1-2005
" да Зьместу "

палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

эсэістыка

Амбіцыі ёсьць ува ўсіх нас – у пісьменьнікаў, якія пішуць не іначай як шэдэўр, у вахцёраў, якія ўладараць на прахадной, нібыта каля эдэмскай брамы, у бацькоў, якія гадуюць вундэркіндаў, у дзяцей, якія як мага хутчэй хочуць стаць дарослымі, у камбайнэра, які хоча намалаціць болей за ўсіх у краіне збожжа і атрымаць на «Дажынках» аўто, у мужчыны, які калекцыянуе жанчын у сваім ложку...

Але ж болей за ўсіх амбіцыяў – у тых, хто круціцца ў палітыцы. Бо гэтыя людзі ўжо прыходзяць туды празь нейкія амбіцыі, а ўжо там у іх зьяўляюцца новыя – так бы мовіць, вытворныя. Дый, зрэшты, без амбіцыяў палітыкаў увогуле не бывае. І нават ня проста без амбіцыяў, а безь вялікіх амбіцыяў.

Што ж такое амбіцыі наагул? Гэта – моцнае жаданьне дамагчыся нейкай канчатковай мэты празь незадаволенасьць сваім месцам у сьвеце. Амбіцыі таго альбо іншага чалавека могуць успрымацца астатнімі як нешта пазытыўнае, як стымул асобы да эвалюцыі, удасканаленьня, як частка сэнсу жыцьця. Але паводле слоўнікаў, амбіцыі – гэта і пачуцьцё годнасьці, і славалюбства, і фанабэрыя, і пыхлівасьць, і ганарыстасьць.

Разам з тым нярэдка амбіцыі ацэньваюцца звонку як нядобрая якасьць чалавека. Гэта калі ў яго ёсьць жаданьне дасягнуць нейкіх вынікаў, чаго б гэта ні каштавала, калі амбітны чалавек дзейнічае паводле прынцыпу «мэта апраўдвае сродкі».

Для яго любая сытуацыя не падаецца безнадзейнай і беспэрспэктыўнай, хаця палітыка – гэта мастацтва мажлівага. Амбітнік не заўважае, як ягонае памкненьне ператвараецца ў празьмернае і надзвычайнае. Тады амбіцыя робіцца нездаровай – ажно да ідэі фікс.

Паводле псыхолягаў, хваравітая амбіцыя – тая, пры якой чалавек зацыклены на вынік. Тады ён пачынае нерэалістычна ацэньваць і свае мажлівасьці, і навакольныя варункі. Таму заўсёды трэба сваю амбіцыю тэставаць. Для палітыкаў гэткай праверкай ёсьць выбары. Але толькі ў тым выпадку, калі іхны вынік аб’ектыўны. Калі ж маюць месца фальсыфікацыі, гэта азначае, што вынік дасягаецца любой цаной. То бок амбіцыя сталася нездаровай.

Як сьведчыць сусьветная гісторыя, часьцяком палітычная кар’ера дыктатараў, якія былі зашораныя ўладнымі амбіцыямі і не маглі сысьці ў пару, канчаецца фіяска. Сьвежыя прыклады – Мілошавіч і Хусэйн.

Беларуская палітыка многім падаецца сумнай і нецікавай. Яна сапраўды малавідовішчная, за выключэньнем хіба што прамоваў прэзыдэнта. Славалюбства робіць чалавека гаваркім, як казаў Артур Шапэнгаўэр. Прычына ж цягамотнасьці беларускай палітыкі палягае ў тым, што яна сама сабою амбіцыя, прычым надта складаная ў ажыцьцяўленьні. Як, зрэшты, і паўнавартасная незалежная дзяржава Беларусь. І ўсе беларускія палітыкі, якія б прарасейскія настроі яны не спавядалі, дзейнічаюць паводле гэтай амбіцыі, натуральна, аздабляючы яе ў той ці іншай ступені сваімі амбіцыйкамі.

Гаворка ідзе пра тых палітыкаў, якія працуюць тут і цяпер. Бо ў мінулым стагодзьдзі ёсьць нямала прыкладаў, калі для тутэйшых палітыкаў кіраваньне Беларусьсю не было мэтай. Маю на ўвазе, напрыклад, Юзафа Пілсудзкага, які зрабіўся начальнікам Польшчы.

Яшчэ можна згадаць кіраўніка Камуністычнай партыі БССР Пятра Машэрава, які меў амбіцыі атрымаць высокія партфэлі ў Маскве. Пры канцы 1970-х заходнія аналітыкі сталі казаць пра тое, што кіраўнік савецкай Беларусі ёсьць галоўным прэтэндэнтам на пасаду старшыні Кабінэту міністраў СССР, а далей – і генэральнага сакратара КПСС. Цікава, што апошнім часам заходнія аналітыкі называюць ягоную дачку Натальлю Машэраву адной з найверагоднейшых прэтэндэнтак на пасаду прэзыдэнта нашай краіны на выбарах 2006 г.: нібыта ейную пэрсаналію можа падтрымаць Крэмль, які шукае альтэрнатыўнага Лукашэнку, але прарасейскага палітыка ў Беларусі.

Дарэчы, Натальля Машэрава, як і многія гісторыкі ды палітолягі, лічыць, што аўтамабільная катастрофа, у якой загінуў у 1980 г. ейны бацька, была зладжаная адмыслова, каб не дапусьціць ягоных пярэбараў зь Менску ў Маскву.

Ад часу аварыі да правядзеньня пленуму ЦК КПСС, на якім Машэраў нібыта мусіў заняць замест Касыгіна пасаду прэм’ер-міністра Савецкага Саюзу, заставалася два тыдні. І нібыта Машэрава «заказала» адна з намэнклятурных груповак уплыву на чале з Брэжневым, які зайздросьціў папулярнасьці беларускага кіраўніка і баяўся канкурэнцыі зь ягонага боку.

У якасьці пацьвярджэньня прыхільнікі гэтай вэрсіі адзначаюць адзін эпізод незадоўга да аўтакатастрофы, у якой загінуў Машэраў. Яму прысвоілі званьне Героя сацыялістычнай працы, але адпаведны мэдаль уручылі толькі праз паўгоду. Прычым не ў Крамлі ў прысутнасьці чальцоў і кандыдатаў у Палітбюро, а сьціпла ў залі прыёмаў ЦК Кампартыі Беларусі.

Зрэшты, гіпотэза аб палітычным забойстве можа быць проста галоўным мітам, якіх гэтак багата вакол постаці Пятра Машэрава. Ня выключана, што тая аўтакатастрофа была проста выпадковай. Яшчэ ёсьць вэрсія, што гэта было мафійнае забойства, арганізаванае міністрам унутраных справаў СССР і сябрам Брэжнева Шчолакавым. Быццам бы матывам для забойства Машэрава стаў скандал на берасьцейскай мытні. На ёй была затрыманая кантрабанда – брыльянты, якія належалі дачцэ Брэжнева Галіне. Машэраву патэлефанавалі з Масквы з просьбай утрэсьці інцыдэнт, але той заўпарціўся. І гэтым падпісаў сабе вырак…

У свой час, як лічаць многія аналітыкі, крамлёўскую амбіцыю меў і Аляксандар Лукашэнка. Але з сыходам з прэзыдэнцкай пасады ў Расеі Ельцына і прыходам да ўлады «піцерскіх» на чале з Пуціным, яна перайшла ў статус нязбыўнай мары. Зрэшты, у беларускага прэзыдэнта процьма іншых амбіцыяў, зь якіх ён цешыцца і падсілкоўваецца.

Калі Лукашэнка спрэс ува ўсіх сваіх працяглых публічных прамовах банальна заяўляе пра высакародную мэту свайго прэзыдэнцтва – рабіць усё дзеля шчасьця народу, я яму веру. Кажу без усялякай іроніі.

Натуральна, пасада прэзыдэнта дае яму мноства асабістых маральных і мэркантыльных выгодаў – ад уладалюбнай асалоды да густоўнага баўленьня часу. Прыкладам, ну ці езьдзіў бы ён дырэктарам саўгасу коўзацца на горных лыжах у Аўстрыю, ці гуляў бы ў хакей з Паўлам Бурэ, ці сказаў бы яму хто камплімэнт пра тое, што «вы трохі вышэйшы за Бога», як гэта зрабіў нядаўна адзін з абласных начальнікаў?

Але ўсім гэтым Лукашэнка абавязаны выпадковаму выбару беларусаў у 1994 г. Зь першых дзён прэзыдэнцтва і дагэтуль ён імкнуўся зьняпраўдзіць народную прымаўку, якую ў якасьці эпіграфу ў артыкуле, прысьвечаным вынікам выбараў-1994, дала адна рэспубліканская газэта: «Няма горш пана, чым пан з хама».

Гэта – адна з найгалоўнейшых амбіцыяў Лукашэнкі і як палітыка, і як чалавека. Нездарма на прэс-канфэрэнцыі ў гадавіну дзесяцігодзьдзя свайго прэзыдэнцтва ён настойліва пытаўся ў журналістаў іхнай думкі, ці зьмяніўся ён за гэты час. І нездарма яму патрэбныя менавіта элегантныя перамогі. Прычым да канца жыцьця, бо адстаўка будзе значыць паразу.

Генры Шоў казаў, што славалюбства як галодны страўнік: яно не падпарадкоўваецца аніякім законам, апрача свайго апэтыту.

Адсюль і рэфэрэндум па пытаньні аб праве балятавацца на прэзыдэнта яшчэ як мінімум адзін раз на выбарах у 2006 г. і аб скасаваньні канстытуцыйнай нормы, што адзін чалавек ня можа стаяць на чале дзяржавы болей за два разы.

Паводле ж самога Лукашэнкі гэта для яго не амбіцыя, а фобія: «Я заўсёды з дрыжыкамі думаю: барані Бог, я дзесьці аступлюся ці зраблю дрэнна, што можа нэгатыўна адбіцца на лёсе майго народу, і ён у зьвязку з гэтым скажа: мы цябе абралі, а ты так нас ашукаў. Вось гэта для мяне жудасная думка».

Лукашэнку спынілі ў ягоных крамлёўскіх амбіцыях, хаця сам ён ня мог не адчуваць небясьпекі ператварыцца ў губэрнатара Беларусі. Але ж па ўсім відаць: яму карцела і карціць быць лідэрам сусьветнага маштабу, а ня толькі прэзыдэнтам невялічкай краіны, хай сабе і ў цэнтры Эўропы. Адгэтуль і ягоныя заўсёдныя палітычныя апэляцыі да мінуўшчыны Савецкага Саюзу як звышдзяржавы, адгэтуль – і супрацьстаяньне са Злучанымі Штатамі Амэрыкі, Эўразьвязам і нават з усёй заходняй цывілізацыяй, якая, паводле Лукашэнкі, чужацкая для беларусаў.

Адзін з пастулятаў найноўшай ідэалёгіі беларускай дзяржавы палягае ў тым, што мы ёсьць пупам нейкай усходнеславянскай, усходнеэўрапейскай цывілізацыі. Паводле беларускага прэзыдэнта,

дзякуючы сваім нацыянальным якасьцям, а менавіта талерантнасьці, памяркоўнасьці, непасьпешлівасьці, абачлівасьці, а таксама гістарычнаму досьведу (беларусы як фарпост Расеі ў выніку кантактаў з Захадам здаўна выпрацавалі імунітэт супраць іншацывілізацыйнага ўплыву), беларускі народ не дае завабіць сябе прыгожай дэмагогіяй пра лібэральныя каштоўнасьці. Па сутнасьці, ува ўсходнеславянскім (калі ўлічыць пражываньне на нашай прасторы і іншых народаў – усходнеэўрапейскім) сьвеце мы засталіся адзінай краінай, якая адкрыта спавядае вернасьць нашым традыцыйным цывілізацыйным каштоўнасьцям. Усё гэта дазваляе казаць, што часам, лёсам, сытуацыяй Беларусь вылучылася на, мабыць, вялікую ролю духоўнага лідэра ўсходнеэўрапейскай цывілізацыі.

Лукашэнку замала быць прэзыдэнтам-функцыяй. Ён ужо ўвайшоў у гісторыю, ягонае імя ўжо дакладна будзе ў беларускіх энцыкляпэдыях і школьных падручніках, а таксама на вулічных шыльдах. Калі, натуральна, будзе існаваць незалежная Беларусь. Інакш грош цана ўсяму ягонаму кіраваньню.

Лукашэнка хоча займацца глябальнымі рэчамі – у тым ліку і ўзьдзеяньнем на мэнталітэт нацыі. На тое і спатрэбілася ідэалёгія. Прычым ейныя асновы прыдумаў ён сам:

Адна справа – асабістая перакананасьць кіраўніка дзяржавы ў неабходнасьці дзяржаўнай ідэалёгіі. Іншае – наяўнасьць вучоных, пісьменьнікаў, журналістаў, творчых і таленавітых асобаў, гатовых не па прымусе ствараць ідэалягічны грунт незалежнай беларускай дзяржавы.

Шмат разоў спрабавалі дзеля гэтых мэтаў задзейнічаць нашую армію дактароў і кандыдатаў навук, навуковыя ўстановы і ВНУ. Прапановаў (аформленых нават у выглядзе салідных манаграфіяў) было нямала. Але зводзіліся яны да дзьвюх, умоўна кажучы, формулаў: «давайце зробім як на Захадзе» альбо «давайце вернемся да савецкай практыкі».

Цалкам няздольным аказаўся і наш ідэалягічны штаб – Адміністрацыя прэзыдэнта. Нарады, даручэньні, аўтарскія калектывы, справаздачы – і нічога на выхадзе. Той самы фармалізм. І ў гэтых умовах кіраўніку дзяржавы давялося браць усё на сябе і, ідучы ад жыцьця, а не ад тэорыі, закладаць у фундамэнт беларускай незалежнай дзяржавы ідэі, народжаныя і выпакутаваныя нашым народам. Відаць, была свая лёгіка ў тым, што якраз першы прэзыдэнт вастрэй і дакладней успрымаў выпакутаваныя грамадзтвам ідэі і спадзевы людзей.

Больш за тое: «Па сутнасьці, першым маніфэстам беларускай дзяржаўнай ідэалёгіі стала ў сярэдзіне 1990-х мая перадвыбарная праграма, хаця там толькі схематычна і намёкам былі пазначаныя будучыя ідэалягічныя асновы нашага грамадзтва».

Славалюбства – нясьціпласьць розуму, як казаў Дэвэнант.

Лукашэнка наагул шмат за што бярэцца сам і не давярае іншым. А потым кажа, што прэзыдэнцкая праца – ня цукар: «Прэзыдэнцтва ў Беларусі – гэта ня царства. І прэзыдэнт – ня цар, які пануе, ён сноўдае па студэнцкіх аўдыторыях, палёх, фэрмах. Прэзыдэнцтва – надта цяжкая праца, самая складаная ў нашай дзяржаве». То бок Лукашэнка трымаецца за прэзыдэнцкае крэсла як самаахвярны місіянэр.

Многія ягоныя амбіцыі – Крэмль, ідэалёгія, супрацьстаяньне з Захадам – паўставалі і паўстаюць ад таго, што ў тымчасовай беларускай палітыцы яму сумна. У лягеры апазыцыі ён ня бачыць супернікаў, хаця там багата палітыкаў з сваімі немалымі амбіцыямі. І яны з году ў год, нягледзячы на шматлікія паразы, толькі мацнеюць. Бо, як казаў Оскар Ўайльд, амбіцыі – гэта апошні прытулак няўдачнікаў.