Паміж месцамі, дзе кучаравіліся кветкі, я праз плот бачыў, як яны ўдараюць. Яны кіравалі, дзе быў сьцяжок, а я ішоў уздоўж плота. Ластэр шукаў у траве пад гарлачыкавым дрэвам. Яны выцягнулі сьцяжок і ўдарылі па мячыку. Потым уставілі сьцяжок назад і перайшлі на пляцоўку, адзін ударыў, а за ім другі. Потым яны пайшлі далей, а я ішоў уздоўж плота. Ластэр адышоў ад гарлачыкавага дрэва, і мы пайшлі ўздоўж плота, яны спыніліся, і мы таксама, я глядзеў праз плот, а Ластэр шукаў у траве.

— Давай, кэдзі¹ . – Ён ударыў па мячыку. Яны пайшлі прэч цераз поплаў. Я трымаўся за плот і глядзеў, як яны ідуць прэч.

— Ты зноў сваё, – сказаў Ластэр. – Нічога сабе хлопец, трыццаць тры гадочкі, а ўсё роўна што малы. А я ў горад колькі дарогі схадзіў па торт для цябе. Перастань мне румзаць. Лепш дапамог бы знайсьці той чацьвяртак, а то не схадзіць мне вечарам у цырк.

Яны ўдаралі, малыя, па другі бок поплаву. Я вярнуўся ўздоўж плота туды, дзе сьцяжок. Ён лапатаў насупроць яснай травы і дрэваў.

— Хадзі, – сказаў Ластэр. – Тут мы ўжо шукалі. Яны ўжо сюды ня прыйдуць. Хадзем долу, пашукаць той чацьвяртак каля ручайка, пакуль які чорны не знайшоў.

Сьцяжок быў чырвоны і лапатаў насупроць поплаву. Потым прыляцела птушка, села на ім наўскось. Ластэр шпурнуў. Сьцяжок лапатаў насупроць яснай травы і дрэваў. Я трымаўся за плот.

— Перастань румзаць, – сказаў Ластэр. – Я не магу іх прымусіць вярнуцца, раз яны пайшлі. Калі не заціхнеш, дык няня не наладзіць табе дня нараджэньня. Калі не заціхнеш, дык ведаеш, што я табе зраблю. Зьем увесь той торт. І сьвечкі. Усе трыццаць тры сьвечкі зьем. Хадзем, пойдзем над ручаёк. Мне трэба знайсьці мой чацьвяртак. Можа, знойдзем які зь іхных мячыкаў. Там. Там яны. Вунь там, далёка. Бачыш. – Ён падышоў да плота і паказаў рукою. – Бачыш. Яны ўжо ня вернуцца. Хадзем.

Мы пайшлі ўздоўж плота і дайшлі да садка. На садковым плоце былі нашы цені. Мой быў на плоце вышэйшы, чымсьці Ластэраў. Мы дайшлі да месца, дзе была дзіра ў плоце, і пралезьлі.

— Пачакай хвілінку, – сказаў Ластэр. – Ты зноў зачапіўся за той цьвік. Ніколі ня можаш пралезьці, каб не зачапіцца за яго.

Кэдзі² адчапіла мяне і мы пралезьлі. «Дзядзька Моры сказаў, што нас ніхто не павінен убачыць, дык давай лепш пахілімся, – сказала Кэдзі. – Пахіліся, Бэнджы. Вось так, бачыш». Мы пахіліліся і прайшлі садок, дзе аб нас шаргацелі й шалясьцелі кветкі. Зямля была цьвёрдая. Мы пералезьлі цераз плот, за якім парохквалі і пасопвалі сьвіньні. «Яны, відаць, шкадуюць тую, якую сёньня закалолі», – сказала Кэдзі. Зямля была цьвёрдая, утаптаная і гарбастая.

«Не вымай рук з кішэняў, – сказала Кэдзі. – А то замерзнуць. А ты ж ня хочаш, каб табе замерзьлі рукі на Каляды, што».

— На дварэ захоладна, – сказаў Вэрш. – Табе нельга на двор.

— Чаго яму цяпер, – сказала мама.

— Ён хоча на двор, – сказаў Вэрш.

— Пусьцеце яго, – сказаў дзядзька Моры.

— Захоладна, – сказала мама. – Няхай лепш сядзіць дома. Бэнджамін. Перастань жа.

— Нічога яму ня будзе, – сказаў дзядзька Моры.

— Паслухай, Бэнджамін, – сказала мама. – Калі будзеш нядобры, пойдзеш на кухню.

— Няня казала, каб мы яго сёньня не прыводзілі на кухню, – сказаў Вэрш. – Яна сказала, што й так не пасьпявае з гатаваньнем.

— Пусьці яго на двор, Кэралайн, – сказаў дзядзька Моры. – А то яшчэ расстроішся і захварэеш.

— Я ведаю, – сказала мама. – Гэта крыж, які спаслаў мне Бог. Часам думаецца, за што.

— Я ведаю, я ведаю, – сказаў дзядзька Моры. – Табе трэба ашчаджаць сябе. Я зраблю табе пунш.

— Ад яго мне стане яшчэ горш, – сказала мама. – Нібыта ты ня ведаеш.

— Табе ад яго палепшае, – сказаў дзядзька Моры. – Захутай яго акуратна, хлопча, і выйдзі зь ім на хвілінку на двор.

Дзядзька Моры пайшоў. Вэрш пайшоў.

— Калі ласка, сьціхні, – сказала мама. – Мы стараемся выправіць цябе на двор найхутчэй, як можам. Я не хачу, каб ты нам расхварэўся.

Вэрш надзеў мне боты і паліто, мы ўзялі маю шапку і пайшлі на двор. У сталовай дзядзька Моры ставіў у суднік бутэльку.

— Пабудзь зь ім з паўгадзінкі, хлопча, – сказаў дзядзька Моры. – Але не выпускай яго з панадворку.

— Так, сэр, – сказаў Вэрш. – Мы ніколі не дазваляем яму адбіцца ад дому.

Мы выйшлі на двор. Сонца было халоднае й зыркае.

— Ты куды ўзяў, – сказаў Вэрш. – У горад сабраўся, ці што.

Мы прайшлі па шалясткім лісьці. Весьніцы былі халодныя.

— Лепш не вымай рук з кішэняў, – сказаў Вэрш. – Прымерзнуць да жалеза і што тады зробіш. Чаму табе не пачакаць іх дома. – Ён засунуў мае рукі ў кішэні. Я чуў, як ён шалясьціць па лісьці. Я адчуваў пах холаду. Весьніцы былі халодныя.

— На табе арэхаў. Вой. Скокнула на дрэва. Паглядзі на тую вавёрку, Бэнджы.

Я зусім не адчуваў весьніцаў, толькі пах зыркага холаду.

— Схавай тыя рукі назад у кішэні.

Кэдзі ішла. Потым пачала бегчы, сумка з кніжкамі матлялася й падскоквала ззаду.

— Прывітаньне, Бэнджы, – сказала Кэдзі. Яна адчыніла весьніцы, увайшла, нахілілася. Пахла як лісьцё.

— Ты выйшаў мне на спатканьне, – сказала яна.

— Ты выйшаў Кэдзі на спатканьне? Чаму ў яго такія настылыя рукі, Вэрш?

— Я яму казаў, каб ён трымаў іх у кішэнях, – сказаў Вэрш. – Ён трымаўся за жалезныя весьніцы.

— Ты выйшаў Кэдзі на спатканьне, – сказала яна, расьціраючы мае рукі. – Што. Што ты хочаш сказаць Кэдзі. – Кэдзі пахла як дрэвы і як калі яна гаворыць, што мы ўжо паспалі.

«Чаго ж ты енчыш, – сказаў Ластэр. – Калі дойдзем да ручайка, дык зможаш зноў на іх глядзець. На. Вось табе дурнап’ян». Ён даў мне кветку. Мы прайшлі праз плот на пашу.

— Што, – сказала Кэдзі. – Што ты хочаш сказаць Кэдзі? Гэта яны выправілі яго з дому, Вэрш.

— Яго нельга было ўтрымаць дома, – сказаў Вэрш. – Ён не пераставаў, пакуль яго не пусьцілі, і прыйшоў адразу сюды, глядзець празь весьніцы.

— Ну, што? – сказала Кэдзі. – Ты думаў, я прыйду са школы і адразу будуць Каляды. Ты так думаў. А Каляды пасьлязаўтра. Са Сьвятым Мікалаем, Бэнджы. Са Сьвятым Мікалаем. Давай пабяжым дадому пагрэцца.

Яна ўзяла мяне за руку, і мы пабеглі па зыркім шалясткім лісьці. Падняліся па прыступках і зь яснага холаду ўвайшлі ў цёмны холад. Дзядзька Моры ставіў бутэльку назад у суднік. Ён паклікаў Кэдзі. Кэдзі сказала:

— Завядзі яго да печкі, Вэрш. Ідзі з Вэршам, – сказала яна. – Я праз хвілінку прыйду.

Мы пайшлі да печкі. Мама сказала:

— Ён прастыў, Вэрш.

— Дзе там, – сказаў Вэрш.

— Зьнімі зь яго паліто і боты, – сказала мама. – Колькі разоў табе казаць, каб ты не прыводзіў яго ў пакой у ботах.

— Так, – сказаў Вэрш. – Стой спакойна.

Ён зьняў мае боты і расшпіліў паліто. Кэдзі сказала:

— Пачакай, Вэрш. Ці ён ня мог бы яшчэ раз на двор, мама? Я хацела б, каб ён пайшоў са мною.

— Няхай лепш застанецца тут, – сказаў дзядзька Моры. – Ён ужо сёньня пабыў на дварэ.

— Я думаю, што вы абое павінны застацца дома, – сказала мама. – Дылсі кажа, што ідуць халады.

— Ай, мама, – сказала Кэдзі.

— Глупства, – сказаў дзядзька Моры. – Яна ўвесь дзень была ў школе. Ёй трэба падыхаць сьвежым паветрам. Бяжы, Кэндэйс.

— Пусьці яго, мама, – сказала Кэдзі. – Прашу цябе. Ты ж ведаеш, што ён будзе плакаць.

— Дык чаму ты сказала пры ім? – сказала мама. – Чаго табе было ўваходзіць сюды. Каб даць яму зачэпку зноў мяне мучыць. Табе сёньня ўжо хопіць двору. Лепш пасядзі зь ім тут і пазабаўляйся.

— Пусьці іх, Кэралайн, – сказаў дзядзька Моры. – Марозік ім не пашкодзіць. Не забывай, што табе трэба ашчаджаць сілы.

— Я ведаю, – сказала мама. – Нікому не зразумець, як я баюся Калядаў. Нікому. Я ня з тых жанчын, якія стрываюць усё. Як мне хацелася б быць дужэйшай, дзеля Джэйсана і дзяцей.

— Ты павінна рабіць усё магчымае, каб яны цябе не расстройвалі, – сказаў дзядзька Моры. – Бяжыце, абое. Але ненадоўга, бо мама будзе хвалявацца.

— Так, сэр, – сказала Кэдзі. – Хадзі, Бэнджы. Пойдзем зноў на двор.

Яна зашпіліла маё паліто, і мы пайшлі да дзьвярэй.

— Дык ты хочаш вывесьці малога бяз ботаў? – сказала мама. – Дом поўны гасьцей, а ты хочаш, каб ён захварэў.

— Я забылася, – сказала Кэдзі. – Я думала, ён у ботах.

Мы вярнуліся.

— Табе трэба думаць, – сказала мама. «Стой жа спакойна», – сказаў Вэрш. Ён надзеў мне боты. – Аднойчы мяне ня стане, і табе прыйдзецца думаць за яго. – «Цяпер тупні», – сказаў Вэрш. – Хадзі пацалуй маму, Бэнджамін.

Кэдзі падвяла мяне да мамінага фатэля, мама ўзяла мой твар у свае рукі, а потым прыціснула мяне да сябе.

— Маё беднае дзіцятка, – сказала яна. Пусьціла мяне. – Вы з Вэршам добра за ім прыгляньце, любачка.

— Так, мама, – сказала Кэдзі. Мы выйшлі. Кэдзі сказала: – Можаш застацца, Вэрш. Я прайдуся зь ім адна.

— Добра, – сказаў Вэрш. – Якая мне пацеха лезьці ў такую халадэчу.

Ён пайшоў, а мы спыніліся ў калідоры, Кэдзі прысела, абняла мяне, прыціснула свой халодны ясны твар да майго. Яна пахла як дрэвы.

— А ты ня беднае дзіцятка. Хіба ня так. У цябе ёсьць твая Кэдзі. У цябе ёсьць твая Кэдзі, праўда.

«Ці ты ня можаш перастаць енчыць і саплячыцца, – сказаў Ластэр. – Як табе ня сорамна падымаць увесь гэты вэрхал». Мы мінулі вазоўню, дзе стаяла павозка. У яе было новае кола.

— Залезь туды і сядзі ціха, пакуль ня прыйдзе мама, – сказала Дылсі. Яна ўпіхнула мяне ў павозку. Т. П. трымаў лейцы. – Я зусім не разумею, чаму Джэйсан ня хоча купіць новую каляску, – сказала Дылсі. – Аднойчы гэты драндулет рассыплецца пад вамі на дробныя кавалачкі. Пагляньце толькі на колы.

Выйшла мама і апусьціла вуаль. У яе былі кветкі.

— А дзе Роскус, – сказала яна.

— Роскус сёньня рук не падыме, – сказала Дылсі. – Т. П. таксама ўмее падвезьці.

— Я баюся, – сказала мама. – Раз на тыдзень вы маглі б знайсьці мне возьніка. Бог ведае, што прашу ў вас няшмат.

— Вы ня горш за мяне ведаеце, міс Кэралайн, што Роскуса хапіў такі раматус, што ён ня можа рабіць больш, чымсьці мусіць, – сказала Дылсі. – Хадзеце і сядайце. Т. П. завязе вас ня горш за Роскуса.

— Я баюся, – сказала мама. – З гэтым дзіцяткам.

Дылсі ступіла на ганак.

— Гэта вы яго называеце дзіцяткам? – сказала яна. Узяла маму за руку. – Ён жа такі бамбіза, як і Т. П. Давайце, калі хочаце ехаць.

— Я баюся, – сказала мама. Яны сышлі з ганка, і Дылсі дапамагла маме сесьці. – Мабыць, так будзе найлепш для ўсіх нас, – сказала мама.

— Як вам ня сорамна такое гаварыць, – сказала Дылсі. – Быццам ня ведаеце, што васямнаццацігадовага нэгра замала, каб Квіні панесла. Ёй жа будзе больш гадоў, чымся яму і Бэнджы разам. А ты не шалапутнічай з Квіні, чуеш мяне, Т. П. Калі ты ня будзеш кіраваць так, каб міс Кэралайн было даспадобы, я напушчу на цябе Роскуса. Яго скруціла яшчэ не настолькі, каб ён з табою ня ўправіўся.

— Так, – сказаў Т. П.

— Я проста ведаю, што нешта здарыцца, – сказала мама. – Перастань, Бэнджы.

— Дайце яму патрымаць кветку, – сказала Дылсі. – Вось чаго ён хоча. – Яна працягнула руку.

— Не, не, – сказала мама. – Так яны ўсе рассыплюцца.

— А вы іх прытрымайце, – сказала Дылсі. – Я выцягну яму толькі адну. – Яна дала мне кветку і забрала руку.

— Цяпер едзьце, пакуль Квэнтына ня ўбачыла і таксама не захацела ехаць, – сказала Дылсі.

— А дзе яна, – сказала мама.

— Дома, забаўляецца з Ластэрам, – сказала Дылсі. – Едзь, Т. П. Кіруй гэтай брычкай, як табе казаў Роскус.

— Так, – сказаў Т. П. – Но, Квіні.

— Квэнтына, – сказала мама. – Не дазволь ёй...

— Напэўна не, – сказала Дылсі.

Павозка трасла і хрумсьцела па жвіраваным пад’езьдзе.

— Я баюся пакідаць Квэнтыну адну, – сказала мама. – Я не павінна ехаць, Т. П.

Мы выехалі за браму, дзе ўжо ня трэсла. Т. П. сьцебануў Квіні пугаю.

— Што ты робіш, Т. П., – сказала мама.

— Трэба запусьціць яе ў ход, – сказаў Т. П. – Каб не заснула, пакуль ня вернецца ў стайню.

— Завярні, – сказала мама. – Я баюся пакідаць Квэнтыну адну.

— Тут не магу завярнуць, – сказаў Т. П. Потым стала шырэй.

— А тут ужо можаш, – сказала мама.

— Добра, – сказаў Т. П. Мы пачалі заварочваць.

— Што ты робіш, Т. П., – сказала мама, хапаючы мяне.

— Я ж мушу неяк завярнуць, – сказаў Т. П. – Тпрру, Квіні. – Мы спыніліся.

— Ты нас перакуліш, – сказала мама.

— Дык чаго вы ўрэшце хочаце? – сказаў Т. П.

— Я баюся, калі ты будзеш заварочваць, – сказала мама.

— Давай, Квіні, – сказаў Т. П.

Мы паехалі далей.

— Я ведаю, што Дылсі безь мяне недагледзіць і Квэнтыне нешта станецца, – сказала мама. – Нам трэба вярнуцца як мага хутчэй.

— Но-о, – сказаў Т. П. Ён сьцебануў Квіні пугаю.

— Слухай, Т. П., – сказала мама, хапаючы мяне. Я чуў Квініны капыты, і зыркія плямы ішлі гладка й роўна з абодвух бакоў, а цені ад іх плылі па Квінінай сьпіне. Ішлі ўвесь час, як яркія вярхі колаў. Потым перасталі з таго боку, дзе была высокая белая будка з жаўнерам. Але па другі бок ішлі гладка й роўна, адно што памалей.

— Чаго ты хочаш, – сказаў Джэйсан. Ён меў рукі ў кішэнях і аловак за вухам.

— Мы едзем на могілкі, – сказала мама.

— Дык едзьце, – сказаў Джэйсан. – Я ж вас не трымаю. Нічога іншага ты не хацела, адно гэта сказаць.

— Я ведаю, што ты з намі не паедзеш, – сказала мама. – Але з табой я так не баялася б.

— Баялася чаго, – сказаў Джэйсан. – Ні бацька, ні Квэнтын табе нічога ня зробяць.

Мама сунула хустачку пад сваю вуаль.

— Перастань, мама, – сказаў Джэйсан. – Хочаш, каб гэты кляты прыдурак разроўся пасярод пляцу? Едзь, Т. П.

— Но, Квіні, – сказаў Т. П.

— Гэта крыж, які спаслаў мне Бог, – сказала мама. – Але хутка ўжо і мяне тут ня стане.

— Спыні, – сказаў Джэйсан.

— Тпру, – сказаў Т. П. Джэйсан сказаў:

— Дзядзька Моры хоча ўзяць пяцьдзясятку з твайго рахунку. Што з тым будзеш рабіць.

— Навошта ты ў мяне пытаешся, – сказала мама. – Мой голас тут ні пры чым. Я стараюся ня быць цяжарам для цябе і Дылсі. Хутка ўжо мяне ня будзе, і тады ты...

— Едзь, Т. П., – сказаў Джэйсан.

— Но, Квіні, – сказаў Т. П. Плямы паплылі зноў. Тыя па другі бок таксама, зырка, хутка і гладка, як калі Кэдзі кажа, што ідзем спаць.

«Плакса, – сказаў Ластэр. – Як табе ня сорамна». Мы пайшлі праз стадолу. Стойлы былі паадчыньваныя. «Няма ўжо ў цябе пярэстага коніка, на якім ты мог бы паезьдзіць», – сказаў Ластэр. Ток быў сухі й запылены. Дах абвальваўся. У касых дзірах віравала жоўтае. «Чаго пайшоў тудою. Хочаш, каб які мячык выцяў цябе ў лабаціну».

— Трымай рукі ў кішэнях, – сказала Кэдзі. – А то адмарозіш. А Бэнджы ня хоча адмарозіць рук на Каляды, праўда.

Мы абыходзілі стадолу. Вялікая карова і малая стаялі ў дзьвярах і было чуваць, як у сярэдзіне стадолы тупаюць Прынс, Квіні і Фрэнсі. – Калі б ня гэтая халадэча, мы праехаліся б на Фрэнсі, – сказала Кэдзі. – Але сёньня захоладна, ты ня ўтрымаўся б. Потым мы ўбачылі ручаёк, над якім снаваўся дым. – Там смаляць сьвіньню, – сказала Кэдзі. – Мы можам вярнуцца тудою і паглядзець.

Мы спусьціліся з гары.

— Ты хочаш несьці гэты ліст, – сказала Кэдзі. – Дык нясі. – Яна пераклала ліст з свае кішэні ў маю. – Гэта калядны падарунак ад дзядзькі Моры. Дзядзька Моры хоча зрабіць сюрпрыз місіс Патэрсан. Нам трэба аддаць ёй ліст так, каб ніхто ня ўбачыў. Ну, не вымай рук з кішэняў. Мы дайшлі да ручайка.

— Замерз, – сказала Кэдзі. – Глядзі. – Яна разьбіла воду зьверху і прыклала кавалачак яе да майго твару. – Лёд. Бачыш, які халодны. – Яна перавяла мяне на другі бок, і мы пайшлі ўверх. – Нам нельга сказаць нават маме і тату. Ведаеш, што гэта, па-мойму. Я думаю, гэта сюрпрыз для мамы і таты, а таксама для містэра Патэрсана, таму што містэр Патэрсан прыслаў табе цукеркі. Помніш, як мінулым летам містэр Патэрсан прыслаў табе цукеркі.

Там быў плот. Павойныя расьліны былі сухія, у іх шаргацеў вецер.

— Толькі я не разумею, чаму дзядзька Моры не паслаў Вэрша, – сказала Кэдзі. – Вэрш не прагаварыўся б. – Місіс Патэрсан выглядвала з акна. – Пачакай тут, – сказала Кэдзі. – Пачакай у гэтым месцы, я зараз вярнуся. Дай мне ліст. – Яна выняла ліст з маёй кішэні. – Не вымай рук з кішэняў.

Зь лістом у руцэ яна пералезла цераз плот і пайшла паміж карычневымі шарготкімі кветкамі. Місіс Патэрсан пайшла да дзьвярэй, адчыніла іх і стала на парозе.

Містэр Патэрсан матычыў у зялёных кветках. Перастаў матычыць і глянуў на мяне. Місіс Патэрсан прыбегла да мяне садком. Я ўбачыў ейныя вочы і заплакаў. «Ты, ідыёт, – сказала місіс Патэрсан, – я ж яму казала, каб больш не пасылаў цябе аднаго». «Дай сюды. Хутчэй». Містэр Патэрсан прыбег з матыкай. Місіс Патэрсан нагнулася над плотам, працягваючы руку. Хацела ўзьлезьці на плот. «Дай сюды, – сказала. – Дай сюды». Містэр Патэрсан пералез цераз плот. Узяў ліст. Сукенка місіс Патэрсан зачапілася за плот. Я зноў убачыў ейныя вочы і пабег з гары.

— Тамака далей стаяць дамы, – сказаў Ластэр. – Хадзем долу да ручайка.

Над ручайком мылі бялізну. Адна зь іх сьпявала. Я чуў у носе выбіваную бялізну і дым, які плыў над ручайком.

— Пастой тут, – сказаў Ластэр. – Там наверсе табе няма чаго рабіць. Там напэўна папалі б у цябе.

— А што ён хоча рабіць?

— Ён ня ведае, што ён хоча рабіць, – сказаў Ластэр. – Ён думае, што ён хоча наверх, дзе яны б’юць у той мячык. Сядзь тут і пазабаўляйся з дурнап’янам. А калі хочаш паглядзець на нешта, дык паглядзі на хлопцаў, як купаюцца ў ручайку. Павёў бы сябе як людзі хоць разок.

Я сеў на беразе, дзе яны мылі і плыў сіні дым.

— Тут чацьвертака ніхто ня бачыў, – сказаў Ластэр.

— Якога чацьвертака?

— Такога, што я меў сёньня раніцай, – сказаў Ластэр. – Дзесьці яго згубіў. Ён выпаў праз гэтую во дзірку ў кішэні. Калі не знайду, ня будзе за што пайсьці ў цырк сёньня вечарам.

— А адкуль ты ўзяў дваццаць пяць цэнтаў, хлопец. У белага ў кішэні, калі той зазяваўся.

— Узяў, дзе давалі, – сказаў Ластэр. – І там яшчэ шмат такіх, як гэты. Але цяпер мне трэба знайсьці якраз гэты. Вы ніхто ня бачылі.

— Мне яшчэ толькі чацьвертакі выглядваць. Нібыта іншага клопату не хапае.

— Хадзі сюды, – сказаў Ластэр. – Памажы мне шукаць.

— Ды ён не пазнае, што грошы, нават калі іх будзе мець перад вачыма, хіба ня так.

— Усё роўна няхай памагае, – сказаў Ластэр. – А вы ўсе ідзяце паглядзець той цырк сёньня вечарам.

— Не ўпамінай мне пра цырк. Пакуль я ўпраўлюся з гэтай балеяй, буду так зьняможаная, што й рукі не сагну.

— Іду ў заклад, што пойдзеце, – сказаў Ластэр. – Іду ў заклад, што вы былі там учора. І што ўсе будзеце там сёньня, як толькі адчыняць тую палатку.

— Туды й безь мяне нэграў паналезе. Хадзіла ўжо ўчора.

— Чорныя плацяць такія самыя грошы, што й белыя.

— Белы плаціць чорнаму, таму што ведае, што як прыедзе першы белы з музыкай, ён дастане ўсё назад, каб чорнаму зноў трэба было ісьці і зарабляць.

— Ніхто ж цябе ня гоніць ісьці глядзець той цырк.

— Пакуль яшчэ не. Пакуль яшчэ не дадумаліся, мабыць.

— А што ты маеш супроць белых.

— Нічога супроць іх ня маю. Я іду сваёй дарогай, а белыя сваёй. Мне начхаць на іхны цырк.

— Там у іх адзін мужык грае на піле. Усё роўна як на банджа.

— Вы хадзілі ўчора, – сказаў Ластэр, – а я пайду сёньня. Калі толькі прыпомню, дзе згубіў той чацьвяртак.

— І яго, мабыць, возьмеш з сабою.

— Я, – сказаў Ластэр. – Думаеце, мне ён там патрэбны, калі развыецца.

— А што ты робіш, калі ён развыецца.

— Даю яму лупцоўку, – сказаў Ластэр. Ён сеў і падкасаў нагавіцы. У ручайку забаўляліся.

— Вы тут зацураную апуку ніхто не знайшлі, – сказаў Ластэр.

— Ты лепш не гавары брыдкіх слоў. А то пачуе твая бабуля, і ты пашкадуеш.

Ластэр улез у ручаёк, дзе гулялі. Шукаў у вадзе ўздоўж берагу.

— Калі я тут быў раніцай, дык ён яшчэ быў пры мяне, – сказаў Ластэр.

— А як жа ты яго згубіў.

— Праз гэтую во дзірку ў кішэні, – сказаў Ластэр. Яны шукалі ў ручайку. Потым усе раптам выпрасталіся і перасталі, а потым пачалі пырскаць вадою і біцца. Урэшце ён дастаўся Ластэру, і яны прыселі ў вадзе, паглядаючы ўгору праз кусты.

— Дзе яны, – сказаў Ластэр.

— Яшчэ не відаць.

Ластэр сунуў яго ў кішэню. Тыя спусьціліся з гары.

— Сюды мячык не заляцеў.

— Ён мусіць быць у вадзе. Вы ня бачылі або ня чулі, хлопцы?

— Я ня чуў, каб тут што падала, – сказаў Ластэр. – Вунь там аб дрэва нешта стукнула. Але куды паляцела, ня ведаю.

Яны глядзелі ў ручаёк.

— Чорт. Паглядзі ўздоўж ручая. Ён упаў сюды. Я бачыў.

Яны пашукалі ўздоўж ручайка. Потым вярнуліся на гару.

— Ці ня ты ўзяў той мячык, – сказаў хлопец.

— А нашто ён мне, – сказаў Ластэр. – Я ня бачыў ніякага мячыка.

Хлопец увайшоў у ваду. Пабрыў у вадзе. Адвярнуўся і зноў паглядзеў на Ластэра. Потым пайшоў далей ручайком.

Той чалавек наверсе паклікаў: «Кэдзі!» Хлопец вылез з вады і пайшоў пад гару.

— А ты зноў сваё, – сказаў Ластэр. – Замоўкні.

— Чаго ён зноў румзае?

— А Бог яго ведае, – сказаў Ластэр. – Ён заўсёды так пачынае. Усю раніцу ные. Можа, таму, што сёньня ў яго дзень нараджэньня.

— А колькі яму?

— Трыццаць тры, – сказаў Ластэр. – Сёньня раніцай яму было трыццаць тры.

— Ты хочаш сказаць, ужо мінула трыццаць гадоў, як яму тры гады.

— Я кажу вам тое, што мне сказала няня, – сказаў Ластэр. – Ня ведаю. Але яму запаляць трыццаць тры сьвечкі на торце. А торцік невялікі. Ледзь памесьцяцца. Замоўкні. Хадзі сюды. – Ён падышоў і схапіў мяне за руку. – Ты, стары прыдурак, – сказаў ён. – Хочаш, каб цябе адлупцавалі.

— Так і паверу, што адлупцуеш.

— Ня раз ужо лупцаваў. Ша, – сказаў Ластэр. – Колькі разоў табе казаць, што туды наверх табе нельга. Яны табе мазгавешку зьнясуць сваімі мячыкамі. Хадзі сюды. – Ён пацягнуў мяне. – Сядай. – Я сеў, ён зьняў мае чаравікі і падкасаў нагавіцы. – А цяпер ідзі туды ў ваду і гуляй, і каб ня енчыў і не саплячыўся.

Я заціх і ўлез у ваду, і прыйшоў Роскус, кліча на вячэру, а Кэдзі сказала: «Яшчэ рана вячэраць. Я не іду».

Яна была мокрая. Мы гулялі ў ручайку, і Кэдзі прысела і замачыла сукенку, а Вэрш сказаў:

— Твая мама дасьць табе лупцоўку за мокрую сукенку.

— Яна нічога такога ня зробіць, – сказала Кэдзі.

— А ты адкуль ведаеш, – сказаў Квэнтын.

— Проста ведаю, – сказала Кэдзі. – А адкуль ведаеш ты.

— Бо яна так сказала, – сказаў Квэнтын. – А да таго я старэйшы за цябе.

— Мне сем гадоў, – сказала Кэдзі. – А таму, мабыць, я ведаю.

— Я старэйшы за цябе, – сказаў Квэнтын. – Я ўжо хаджу ў школу. Праўда, Вэрш.

— Я пайду ў школу ў наступным годзе, – сказала Кэдзі. – Як толькі пачнецца. Праўда, Вэрш.

— Сама ведаеш, што табе злояць скуру за мокрую сукенку, – сказаў Вэрш.

— Яна ня мокрая, – сказала Кэдзі. Устала ў вадзе і паглядзела на сваю сукенку. – Я зьніму яе, і яна высахне.

— Аб што заклад, што ня зьнімеш, – сказаў Квэнтын.

— Аб што заклад, што зьніму, – сказала Кэдзі.

— Аб што заклад, што пабаішся, – сказаў Квэнтын.

Кэдзі падышла да Вэрша і мяне і павярнулася задам.

— Расшпілі, Вэрш, – сказала яна.

— Ня сьмей, Вэрш, – сказаў Квэнтын.

— Гэта не мая сукенка, – сказаў Вэрш.

— Расшпілі, Вэрш, – сказала Кэдзі. – Інакш скажу на цябе Дылсі, што ты ўчора зрабіў.

І Вэрш расшпіліў.

— Толькі паспрабуй зьняць, – сказаў Квэнтын. Кэдзі зьняла сукенку і кінула яе на бераг. На ёй засталіся толькі станік і майткі, Квэнтын ляпнуў яе, і яна пакаўзнулася і ўпала ў ваду. Калі ўстала, пачала пырскаць вадою на Квэнтына, а Квэнтын пачаў пырскаць на Кэдзі. Трохі вады апырскала Вэрша і мяне, Вэрш падняў мяне і вынес на бераг. Ён сказаў, што паскардзіцца на Кэдзі й Квэнтына, і тады Квэнтын і Кэдзі сталі пырскаць на Вэрша. Ён схаваўся за кустамі.

— Я скажу на вас на ўсіх няні, – сказаў Вэрш.

Квэнтын вылез на бераг і спрабаваў схапіць Вэрша, але Вэрш кінуўся наўцёкі і Квэнтын не дагнаў яго. Калі Квэнтын вярнуўся, Вэрш спыніўся і крыкнуў, што скажа на іх. Кэдзі сказала яму, што калі ня скажа, дык яны дазволяць яму вярнуцца. Вэрш сказаў, што ня скажа, і яны яму дазволілі.

— Цяпер ты, мабыць, задаволеная, – сказаў Квэнтын. – Цяпер нам абаім злояць скуру.

— Ну й няхай, – сказала Кэдзі. – Я ўцяку.

— Я ўжо бачу, – сказаў Квэнтын.

— Я ўцяку і ніколі не вярнуся, – сказала Кэдзі. Я пачаў плакаць. Кэдзі павярнулася і сказала «Ціха». Дык я заціх. Потым яны забаўляліся ў ручайку. Джэйсан таксама забаўляўся. Ён быў у ручайку кавалак далей. Вэрш выйшаў з-за кустоў і зноў мяне падняў і паставіў у ваду. Кэдзі была ўсюды мокрая і запэцканая ззаду, і я пачаў плакаць, а яна падышла і прысела на кукішкі ў вадзе.

— Будзь ужо ціха, – сказала яна. – Я не ўцяку. – Дык я заціх. Кэдзі пахла як дрэвы пад дажджом.

«Што з табою, – сказаў Ластэр. – Перастань хныкаць і забаўляйся ў ручайку як астатнія».

«Чаму ты не адвядзеш яго дахаты. Ці табе не загадалі не адводзіць яго далёка ад дому».

«Ён усё думае, што гэты поплаў усё яшчэ іхні, – сказаў Ластэр. – Усё роўна ад дому сюды нікому не відаць».

«Але мы яго бачым. А чалавеку няма радасьці глядзець на прыдурка. Прыносіць няшчасьце».

Роскус прыйшоў і паклікаў на вячэру, а Кэдзі сказала, што на вячэру яшчэ зарана.

— Не, не зарана, – сказаў Роскус. – Дылсі кажа, каб вы ўсе ішлі дахаты. Вядзі іх, Вэрш.

Ён пайшоў пад гару, дзе мычала карова.

— Магчыма, мы абсохнем, пакуль дойдзем дадому, – сказаў Квэнтын.

— Гэта ўсё твая віна, – сказала Кэдзі. – Я спадзяюся, нам сапраўды злояць скуру.

Яна надзела сукенку, і Вэрш зашпіліў яе.

— Яны не пазнаюць, што ты яе замачыла, – сказаў Вэрш. – Нічога не відаць. Калі толькі мы з Джэйсанам ня скажам.

— Джэйсан, ты скажаш, – сказала Кэдзі.

— На каго, – сказаў Джэйсан.

— Ён ня скажа, – сказаў Квэнтын. – Скажаш, Джэйсан.

— Ён напэўна скажа, – сказала Кэдзі. – Скажа бабулі.

— Ён ёй ня скажа, – сказаў Квэнтын. – Яна хварэе. Калі будзем ісьці паволі, сьцямнее, і яны не заўважаць.

— А мне ўсё роўна, заўважаць ці не, – сказала Кэдзі. – Я сама ім скажу. Панясі яго пад гару, Вэрш.

— Джэйсан ня скажа, – сказаў Квэнтын. – Помніш той лук і стралу, што я табе зрабіў, Джэйсан?

— Ён ужо паламаўся, – сказаў Джэйсан.

— Няхай кажа, – сказала Кэдзі. – Мне на гэта начхаць. Занясі Моры на гару, Вэрш. – Вэрш прысеў на кукішкі, і я залез яму на сьпіну.

«Да пабачэньня ў цырку вечарам, – сказаў Ластэр. – Пайшлі. Нам трэба знайсьці той чацьвяртак».

— Калі будзем ісьці паволі, сьцямнее, пакуль дойдзем, – сказаў Квэнтын.

— Я не хачу ісьці паволі, – сказала Кэдзі.

Мы пайшлі пад гару, а Квэнтын застаўся. Калі мы дайшлі да месца, дзе было чуваць сьвіньні, ён усё быў над ручайком. Сьвіньні рохкалі і нюхалі ў карыце ў кутку. Джэйсан ішоў ззаду з рукамі ў кішэнях. Роскус даіў карову ў дзьвярах стадолы.

Са стадолы выскачылі каровы.

— Давай, – сказаў Т. П. – Завый яшчэ. Я таксама завыю. Ууу. – Квэнтын зноў таўхануў Т. П. нагою. Таўхануў яго ў карыта, дзе елі сьвіньні, і Т. П. у ім застаўся. – Чорт рагаты, – сказаў Т. П. – Вось як ён мяне. Бачылі, як гэты белы мяне таўхануў. Ууу.

Я ня плакаў, але ня мог спыніцца. Я ня плакаў, але зямля не хацела застацца на месцы, і таму я заплакаў. Зямля падымалася коса ўверх, і каровы беглі ўверх. Т. П. спрабаваў устаць. Ён зноў упаў, а каровы пабеглі ўніз. Квэнтын трымаў мяне за руку, і мы ішлі да стадолы. Але потым стадолы там не было, і мы мусілі пачакаць, пакуль вернецца. Я ня бачыў, як яна вярталася. Яна вярнулася ззаду, і Квэнтын пасадзіў мяне ў жолаб, адкуль ядуць каровы. Я трымаўся за жолаб. Ён таксама адбягаўся, і я трымаўся за яго. Каровы зноў беглі ўніз, міма дзьвярэй. Я ня мог спыніцца. Квэнтын і Т. П. пайшлі ўверх біцца. Т. П. падаў з гары, а Квэнтын валок яго пад гару. Квэнтын ударыў Т. П. Я ня мог спыніцца.

— Устань, – сказаў Квэнтын. – І застанься тут. Нідзе не ідзі, пакуль не вярнуся.

— Мы з Бэнджы вяртаемся на вясельле, – сказаў Т. П. – Ууу.

Квэнтын зноў ударыў Т. П. А потым пачаў грукаць Т. П. аб сьцяну. Т. П. сьмяяўся. Кожны раз, як Квэнтын грукнуў Т. П. аб сьцяну, той хацеў сказаць Ууу, але ня мог ад сьмеху. Я перастаў плакаць, але ня мог спыніцца. Т. П. паляцеў на мяне, і дзьверы стадолы адышліся. Яны адышліся ўніз, а Т. П. біўся сам з сабою і зноў упаў. Ён усё сьмяяўся, а я ня мог спыніцца, спрабаваў устаць і паваліўся, і ня мог спыніцца. Вэрш сказаў:

— Ну, ты сябе паказаў. Нічога ня скажаш. Перастань выць.

Т. П. усё сьмяяўся. Паваліўся на вароты і сьмяяўся.

— Ууу, – сказаў ён. – Мы з Бэнджы вяртаемся на вясельле. На сарсапарылку.

— Будзь ціха, – сказаў Вэрш. – Дзе ты яе дастаў.

— У склепе, – сказаў Т. П. – Ууу.

— Будзь ціха, – сказаў Вэрш. – А дзе ў склепе.

— Усюды, – сказаў Т. П. Ён зноў засьмяяўся. – Там больш за сто бутэлек. Больш за мільён. Зважай, чарнашчокі. Я зараз віскну.

Квэнтын сказаў:

— Паднімі яго.

Вэрш падняў мяне.

— Выпі гэта, Бэнджы, – сказаў Квэнтын. Шклянка была гарачая. – І будзь цяпер ціха, – сказаў Квэнтын. – Пі.

— Сарсапарылка, – сказаў Т. П. – Дайце і мне папіць, паніч Квэнтын.

— Ты заткніся, – сказаў Вэрш. – Паніч Квэнтын зараз дасьць табе пакурыць.

— Патрымай яго, Вэрш, – сказаў Квэнтын.

Яны прытрымалі мяне. Пякло на маім падбародку і кашулі.

— Пі, – сказаў Квэнтын. Прытрымалі маю галаву. Запякло ў маім нутры, і я зноў пачаў. Цяпер я плакаў, а штосьці рабілася ў маёй сярэдзіне, і я плакаў яшчэ мацней, а яны трымалі мяне, пакуль не прайшло. Потым я заціх. Усё яшчэ кружылася, а потым пачаліся тыя плямы. – Адшчапі жолаб, Вэрш. – Яны наплывалі паволі. – Засьцялі гэтыя пустыя мяшкі на падлозе. – Паплылі хутчэй, амаль захутка. – Цяпер схапі яго за ногі.

Наплывалі далей, гладкія і зыркія. Я чуў, як расьсьмяяўся Т. П. Я ішоў разам зь імі, пад зыркую гару.

Наверсе Вэрш ссадзіў мяне.

— Квэнтын, хадзі, – паклікаў ён, паглядаючы долу.

Квэнтын усё яшчэ стаяў каля ручайка. Кідаў нешта ў цень, дзе быў ручаёк.

— Дык няхай той дрыгунчык застаецца, – сказала Кэдзі.

Яна ўзяла мяне за руку, і мы прайшлі міма стадолы ў весьніцы. На цагляным ходніку была жаба, сядзела проста пасярэдзіне. Кэдзі пераступіла яе і пацягнула мяне за сабой.

— Хадзем, Моры, – сказала яна.

Жаба сядзела далей, пакуль Джэйсан не таўхануў яе наском.

— Табе зробіцца бародаўка, – сказаў Вэрш.

Жаба паскакала прэч.

— Хадзем, Моры, – сказала Кэдзі.

— У вашых сёньня госьці, – сказаў Вэрш.

— Адкуль ведаеш, – сказала Кэдзі.

— Бо ўсюды сьвеціцца, – сказаў Вэрш. – Ува ўсіх вокнах.

— А нельга нам запаліць сьвятло, калі захочам, безь ніякіх гасьцей, – сказала Кэдзі.

— Аб што заклад, што госьці? – сказаў Вэрш. – Лепш шмыгайце наверх заднімі сходамі.

— Мне ўсё роўна, – сказала Кэдзі. – Я пайду проста да іх у гасьцёўню.

— Аб што заклад, што тата дасьць табе лупцоўку? – сказаў Вэрш.

— Мне ўсё роўна, – сказала Кэдзі. – Я пайду проста ў гасьцёўню. Я пайду проста ў сталовую і сяду вячэраць.

— А дзе ты сядзеш? – сказаў Вэрш.

— На бабуліна крэсла, – сказала Кэдзі. – Ёй носяць есьці ў ложак.

— Я хачу есьці, – сказаў Джэйсан.

Ён мінуў нас і пабег па ходніку. Трымаў рукі ў кішэнях і ўпаў. Вэрш падышоў і падняў яго.

— Калі б выняў рукі з кішэняў, дык ня ўпаў бы, – сказаў Вэрш. – Такі таўстун ніколі не пасьпее іх выняць, каб нечага хапіцца.

Каля кухонных сходаў стаяў тата.

— Дзе Квэнтын? – сказаў ён.

— Ідзе па ходніку, – сказаў Вэрш.

Квэнтын ішоў паволі. Ягоная кашуля была як белая размазаная пляма.

— Ага, – сказаў тата. Па прыступках падала на яго сьвятло.

— Кэдзі з Квэнтынам пырскалі адно на аднаго вадою, – сказаў Джэйсан. Мы чакалі.

— Вось як, – сказаў тата. Квэнтын дайшоў да нас і тата сказаў: – Сёньня будзеце вячэраць на кухні. – Ён змоўк, узяў мяне на рукі, сьвятло пакацілася са сходаў і на мяне, і я глянуў зьверху на Кэдзі, Джэйсана, Квэнтына і Вэрша. Тата павярнуўся да сходаў. – Але будзьце ціха, – сказаў ён.

— Чаму мы маем быць ціха, тата, – сказала Кэдзі. – У нас госьці.

— Так, – сказаў тата.

— Я казаў, што госьці, – сказаў Вэрш.

— Ты не казаў, – сказала Кэдзі. – Гэта я казала. І што я пайду...

— Ціха, – сказаў тата.

Яны заціхлі, тата адчыніў дзьверы, і мы прайшлі заднім ганкам на кухню. Там была Дылсі, тата пасадзіў мяне на крэсла, зашчапіў яго і падсунуў да стала, дзе стаяла вячэра. Зь вячэры ішла пара.

— Слухайцеся Дылсі, – сказаў тата. – Не давай ім падымаць гармідар, Дылсі.

— Так, сэр, – сказала Дылсі. Тата пайшоў.

— Памятайце, каб слухацца Дылсі, – сказаў ён за нашымі плячыма.

Я пахіліўся над вячэрай. Пара ішла мне ў твар.

— Тата, няхай сёньня вечарам слухаюцца мяне, – сказала Кэдзі.

— Я ня буду, – сказаў Джэйсан. – Я буду слухацца Дылсі.

— Калі тата табе скажа, дык будзеш, – сказала Кэдзі. – Няхай слухаюцца мяне, тата.

— Я ня буду, – сказаў Джэйсан. – Я ня буду слухацца цябе.

— Ціха, – сказаў тата. – Значыць, усе слухайцеся Кэдзі. Калі скончаць, завядзі іх наверх заднімі сходамі, Дылсі.

— Так, сэр, – сказала Дылсі.

— Бачыш, – сказала Кэдзі. – Цяпер будзеш слухацца мяне.

— Усе будзьце ціха, – сказала Дылсі. – Сёньня вам нельга падымаць шуму.

— Чаму сёньня нам нельга падымаць шуму? – сказала Кэдзі.

— Таму што нельга, – сказала Дылсі. – Самі зразумееце, калі настане той Божы дзень. – Яна прынесла маю міску. Пара зь яе паказытала мой твар. – Хадзі сюды, Вэрш, – сказала яна.

— А калі настане той Божы дзень, Дылсі? – сказала Кэдзі.

— У нядзелю, – сказаў Квэнтын. – Ты нават гэтага ня ведаеш.

— Ша, – сказала Дылсі. – Ці містэр Джэйсан не казаў вам усім быць ціха? Ежце сваю вячэру. На, Вэрш. Вазьмі ягоную лыжку.

Рука Вэрша ўсадзіла лыжку ў міску, паднесла яе да майго рота. Пара казытала мне ў ноздрах. Усе перасталі есьці, мы моўчкі паглядзелі адзін на аднаго, пачулі тое зноў, і я пачаў плакаць.

— Што гэта было, – сказала Кэдзі. Яна паклала сваю руку на маю.

— Гэта была мама, – сказаў Квэнтын. Лыжка паднялася да рота, я зьеў і зноў заплакаў.

— Ціха, – сказала Кэдзі. Але я ня сьціхнуў, і яна падышла і абняла мяне. Дылсі пайшла, зачыніла адны дзьверы і другія, і мы перасталі тое чуць.

— Ну, будзь ціха, – сказала Кэдзі. Я заціх і еў. Джэйсан таксама еў, а Квэнтын не.

— Гэта была мама, – сказаў Квэнтын. Ён устаў.

— Сядай на месца, – сказала Дылсі. – У іх там госьці, а ў цябе апратка ўся ў гразі. Ты таксама сядай, Кэдзі, і бяры еж сваю вячэру.

— Яна плакала, – сказаў Квэнтын.

— Гэта хтосьці засьпяваў, – сказала Кэдзі. – Праўда, Дылсі.

— Усе бярыцеся за сваю вячэру, як вам сказаў містэр Джэйсан, – сказала Дылсі. – Усё зразумееце, калі настане той Божы дзень. – Кэдзі села назад на сваё крэсла.

— Я ж вам казала, што ў іх госьці, – сказала яна.

Вэрш сказаў:

— Ён ужо ўсё зьеў.

— Дай мне ягоную міску, – сказала Дылсі. Міска зьнікла.

— Дылсі, – сказала Кэдзі, – Квэнтын ня есьць свае вячэры. А яму казалі слухацца мяне.

— Зьеж сваю вячэру, Квэнтын, – сказала Дылсі. – Канчайце і выходзьце з кухні.

— Я больш не хачу, – сказаў Квэнтын.

— Калі я скажу, дык ты мусіш есьці, – сказала Кэдзі. – Праўда, Дылсі.

Міска паравала мне ў твар, Вэрш уваткнуў туды лыжку, і пара паказытала мой рот.

— Я больш не хачу, – сказаў Квэнтын. – Як яны могуць прымаць гасьцей, калі бабуля хворая.

— Госьці ў іх нанізе, – сказала Кэдзі. – А яна можа выйсьці і паглядзець на іх зьверху. Я таксама так зраблю, калі адзену начную кашулю.

— Гэта мама плакала, – сказаў Квэнтын. – Праўда, што плакала, Дылсі.

— Не дуры мне галавы, хлопча, – сказала Дылсі. – Вы вось паелі, а мне яшчэ трэба нарыхтаваць вячэру для ўсіх тых людзей.

Неўзабаве даеў Джэйсан і расплакаўся.

— Яшчэ й ты да хору, – сказала Дылсі.

— Ён так кожную ноч, адкуль бабуля захварэла і яму нельга зь ёю спаць, – сказала Кэдзі. – Плакса.

— Я на цябе скажу, – сказаў Джэйсан. Ён плакаў далей.

— Ты ўжо сказаў, – сказала Кэдзі. – Табе ўжо няма чаго больш сказаць.

— Вам усім ужо час ісьці спаць, – сказала Дылсі. Яна падышла, выняла мяне з крэсла і паставіла на падлозе, выцерла мой твар і рукі цёплым шматком. – Вэрш, завядзі іх наверх заднімі сходамі, толькі паціху. Джэйсан, перастань румзаць.

— Яшчэ зарана ісьці спаць, – сказала Кэдзі. – Мы ніколі так рана не лягалі.

— Сёньня ляжаце, – сказала Дылсі. – Ваш тата сказаў вам ісьці наверх, як толькі скончыце есьці. Вы чулі.

— Ён сказаў слухацца мяне, – сказала Кэдзі.

— Я ня буду слухацца цябе, – сказаў Джэйсан.

— Ты мусіш, – сказала Кэдзі. – Хадзем ужо. Мусіце рабіць, што я вам кажу.

— Толькі каб былі ціха, Вэрш, – сказала Дылсі. – Сёньня будзьце ціха, праўда.

— А чаму сёньня маем быць ціха, – сказала Кэдзі.

— Вашай маме нездаровіцца, – сказала Дылсі. – Пайшлі ўсе за Вэршам.

— Я ж вам казаў, што гэта мама плакала, – сказаў Квэнтын. Вэрш падняў мяне і адчыніў дзьверы на задні ганак. Мы выйшлі, Вэрш зачыніў за намі, і дзьверы пачарнелі. Я чуў Вэрша ў носе і пад рукамі. – Цяпер будзьце ціха. Не, хадзем яшчэ наверх. Містэр Джэйсан сказаў вам ісьці адразу пасьля вячэры. Ён сказаў, каб слухаліся мяне. Я не хачу слухацца цябе. Але ён сказаў, каб усе слухаліся. Праўда, Квэнтын. – Пад рукамі была Вэршава галава. Я чуў нас. – Праўда, Вэрш. Так, праўда. Дык я вам загадваю выйсьці трохі на двор. Хадзем.

Вэрш адчыніў дзьверы, і мы выйшлі.

Мы сышлі па прыступках.

— Давайце лепш пойдзем у бок Вэршавага дому, адтуль нас не пачуюць, – сказала Кэдзі. Вэрш паставіў мяне, Кэдзі ўзяла мяне за руку, і мы ўсе пайшлі па цагляным ходніку.

— Хадзем, – сказала Кэдзі. – Той жабы ўжо няма. Паскакала ў агарод. Можа, трапіцца якая іншая.

Роскус нёс вёдры з малаком. Прайшоў міма нас. Квэнтын з намі не пайшоў. Ён сеў на кухонных сходах. Мы падышлі да Вэршавага дому. Мне падабаўся пах Вэршавага дому. Гарэў там агонь, а Т. П. сядзеў перад ім на кукішках у кашулі, якая падолам ляжала на падлозе, і падкладваў.

Потым я ўстаў, Т. П. апрануў мяне, мы пайшлі на кухню і паелі. Дылсі сьпявала, я пачаў плакаць, і яна перастала.

— Не пускай яго дадому цяпер, – сказала Дылсі.

— Нам туды нельга, – сказаў Т. П.

Мы забаўляліся ў ручайку.

— Нам туды нельга, – сказал Т. П. – Ты што, ня чуў, як няня сказала, што нельга.

Дылсі сьпявала ў кухні, і я пачаў плакаць.

— Ціха, – сказаў Т. П. – Хадзі. Давай пойдзем у стадолу.

Роскус даіў карову ў стадоле. Ён даіў адной рукою і стагнаў. Птушкі сядзелі на дзьвярах стадолы і глядзелі на яго. Адна зьляцела на зямлю і пачала есьці з каровамі. Я глядзеў, як Роскус доіць, а Т. П. даваў корм Квіні і Прынцу. Цялятка было ў загародцы для сьвіней. Тыцкала пысаю ў дрот і мыкала.

— Т. П., – сказаў Роскус. – Так, – сказаў Т. П. у стадоле. Фэнсі выставіла галаву са стойла, бо Т. П. яшчэ не накарміў яе. – Канчай там, – сказаў Роскус. – Прыйдзецца табе дадойваць. Мая правая ўжо зусім не згінаецца.

Т. П. падышоў і стаў даіць.

— Чаму ты ня пойдзеш да доктара? – сказаў Т. П.

— Доктар нічога не дапаможа, – сказаў Роскус. – У гэтым доме.

— А што дрэннага ў гэтым доме? – сказаў Т. П.

— Гэты дом няшчасны, – сказаў Роскус. – Упусьці цялятка, калі скончыш.

«Гэты дом няшчасны», – сказаў Роскус. Агонь за ім і Вэршам уставаў і апускаўся і соўгаўся па іхных тварах. Дылсі паклала мяне спаць. Пасьцель пахла як Т. П. Мне гэта падабалася.

— Што ты пра гэта ведаеш? – сказала Дылсі. – У цябе прасьвятленьне ці што.

— Мне ня трэба прасьвятленьне, – сказаў Роскус. – Вось знак няшчасьця, ляжыць у гэтай пасьцелі. Ужо пятнаццаць год, як людзі бачаць гэты знак.

— Ну й хай сабе, – сказала Дылсі. – Зрабіў ён табе ці тваім якую шкоду. Вэрш працуе, Фроні выдалі замуж, Т. П. расьце і зойме тваё месца, калі цябе твой раматус скруціць дарэшты.

— Ужо два было, – сказаў Роскус. – І будзе яшчэ адно. Я бачыў знак, і ты таксама.

— Я чуў, як у тую ноч гукала сава, – сказаў Т. П. – І Дэн таксама не падышоў есьці вечарам. Не пайшоў далей, чымсьці да стадолы. Як толькі сьцямнела, пачаў выць. Вэрш таксама чуў.

— Туды адыдзе больш, чымсьці адзін, – сказала Дылсі. – Пакажы мне чалавека, які не памрэ.

— Тут ідзецца ня толькі пра паміраньне, – сказаў Роскус.

— Ведаю, пра што ты, – сказала Дылсі. – Але калі вымавіш тое імя ўголас, дык наробіш бяды і будзеш сядзець пры ім, каб ня румзаў.

— Гэты дом няшчасны, – сказаў Роскус. – Я бачыў гэта ад пачатку, але калі зьмянілі яму імя, дык зразумеў дакладна.

— Прыкусі сваю мянташку, – сказала Дылсі. Яна падцягнула коўдру. Коўдра пахла як Т. П. – Цяпер усе памаўчэце, пакуль не засьне.

— Я бачыў знак, – сказаў Роскус.

— Знак, што Т. П. прыйдзецца рабіць за цябе ўсю работу, – сказала Дылсі. – «Т. П., забяры яго і Квэнтыну, няхай пазабаўляюцца каля дому з Ластэрам, дзе Фроні за імі прыгляне, а ты бяжы пасобіць тату».

Мы скончылі есьці. Т. П. узяў Квэнтыну на рукі, і мы пайшлі з Т. П. да іх. Ластэр забаўляўся на пяску. Т. П. паставіў Квэнтыну, і яна таксама пачала забаўляцца на пяску. Ластэр меў шпулькі, і Квэнтына зь ім пабілася, і яны апынуліся ў яе. Ластэр заплакаў, прыйшла Фроні, дала Ластэру пазабаўляцца бляшанку, потым я ўзяў шпулькі, Квэнтына пачала біцца, і я заплакаў.

— Ціха, – сказала Фроні. – Як табе ня сорамна забіраць цацкі ад малой.

Яна забрала шпулькі ад мяне і дала іх Квэнтыне.

— Цяпер ужо ціха, – сказала Фроні. – Будзь ціха, кажу.

— Замоўкні, – сказала Фроні. – Табе трэба лупцоўку. – Яна падняла Ластэра і Квэнтыну. – Хадзем, – сказала яна.

Мы пайшлі да стадолы. Т. П. даіў карову. Роскус сядзеў на скрыні.

— А цяпер зь ім што? – сказаў Роскус.

— Няхай застанецца тут з вамі, – сказала Фроні. – Зноў б’ецца з малымі. Забірае ім цацкі. Пабудзь тут з Т. П., можа, заціхнеш на які час.

— Ужо пакінь і вытры вымя, – сказаў Роскус. – Мінулай зімою ты выдаіў тую маладую да апошняй кроплі. Калі і гэтую так выдаіш, зусім без малака застанемся.

Дылсі сьпявала.

— Туды нельга, – сказаў Т. П. – Ты ж ведаеш, што няня туды не дазваляе.

Яны сьпявалі.

— Хадзем, – сказаў Т. П. – Пазабаўляешся з Квэнтыный і Ластэрам. Хадзем.

Квэнтына і Ластэр забаўляліся на пяску перад домам Т. П. У доме падымаўся і апускаўся агонь, а Роскус сядзеў перад ім зусім чорны.

— Вось і трэцяга Госпад забраў, – сказаў Роскус. – Я яшчэ два гады таму вам казаў. Гэты дом няшчасны.

— Дык чаму ты не пераедзеш, – сказала Дылсі. Яна распранала мяне. – Тыя твае гутаркі пра няшчасьце ўдзяўблі Вэршу ў галаву Мэмфіс. Гэтага табе магло б і хапіць.

— Каб толькі Вэрша ніколі не спаткала большае няшчасьце, – сказаў Роскус.

Увайшла Фроні.

— Скончылі ўжо, – сказала Дылсі.

— Т. П. канчае, – сказала Фроні. – Міс Кэралайн хоча, каб ты прыспала Квэнтыну.

— Прыйду, як толькі ўпраўлюся, – сказала Дылсі. – Магла б ужо ведаць, што ў мяне няма крылаў.

— Дык вось я й кажу, – сказаў Роскус. – Якое шчасьце можа быць у доме, дзе нельга вымаўляць імя ўласнага дзіцяці.

— Ціха, – сказала Дылсі. – Ты хочаш, каб ён зноў пачаў.

— Выхоўваць дзіця, каб ня ведала імя ўласнае маці, – сказаў Роскус.

— Не тлумі сабе галавы, – сказала Дылсі. – Я выхавала іх усіх і мяркую, што дам рады выхаваць яшчэ адну. Будзь ужо ціха. Дай яму заснуць, калі захоча.

— Вымаўляць імя, – сказала Фроні. – Ён жа ня ведае нікога па імені.

— Толькі скажы, а пабачыш, ці ня ведае, – сказала Дылсі. – Ты ў сьне яму скажы, а ён пачуе.

— Ён ведае больш, чымсьці людзі думаюць, – сказаў Роскус. – Ён ведаў кожны раз, калі надыходзіў іхны час, як наш пойнтэр. Ён табе сказаў бы, калі настане і ягоны час, калі б мог гаварыць. І калі твой час настане. І калі мой.

— Няня, забярэце Ластэра ад яго з пасьцелі, – сказала Фроні. – А то яшчэ сурочыць.

— Ціпун табе на язык, – сказала Дылсі. – Нічога лепшага ўжо не прыдумала. А ўвогуле, чаго ты ўвесь час слухаеш таго Роскуса. Лягай, Бэнджы.

Дылсі піхнула мяне, і я лёг у ложак, дзе спаў Ластэр. Дылсі ўзяла доўгае палена і паклала яго паміж мною і Ластэрам. – Ляжы спакойна на сваім баку, – сказала Дылсі. – Ластэр яшчэ маленькі і ты можаш яго прыдушыць.

«Табе яшчэ нельга ісьці, – сказаў Т. П. – Пачакай».

Мы выглядвалі з-за вугла і назіралі, як ад’яжджаюць каляскі.

— Ужо, – сказаў Т. П. Ён падняў Квэнтыну, і мы пабеглі ў куток плота паглядзець, як яны праяжджаюць. – Там ён едзе, – сказаў Т. П. – Бачыш тую з тым шклом. Паглядзі на яго. Ён там ляжыць. Бачыш.

«Хадзі, – сказаў Ластэр, – я вазьму гэты мячык дахаты, каб не згубіць. Не, табе яго я ня дам. Калі б тыя людзі пабачылі яго ў цябе, яшчэ сказалі б, што ты яго ўкраў. Будзь ціха. Я табе яго ня дам. Што ты зь ім рабіў бы. Усё роўна ня ўмееш ім гуляць».

Фроні і Т. П. забаўляліся на пяску каля дзьвярэй. Т. П. меў у бутэльцы сьветлячкі.

— Чаго вы выйшлі яшчэ раз вонкі, – сказала Фроні.

— У нас госьці, – сказала Кэдзі. – Тата сказаў, каб усе мяне сёньня вечарам слухаліся. Табе і Т. П. таксама трэба мяне слухацца.

— Я ня буду цябе слухацца, – сказаў Джэйсан. – Фроні і Т. П. таксама ня трэба цябе слухацца.

— Калі я ім скажу, дык будзе трэба, – сказала Кэдзі. – Але, можа, я не захачу сказаць.

— Т. П. нікога ня слухаецца, – сказала Фроні. – Ужо пачалі з тымі паховінамі.

— Што гэта паховіны, – сказаў Джэйсан.

— Ці няня табе не гаварыла, каб ты ім не казала, – сказаў Вэрш.

— Гэта калі галосяць, – сказала Фроні. – Над цёткай Бюлай Клэй два дні галасілі.

Яны галасілі ў Дылсіным доме. Дылсі галасіла. Калі Дылсі загаласіла, Ластэр сказаў нам «Будзьце ціха» і мы сядзелі ціха, потым я заплакаў і развыўся Блу пад кухоннымі сходамі. Потым Дылсі перастала, і мы таксама перасталі.

— Ага, – сказала Кэдзі. – Гэта ў нэграў. У белых няма паховінаў.

— Няня гаварыла, каб мы ім гэтага не казалі, Фроні, – сказаў Вэрш.

— Што каб вы не казалі, – сказала Кэдзі.

Дылсі галасіла, і калі гэта даляцела да дому, я пачаў плакаць, а Блу выць пад сходамі. «Ластэр, – сказала Фроні ў акне, – адвядзі іх пад стадолу, у гэтым вэрхале я не магу нічога ўварыць. І таго сабаку. Забяры іх адсюль».

«Я не пайду туды, – сказаў Ластэр. – Яшчэ дзядуля пакажацца. Я бачыў яго ўчора надвячоркам, махаў мне рукамі са стадолы».

— А чаму я маю не гаварыць, – сказала Фроні. – Белыя таксама паміраюць. Ваша бабуля памерла ўсё роўна як любая нэгрыцянка.

— Гэта сабакі паміраюць, – сказала Кэдзі. – А калі Нэнсі ўпала ў роў і Роскус яе прыстрэліў, прыляцелі коршакі і разьдзелі яе.

Там, дзе ў чорным рове былі павойныя расьліны, закругляліся косьці пад месячным сьвятлом, а некаторыя плямы як быццам спыніліся. Потым яны ўсё спыніліся і было цёмна, а калі я перастаў, перад тым як пачаць зноў, я пачуў маму і крокі, якія хутка адыходзілі, а потым пачуў тое ў носе. Потым пакой вярнуўся, але мае вочы заплюшчыліся. Я не перастаў. Я чуў тое ў носе. Т. П. адшпіліў прасьцірадла.

— Ціха, – сказаў ён. – Шшшшшш.

Але я чуў тое ў носе. Т. П. выцягнуў мяне і хутка апрануў.

— Ціха, Бэнджы, – сказаў ён. – Пойдзем да нас. Пойдзем да нас, да Фроні. Ціха. Шшшш.

Ён завязаў мае чаравікі, надзеў мне шапку, і мы выйшлі. У калідоры сьвяцілася. Па другі бок калідору мы чулі маму.

— Шшшш, Бэнджы, – сказаў Т. П. – Праз хвілінку будзем на дварэ.

Дзьверы адчыніліся, і запахла зусім моцна, і паказалася галава. Але ня татава. Тата ляжаў хворы там усярэдзіне.

— Выведзі яго з дому.

— А я што раблю, – сказаў Т. П. Па сходах уверх ішла Дылсі.

— Ціха, – сказала яна. – Ціха. Забяры яго да нас, Т. П. Фроні пасьцеле яму. Прыгляньце за ім там. Ціха, Бэнджы. Ідзі з Т. П.

Яна пайшла туды, адкуль было чуваць маму.

— Хай там у вас застанецца. – Гэта ня быў тата. Ён зачыніў дзьверы, але я далей адчуваў пах.

Мы спусьціліся. Сходы вялі ў цемру, і Т. П. узяў мяне за руку, і мы выйшлі празь дзьверы зь цемры. На панадворку сядзеў Дэн і выў.

— Ён гэта чуе, – сказаў Т. П. – У цябе і на гэта ёсьць чуцьцё.

Мы сышлі па прыступках туды, дзе былі нашы цені.

— Я забыўся надзець табе паліто, – сказаў Т. П. – Трэба было б. Але ня буду ўжо вяртацца.

Дэн завыў.

— Будзь ціха, – сказаў Т. П. Нашы цені варушыліся, а Дэнаў не, адно тады, калі ён завыў.

— Я не забяру цябе да нас, калі ты будзеш так мычаць, – сказаў Т. П. – І раней, калі яшчэ ў цябе не было гэтага жабінага басу, цяжка было трываць. Хадзем.

Мы ішлі па цагляным ходніку, а з намі нашы цені. Сьвінячы катух пахнуў сьвіньнямі. Карова стаяла ў загарадзі і жавала на нас. Дэн завыў.

— Збудзіш увесь горад, – сказаў Т. П. – Ня можаш цішэй.

Мы ўбачылі Фэнсі, якая паслася над ручайком. Калі мы да яе дайшлі, на вадзе сьвяціў месяц.

— Не, паночку, – сказаў Т. П. – Гэта яшчэ заблізка. Тут спыніцца ня можам. Пайшлі далей. Ты толькі паглядзі на сябе. Цэлыя нагавіцы замачыў расою. Хадзем. – Дэн завыў.

З гудлівай травы выглянуў роў. Косьці закругляліся сярод чорных павойных расьлінаў.

— Ну вось, – сказаў Т. П. – Верашчы сабе тут колькі ў змогу. Перад табою ўся ноч і дваццаць акраў поплаву.

Т. П. лёг у рове, а я сеў і глядзеў на косьці, дзе коршакі елі Нэнсі і выляталі з рову чорныя, павольныя і цяжкія.

«Калі мы тут былі папярэднім разам, дык я яго яшчэ меў, – сказаў Ластэр. – Я табе яго паказваў. Помніш. Я выняў яго з кішэні якраз тут і паказаў табе».

— Ты думаеш, што коршакі распрануць бабулю, – сказала Кэдзі. – Ты здурнеў.

— Ты балахуда, – сказаў Джэйсан. Ён заплакаў.

— А ты дурачмут, – сказала Кэдзі. Джэйсан плакаў. Ягоныя рукі былі ў кішэнях.

— Джэйсан будзе багаты, – сказаў Вэрш. – Ён увесь час трымаецца за грошы.

Джэйсан плакаў.

— Цяпер ты яго запусьціў, – сказала Кэдзі. – Ціха, Джэйсан. Як бы коршакі мелі дастацца туды, дзе ляжыць бабуля. Тата іх ня пусьціць. Ты таксама ня даўся б распрануцца коршаку. Перастань плакаць.

Джэйсан перастаў.

— Фроні сказала, што гэта паховіны, – сказаў ён.

— Ды не, – сказала Кэдзі. – Гэта гасьціна. Фроні нічагуткі пра гэта ня ведае. Ён хоча патрымаць твае сьветлячкі, Т. П. Дай яму на хвіліну.

Т. П. даў мне бутэльку са сьветлячкамі.

— Іду ў заклад, што калі мы абыдзем дом навокал і заглянем у акно гасьцёўні, дык нешта ўбачым, – сказала Кэдзі. – Тады мне паверыце.

— Я ўжо ведаю, – сказала Фроні. – Мне нічога глядзець ня трэба.

— Ты лепш перастань ляпаць языком, Фроні, – сказаў Вэрш. – Няня табе ўсыпле.

— Што ты ведаеш, – сказала Кэдзі.

— Што ведаю, тое ведаю, – сказала Фроні.

— Хадзем, – сказала Кэдзі. – Давайце абыдзем да акна гасьцёўні.

Мы рушылі.

— Т. П. хоча свае сьветлячкі назад, – сказала Фроні.

— Дай яму яшчэ крыху патрымаць, Т. П., – сказала Кэдзі. – Мы іх табе прынясём.

— Гэта ня вы іх лавілі, – сказала Фроні.

— А калі я дазволю, каб вы з Т. П. пайшлі з намі, дык ён можа патрымаць яшчэ трохі, – сказала Кэдзі.

— Нам з Т. П. ніхто не загадваў слухацца цябе, – сказала Фроні.

— А калі я скажу, што вам ня трэба мяне слухацца, дык ён можа патрымаць, – сказала Кэдзі.

— Добра, – сказала Фроні. – Дазволь яму яшчэ патрымаць, Т. П. А мы паглядзім, як там галосяць.

— Яны там не галосяць, – сказала Кэдзі. – Я табе кажу, што гэта гасьціна. Праўда, Вэрш.

— Калі застанемся тут, дык не даведаемся, што яны там робяць, – сказаў Вэрш.

— Хадзем, – сказала Кэдзі. – Фроні і Т. П. ня мусяць мяне слухацца. Але астатнія так. Лепш панясі яго, Вэрш. Ужо амаль цёмна.

Вэрш узяў мяне на сьпіну, і мы абышлі кухню.

Калі мы выглянулі з-за вугла, дык убачылі, што па пад’езьдзе набліжаецца сьвятло. Т. П. вярнуўся да склепу і адчыніў дзьверы.

«Ведаеш, што там нанізе, – сказаў Т. П. – Сода. Я бачыў, як містэр Джэйсан выходзіў адтуль з поўным ахапкам бутэлек. Пачакай хвілінку».

Т. П. пайшоў і заглянуў у кухонныя дзьверы. Дылсі сказала: «Чаго ты тут віжуеш. Дзе Бэнджы».

«Ён тут на дварэ», – сказаў Т. П.

«Ідзі і пільнуй яго, – сказала Дылсі. – Не пускай яго цяпер дадому».

«Так, – сказаў Т. П. – Ці ўжо пачалі».

«Ты ідзі і гуляй зь ім далей ад вачэй, – сказала Дылсі. – У мяне і без таго поўныя рукі».

З-пад дому выпаўз вуж. Джэйсан сказаў, што ён не баіцца вужоў, а Кэдзі сказала, што ён баіцца, а яна не, а Вэрш сказаў, што яны абое баяцца, а Кэдзі сказала, каб не шумелі, як загадаў тата.

«Ты толькі не разравіся мне цяпер, – сказаў Т. П. – На табе лепш гэтай сарсапарылкі».

Тое паказытала мяне ў носе і вачах.

«Калі ня хочаш, дык дай я вып’ю, – сказаў Т. П. – Ну добра, на. Давай возьмем яшчэ адну бутэльку, пакуль нам ніхто не перашкаджае. Памаўчы цяпер».

Мы спыніліся пад дрэвам насупроць акна ў гасьцёўню. Вэрш пасадзіў мяне на мокрую траву. Яна была халодная. Ува ўсіх вокнах сьвяцілася.

— Там ляжыць бабуля, – сказала Кэдзі. – Яна цяпер усе дні хварэе. Калі ачуняе, мы будзем мець пікнік.

— Што ведаю, тое ведаю, – сказала Фроні.

У дрэвах шумела, і ў траве таксама.

— А побач пакой, дзе мы хварэем на адзёр, – сказала Кэдзі. – А дзе вы з Т. П. хварэеце на адзёр, Фроні.

— Дзе пападзецца, – сказала Фроні.

— Яны яшчэ не пачалі, – сказала Кэдзі.

«Яны зараз пачнуць, – сказаў Т. П. – Пастой тут, а я пайду прынясу тую скрыню, каб мы маглі заглянуць у акно. Давай ужо скончым з гэтай сарсапарылкай. Ад яе мне ў жываце вухкае сычом».

Мы дапілі сарсапарылку, і Т. П. запіхнуў бутэльку цераз драўляную крату пад дом і пайшоў прэч. Я чуў іх у гасьцёўні і пачаў скрэбці па сьцяне. Т. П. валок скрыню. Ён упаў і пачаў сьмяяцца. Ён ляжаў у траве і сьмяяўся. Потым устаў, прывалок скрыню пад акно і стараўся не засьмяяцца.

— Я баяўся, што вярэсну, – сказаў Т. П. – Залезь на скрыню і паглядзі, ці ўжо пачалі.

— Яны не пачалі, бо яшчэ не прыехалі музыкі, – сказала Кэдзі.

— Ня будзе ніякіх музыкаў, – сказала Фроні.

— Ты адкуль ведаеш, – сказала Кэдзі.

— Што ведаю, тое ведаю, – сказала Фроні.

— Ты нічога ня ведаеш, – сказала Кэдзі. Яна падышла да дрэва. – Падсадзі мяне, Вэрш.

— Твой тата не дазволіў табе лазіць на гэтае дрэва, – сказаў Вэрш.

— Гэта было даўно таму, – сказала Кэдзі. – Я думаю, ён ужо забыўся пра гэта. Да таго, ён прыказаў слухацца мяне сёньня вечарам. Ці ён не сказаў слухацца мяне сёньня вечарам.

— Я ня буду цябе слухацца, – сказаў Джэйсан. – Фроні і Т. П. таксама ня будуць.

— Падсадзі мяне, Вэрш, – сказала Кэдзі.

— Ну добра, – сказаў Вэрш. – Калі будуць лупцаваць, дык цябе, не мяне.

Ён падышоў і падсадзіў Кэдзі на першую галіну. Мы глядзелі на яе запэцканыя майткі ззаду. Потым мы яе ўжо ня бачылі. Чулі, як трашчаць і хістаюцца галіны.

— Містэр Джэйсан сказаў, што як ты паламаеш гэтае дрэва, ён табе ўсыпле, – сказаў Вэрш.

— Я таксама скажу на яе, – сказаў Джэйсан.

Дрэва перастала хістацца. Мы глядзелі ў нерухомае гольле.

— Што ты там убачыла, – сказала Фроні.

Я ўбачыў іх. Потым я ўбачыў Кэдзі, з кветкамі ў валасах, і доўгі вэлюм як бліскучы вецер. Кэдзі. Кэдзі.

— Ціха, – сказаў Т. П. – А то яшчэ пачуюць. Мігам злазь.

Ён пацягнуў мяне. Кэдзі. Я скроб па сьцяне Кэдзі. Т. П. цягнуў мяне.

— Ціха, – сказаў Т. П. – Ціха. Хадзі сюды мігам. – Ён цягнуў мяне. Кэдзі. – Будзь ціха, Бэнджы. Хочаш, каб цябе пачулі. Хадзі, вып’ем яшчэ сарсапарылкі, а потым вернемся, калі замоўкнеш. Хадзем лепш возьмем яшчэ адну бутэльку, пакуль абодва не загарлапанілі. Скажам, што гэта Дэн выпіў. Містэр Джэйсан заўсёды кажа, які ён разумны сабака, а мы скажам, ён і сарсапарылку ўмее піць.

Па сходах у склеп спусьцілася месячнае сьвятло. Мы выпілі яшчэ сарсапарылкі.

— Ведаеш, чаго б мне хацелася, – сказаў Т. П. – Мне хацелася б, каб сюды ў склеп прыйшоў мядзьведзь. Ведаеш, што я зрабіў бы. Падышоў і плюнуў бы яму ў морду. Дай мне тую пляшку, каб заткнуць рот, пакуль яшчэ не загарлапаніў.

Т. П. упаў. Засьмяяўся, дзьверы ў склеп і месячнае сьвятло адскочылі, і нешта мяне ўдарыла.

— Ціха, – сказаў Т. П. і стараўся не засьмяяцца. – Божанькі, яны ж нас пачуюць. Уставай, – сказаў Т. П. – Уставай, Бэнджы, хутка. – Ён кідаўся ва ўсе бакі і сьмяяўся, а я спрабаваў устаць. Прыступкі ў склеп уцякалі пад гару ў месячным сьвятле, Т. П. упаў згары ў месячнае сьвятло, я набег на плот, а Т. П. бег за мною і гаварыў: – Цішэй, цішэй.

Потым ён упаў у кветкі і сьмяяўся, а я набег на скрыню. Але калі я спрабаваў на яе ўзьлезьці, яна адскочыла і ўдарыла мяне ззаду галавы, а з майго горла вылецеў нейкі гук. Потым яшчэ адзін, і я перастаў намагацца ўстаць, потым з горла вылецеў зноў той гук, і я расплакаўся. Калі Т. П. цягнуў мяне за ногі, маё горла далей выпускала тыя гукі. Выпускала іх далей і далей, а я ня ведаў, плачу я ці не, а потым на мяне са сьмехам упаў Т. П., з майго горла выйшлі далейшыя гукі, а Квэнтын таўхануў Т. П. нагою, а Кэдзі абняла мяне, і той бліскучы вэлюм, але паху дрэваў я ўжо ня чуў і заплакаў.

«Бэнджы, – сказала Кэдзі, – Бэнджы». Яна зноў мяне абняла, але я адышоў.

— Чаго ты, Бэнджы, – сказала яна. – Ці не ад гэтага капелюша.

Яна зьняла капялюш і вярнулася да мяне, але я адышоў.

— Бэнджы, – сказала яна. – Чаго ты, Бэнджы. Што Кэдзі зрабіла.

— Яму не падабаецца, як ты выфінцілася, – сказаў Джэйсан. – Ты думаеш, што ты ўжо дарослая, што. Ты думаеш, што ты лепшая за астатніх, што. Модніца.

— Зачыні зяпу, – сказала Кэдзі. – Ты засморканы паўзунок. Бэнджы.

— Ты думаеш, калі табе чатырнаццаць, дык ты ўжо дарослая, што, – сказаў Джэйсан. – Ты думаеш, што ты немаведама хто. Хіба ня так.

— Ціха, Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Каб не расстроіў маму. Ціха.

Але я не заціх, і калі яна пайшла, я пайшоў за ёю, а калі яны спынілася на сходах, я таксама спыніўся.

— Чаго, Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Скажы Кэдзі. Яна зробіць. Паспрабуй.

— Кэндэйс, – сказала мама.

— Так, мама, – сказала Кэдзі.

— Чаму ты яго дражніш, – сказала мама. – Прывядзі яго сюды.

Мы зайшлі ў мамін пакой, дзе яна ляжала з хваробай у белым шматку на галаве.

— Што з табой, Бэнджамін, – сказала мама.

— Бэнджы, – сказала Кэдзі. Яна падышла зноў, але я адсунуўся.

— Ты яму, відаць, нешта зрабіла, – сказала мама. – Чаму ты яго чапаеш, каб я ня мела ні хвіліны спакою. Дай яму скрыначку і, калі ласка, адыдзі, пакінь яго аднаго.

Кэдзі дастала скрынку, паставіла на падлогу і адчыніла яе. У ёй было поўна зорак. Калі я стаяў нерухома, яны таксама былі нерухомыя. Калі я паварушыўся, яны замігцелі і зазьзялі. Я заціх.

Потым я пачуў, як Кэдзі ідзе прэч, і я зноў пачаў.

— Бэнджамін, – сказала мама. – Хадзі сюды. – Я падышоў да дзьвярэй. – Да цябе гавару, Бэнджамін, – сказала мама.

— Што там зноў, – сказаў тата. – Куды ты ідзеш.

— Завядзі яго наніз, Джэйсан, і скажы, няхай хто-небудзь за ім прыгляне, – сказала мама. – Ты ж ведаеш, што я хворая, аднак.

Тата зачыніў дзьверы за намі.

— Т. П., – сказаў ён.

— Сэр, – сказаў Т. П. зьнізу.

— Бэнджы ідзе наніз, – сказаў тата. – Пабудзь з Т. П.

Я падышоў да дзьвярэй у ванную. Я чуў ваду.

— Бэнджы, – сказаў Т. П. зьнізу.

Я чуў ваду. Прыслухаўся да яе.

— Бэнджы, – сказаў Т. П. зьнізу.

Я прыслухаўся да вады.

Я перастаў чуць ваду, і Кэдзі адчыніла дзьверы.

— А, Бэнджы, – сказала яна. Яна паглядзела на мяне, а я падышоў і яна мяне абняла. – Ты зноў знайшоў Кэдзі, – сказала яна. – Ты думаў, што Кэдзі зьбегла.

Кэдзі пахла як дрэвы.

Мы пайшлі ў Кэдзін пакой. Яна села перад люстрам. Калі перастала рукамі, паглядзела на мяне.

— Чаго ты, Бэнджы. Што такое, – сказала яна. – Ня трэба плакаць. Кэдзі нікуды не ідзе. Паглядзі, – сказала яна. Яна ўзяла бутэлечку, выняла корак і паднесла яе да майго носа. – Пахне. Панюхай. Як прыемна.

Я адышоў і не заціх, а яна трымала бутэлечку ў руцэ і глядзела на мяне.

— Ага, – сказала яна. Яна паставіла бутэлечку, падышла і абняла мяне. – Вось у чым рэч. Ты спрабаваў сказаць гэта Кэдзі, але ня змог. Ты хацеў, але ня мог, праўда. Вядома, што Кэдзі гэтага ня зробіць. Вядома, што не. Пачакай, я апрануся.

Кэдзі апранулася, узяла зноў бутэлечку, і мы пайшлі на кухню.

— Дылсі, – сказала Кэдзі. – Бэнджы дае табе падарунак. – Яна пахілілася і ўклала бутэлечку ў маю руку. – Цяпер дай яе Дылсі.

Кэдзі выцягнула маю руку, і Дылсі ўзяла бутэлечку.

— Ну, падумайце толькі, – сказала Дылсі. – Маё дзіцятка дае мне пляшачку парфумы. Паглядзі, Роскус. Кэдзі пахла як дрэвы. – Мы з Бэнджы ня любім парфумы.

Кэдзі пахла як дрэвы.

— Ну, яшчэ чаго, – сказала Дылсі. – Ты ўжо завялікі, каб спаць зь некім у адным ложку. Ты ўжо вялікі. Табе трынаццаць гадоў. Табе ўжо столькі, каб ты спаў адзін у пакоі дзядзькі Моры, – сказала Дылсі.

Дзядзька Моры хварэў. У яго былі нездаровыя вока і рот. Вэрш панёс яму вячэру наверх на тацы.

— Моры кажа, што застрэліць таго нягодніка, – сказаў тата. – Дык я яму сказаў, каб ён не абвяшчаў гэта Патэрсану загадзя.

Ён выпіў.

— Джэйсан, – сказала мама.

— Застрэліць каго, тата, – сказаў Квэнтын. – І за што дзядзька Моры хоча яго застрэліць.

— За тое, што той не разумее жартаў, – сказаў тата.

— Джэйсан, – сказала мама. – Як можаш. Калі б Моры забілі з-за нейкага вугла, ты толькі сядзеў бы і пасьмейваўся б.

— Дык няхай Моры абыходзіць вуглы здалёк, – сказаў тата.

— Застрэліць каго, – сказаў Квэнтын. – Каго дзядзька Моры хоча застрэліць.

— Нікога, – сказаў тата. – У мяне няма пісталета.

Мама расплакалася.

— Калі табе шкада трохі свае ежы для Моры, чаму ты ня скажаш яму гэта як мужчына проста ў вочы. А то падымаеш яго на сьмех перад дзецьмі, за яго сьпінаю.

— Мне не шкада, – сказаў тата. – Я захапляюся Моры. Ён дае неацэнны ўклад у падмацаваньне майго пачуцьця расавай перавагі. Я не памяняў бы Моры і на ладную запрэжку. А ведаеш чаму, Квэнтын.

— Не, тата, – сказаў Квэнтын.

— Et ego in arcadia я забыўся як па-лацінску сена, – сказаў тата. – Ну так, ну так, – сказаў ён. – Я толькі жартаваў.

Ён выпіў, адставіў кілішак, падышоў да мамы і паклаў ёй руку на плячо.

— Гэта ніякі ня жарт, – сказала мама. – Мой род ні каліва ня горшы за твой. Адно што Моры слабога здароўя.

— Безумоўна, – сказаў тата. – Слабое здароўе – першапрычына ўсялякага жыцьця. Створаныя нямогласьцю, мы гніем ажно да распаду. Вэрш.

— Так, сэр, – сказаў Вэрш за маім крэслам.

— Вазьмі графін і напоўні яго.

— І скажы Дылсі, каб прыйшла па Бэнджы і паклала яго спаць, – сказала мама.

— Ты ўжо вялікі хлопец, – сказала Дылсі. – Кэдзі ўжо абрыдла спаць з табою. Будзь ціха і сьпі.

Пакой адышоў, але я не заціх, пакой вярнуўся і прыйшла Дылсі, села на ложку і глядзела на мяне.

— Ты ня хочаш быць добрым хлопцам і заснуць, – сказала Дылсі. – Ня хочаш, што. Ну дык пачакай хвілінку.

Яна пайшла. У дзьвярах не было нічога. Потым у іх зьявілася Кэдзі.

— Ціха, – сказала Кэдзі. – Я ўжо іду.

Я заціх, Дылсі адгарнула покрыўку, і Кэдзі ўлезла паміж покрыўкі і прасьцірадлам. Яна не зьняла купальнага халата.

— Ну, бачыш, – сказала яна. – Я тут.

Дылсі прыйшла з пледам, прыкрыла і ахутала ім Кэдзі.

— Яшчэ хвіліна, і ён будзе гатовы, – сказала Дылсі. – Я пакіну сьвятло ў тваім пакоі.

— Добра, – сказала Кэдзі. Яна прымасьціла галаву побач з маёй на падушцы. – Дабранач, Дылсі.

— Дабранач, золатка, – сказала Дылсі.

Пакой пачарнеў. Кэдзі пахла як дрэвы.

Мы глядзелі ўверх на дрэва, дзе была Кэдзі.

— Што яна там бачыць, Вэрш, – шапнула Фроні.

— Шшшшшш, – сказала Кэдзі на дрэве.

Дылсі сказала:

— Злазь сюды. – Яна выйшла з-за рогу дому. – Як гэта так, што вы не пайшлі наверх, як наказаў ваш тата, а пракраліся за маёй сьпінай. Дзе Кэдзі і Квэнтын.

— Я казаў ёй, каб яна ня лезла на дрэва, – сказаў Джэйсан. – Я скажу на яе.

— Каму на якое дрэва, – сказала Дылсі. Яна падышла і глянула ўверх, у дрэва. – Кэдзі, – сказала Дылсі.

Галіны пачалі зноў трэсьціся.

— Чартоўка адна, – сказала Дылсі. – Злазь долу.

— Будзь ціха, – сказала Кэдзі. – Ці ня ведаеш, што тата сказаў быць ціха. – Паказаліся яе ногі, Дылсі выцягнула рукі і зьняла яе з дрэва.

— Ты ўжо нічога лепшага не прыдумаў, чымсьці прывесьці іх сюды, – сказала Дылсі.

— А што я супроць яе мог сказаць, – сказаў Вэрш.

— Што вы тут усе робіце, – сказала Дылсі. – Хто вам дазволіў прыйсьці сюды.

— Яна дазволіла, – сказала Фроні. – Яна сказала нам прыйсьці.

— А хто вам сказаў рабіць тое, што яна скажа, – сказала Дылсі. – Пайшлі дахаты.

Фроні і Т. П. пайшлі. Яны ішлі, але нам не было іх відаць.

— На дварэ пасярод ночы, – сказала Дылсі. Яна падняла мяне, і мы пайшлі на кухню.

— За маёй сьпінай прашмыгнулі, – сказала Дылсі. – А ведалі ж, што даўно ўжо пара спаць.

— Шшш, Дылсі, – сказала Кэдзі. – Не гавары так голасна. Нам трэба паціху.

— Дык не падымай шуму сама, – сказала Дылсі. – А дзе Квэнтын.

— Ён зазлаваў, што яму сказалі слухацца мяне сёньня вечарам, – сказала Кэдзі. – Ён усё яшчэ мае тую бутэльку са сьветлячкамі ад Т. П.

— Т. П. абыдзецца і бязь іх, – сказала Дылсі. – Вэрш, пашукай Квэнтына. Роскус кажа, ён пайшоў да стадолы. – Вэрш ішоў. Але мы яго ня бачылі.

— Яны там нічога ня робяць, – сказала Кэдзі. – Проста сядзяць на крэслах і глядзяць.

— Яны дзеля гэтага не патрабуюць вашай дапамогі, – сказала Дылсі.

Мы абыходзілі кухню.

«Куды ты цяпер, – сказаў Ластэр. – Зноў глядзець, як яны б’юць па тых мячыках. Мы ўжо там шукалі. Пастой. Пачакай хвілінку. Пачакай тут, пакуль я зьбегаю дахаты па той мячык. Мне нешта падумалася».

На кухні было цёмна. Дрэвы былі чорныя насупроць неба. Дэн вышкандыбаў з-пад ганка і пасьлініў мне шчыкалатку. Я абышоў кухню да месца, дзе быў месяц. Дэн пацягнуўся за мной, да месяца.

— Бэнджы, – сказаў Т. П. у доме.

Гарлачыкавае дрэва каля акна гасьцёўні не было цёмнае, але густыя дрэвы былі. Трава гудзела пад месячным сьвятлом у месцы, дзе праходзіў мой цень.

— Гэй, Бэнджы, – сказаў Т. П. у доме. – Куды ты схаваўся. Вышмыгнуў на двор. Я ведаю.

Ластэр вярнуўся. «Пачакай, – сказаў ён. – Тут. Туды ня ідзі. Там на гушкалцы панна Квэнтына з сваім кавалерам. Хадзі сюдою. Вярніся, Бэнджы».

Пад дрэвамі было цёмна. Дэн не хацеў да мяне. Застаўся ў месячным сьвятле. Потым я ўбачыў гушкалку і расплакаўся.

«Хадзі назад, Бэнджы. Ведаеш, што міс Квэнтына можа раззлавацца».

На гушкалцы былі двое, потым адзін. Кэдзі хутка падышла, белая ў цемры.

— Бэнджы, – сказала яна. – Як ты вышмыгнуў з дому. Дзе Вэрш.

Яна абняла мяне, і я заціх, схапіў яе за сукенку і хацеў адцягнуць.

— Чаго табе, Бэнджы, – сказала яна. – Чаго. Т. П., – паклікала яна.

Адзін на гушкалцы ўстаў і падышоў да нас, я заплакаў і пацягнуў за Кэдзіну сукенку.

— Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Гэта Чарлі. Ты ж ведаеш Чарлі.

— Дзе ягоны нэгр, – сказаў Чарлі. – Чаму яго пускаюць без дагляду.

— Будзь ціха, Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Адыдзі, Чарлі. Ты яму не падабаешся. – Чарлі адышоў, і я заціх. Я цягнуў Кэдзі за сукенку.

— Чаго табе, Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Няўжо ты ня пусьціш мяне пасядзець тут хвілінку і пагаварыць з Чарлі.

— Пакліч таго нэгра, – сказаў Чарлі.

Ён вярнуўся. Я заплакаў мацней і пацягнуў за Кэдзіну сукенку.

— Адыдзі, Чарлі, – сказала Кэдзі.

Чарлі падышоў і ўзяў Кэдзі рукою, я заплакаў мацней. Я плакаў голасна.

— Не, не, – сказала Кэдзі. – Не. Не.

— Ён ня ўмее гаварыць, – сказаў Чарлі. – Кэдзі.

— Ты з глузду зьехаў, – сказала Кэдзі. Яна пачала хутчэй дыхаць. – Але бачыць. Пакінь. Пакінь. – Кэдзі вырывалася. Яны абое хутка дыхалі. – Прашу цябе. Прашу цябе, – шапнула Кэдзі.

— Пашлі яго прэч, – сказаў Чарлі.

— Добра, – сказала Кэдзі. – Пусьці мяне.

— А пашлеш яго прэч, – сказаў Чарлі.

— Так, – сказала Кэдзі. – Пусьці мяне. – Чарлі пайшоў. – Будзь ціха, – сказала Кэдзі. – Ён пайшоў. Я заціх. Я чуў і бачыў, як падымаюцца яе грудзі.

— Я мушу адвесьці яго дадому, – сказала Кэдзі. Яна ўзяла мяне за руку. – Я прыйду, – шапнула яна.

— Пачакай, – сказаў Чарлі. – Пакліч нэгра.

— Не, – сказала Кэдзі. – Я вярнуся. Хадзі, Бэнджы.

— Кэдзі, – шапнуў Чарлі ўголас. Мы ішлі. – Толькі вярніся. Вернешся. – Мы з Кэдзі пачалі бегчы. – Кэдзі, – сказаў Чарлі.

Мы выбеглі на месячнае сьвятло да кухні.

— Кэдзі, – сказаў Чарлі.

Мы з Кэдзі беглі. Мы ўбеглі па кухонных сходах на ганак, і Кэдзі стала на калені ў цемры і прыціснула мяне да сябе. Я адчуваў, як падымаюцца яе грудзі.

— Ня буду, – сказала яна. – Я больш ня буду, ніколі. Бэнджы, Бэнджы. – Потым яна заплакала, і я заплакаў, і мы трымалі адно аднаго. – Ціха, – сказала яна. – Ціха. Я больш ня буду.

Я заціх, Кэдзі ўстала, і мы пайшлі на кухню і запалілі сьвятло, Кэдзі ўзяла кухоннае мыла і памыла сабе рот пад кранам, дакладна. Кэдзі пахла як дрэвы.

«Колькі разоў казаць, што табе туды нельга», – сказаў Ластэр. Яны селі на гушкалку, хутка. Квэнтына трымала рукі на сваіх валасах. На ім быў чырвоны гальштук.

«Ты няшчасны дурнаваты вар’ят, – сказала Квэнтына. – Я скажу Дылсі, як ты яго пускаеш цягацца за мною, дзе б я ні ішла. Яна табе зрэжа азадак за гэта».

— Я ня змог яго ўтрымаць, – сказаў Ластэр. – Хадзі сюды, Бэнджы.

— Ты мне не кажы, што ня змог, – сказала Квэнтына. – Ты не схацеў. Вы абодва віжуеце за мною. Вас бабка паслала, каб вы сачылі тут за мною. – Яна саскочыла з гушкалкі. – Калі ты не забярэш яго ў гэтую самую хвіліну і яшчэ раз яго сюды пусьціш, я скажу Джэйсану, каб цябе адлупцаваў.

— Я яму не даю рады, – сказаў Ластэр. – Сама паспрабуй, калі думаеш, што дасі рады.

— Заткні дзюбу, – сказала Квэнтына. – Забярэш яго адсюль ці не.

— Ды няхай застаецца, – сказаў ён. У яго быў чырвоны гальштук. Сонца на ім было чырвонае. – Глянь сюды, Джэк. – Ён запаліў запалку і сунуў яе сабе ў рот. Потым выняў запалку з рота. Яна яшчэ гарэла. – Хочаш паспрабаваць сам, – сказаў ён. Я падышоў да іх. – Адкрый рот, – сказаў ён.

Я адкрыў. Квэнтына ўдарыла ў запалку рукою і запалка зьнікла.

— Каб цябе ў пекле смалілі, – сказала Квэнтына. – Ты хочаш, каб ён пачаў. Як бы ты ня ведаў, што ён можа ныць увесь дзень. Я зараз паскарджуся на вас Дылсі.

Яна пабегла.

— Пачакай, любка, – сказаў ён. – Гэй, вярніся. Я ўжо ня буду яго цьвяліць.

Квэнтына бегла дадому. Павярнула за кухню.

— Ну, ты заварыў кашу, Джэк, – сказаў ён. – Хіба не.

— Ён не разумее, што вы кажаце, – сказаў Ластэр. – Ён глуханямы.

— Вось як, – сказаў ён. – І доўга ён ужо так.

— Сёньня стукнула трыццаць тры гадочкі, – сказаў Ластэр. – Дурнаваты ад нараджэньня. Ці вы ня будзеце ад тых з цырку.

— Чаму, – сказаў ён.

— Я неяк не прыгадаю, каб бачыў вас раней, – сказаў Ластэр.

— Ну, а што, – сказаў ён.

— Нічога, – сказаў Ластэр. – Я іду паглядзець сёньня вечарам.

Ён глянуў на мяне.

— А вы ня будзеце той, што ўмее зайграць песьню на піле, – сказаў Ластэр.

— Гэтага даведаешся, калі заплаціш чацьвяртак, – сказаў ён. Ён глянуў на мяне. – Чаму яго ня возьмуць дзе-небудзь пад ключ, – сказаў ён. – Чаго ты яго сюды прывёў.

— Гэта не ў мяне пытацца, – сказаў Ластэр. – Я зь ім не даю рады. Я сюды прыйшоў пашукаць згубленага чацьвертака, каб схадзіць сёньня ў цырк. Толькі што цяпер яно выглядае, што схадзіць не змагу. – Ластэр паглядзеў на зямлю. – У вас лішняга чацьвяртака не знайшлося б, – сказаў Ластэр.

— Не, – сказаў ён. – Не знайшлося б.

— Відаць, мне трэба будзе знайсьці той, – сказаў Ластэр. Ён сунуў руку ў кішэню. – А мячыка купіць ня хочаце, – сказаў Ластэр.

— Якога мячыка, – сказаў ён.

— Гольфавага мячыка, – сказаў Ластэр. – Больш чымсьці чацьвяртак не хачу.

— Навошта ён мне, – сказаў ён. – Што я зь ім буду рабіць.

— Я так і думаў, – сказаў Ластэр. – Хадзем, дубовая галава, – сказаў Ластэр. – Пайшлі глядзець, як яны гупцяць тыя мячыкі. Паглядзі. Вось табе яшчэ цацка пазабаўляцца разам з тым дурнап’янам.

Ластэр падняў і падаў мне. Яно блішчала.

— Дзе ты гэта ўзяў, – сказаў ён. Калі ён ішоў на сонцы, ягоны гальштук чырванеў.

— Знайшоў пад гэтым во кустом, – сказаў Ластэр. – Я быў падумаў, што гэта мой чацьвяртак.

Ён падышоў і забраў.

— Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Як толькі паглядзіць, дык аддасьць табе назад.

— Агнэс Мэйбл Бэкі, – сказаў ён. Паглядзеў у бок дому.

— Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Ён зараз аддасьць.

Ён даў мне, і я заціх.

— Хто ў яе быў учора вечарам, – сказаў ён.

— Ня ведаю, – сказаў Ластэр. – Яны тут ходзяць кожны вечар, калі яна навучылася злазіць па дрэве. Я іх не адсочваю.

— Але адзін зь іх пакінуў сьлед, – сказаў ён. Ён глянуў на дом. Потым пайшоў і лёг на гушкалцы. – Пайшлі адсюль, – сказаў ён. – Ня дзейнічайце мне на нэрвы.

— Хадзем, – сказаў Ластэр. – Ты цяпер разьвязаў мех з чартамі. Самы час, каб міс Квэнтына на цябе наскардзіла.

Мы пайшлі да плота і глядзелі празь месцы, дзе кучаравіліся кветкі. Ластэр шукаў у траве.

— У гэтым месцы я яго яшчэ меў, – сказаў ён.

Я бачыў, як на шырокім газоне лапатаў у касым сонцы сьцяжок.

— Неўзабаве хто-небудзь тут будзе праходзіць, – сказаў Ластэр. – Тамака нехта ёсьць, але яны адыходзяць. Хадзі і памажы мне шукаць.

Мы ішлі ўздоўж плота.

— Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Я ж іх не прымушу, каб яны ішлі сюды, калі яны ідуць туды. Пачакай. Хто-небудзь сюды неўзабаве прыйдзе. Паглядзі туды. Ужо ідуць.

Я пайшоў уздоўж плота, да весьніц, дзе праходзілі дзяўчаткі з школьнымі сумкамі.

— Гэй, Бэнджы, – сказаў Ластэр. – Хадзі назад.

«Няма сэнсу выглядваць на дарогу, – сказаў Т. П. – Міс Кэдзі цяпер далёка адсюль. Выйшла замуж і пакінула цябе тут. Няма сэнсу тырчаць каля весьніц і плакаць. Яна цябе ня ўчуе».

«Чаго ён увесь час хоча, Т. П., – сказала мама. – Пазабаўляйся зь ім, няхай замоўкне».

«Ён хоча ісьці туды і выглядваць празь весьніцы», – сказаў Т. П.

«Гэтага якраз яму нельга, – сказала мама. – Падае. Няўжо ты ня можаш пазабаўляцца зь ім, каб ён замоўк. Перастань, Бэнджамін».

«Ён не замоўкне ад нічога, – сказаў Т. П. – Ён думае, калі ён будзе стаяць тут каля весьніц, дык міс Кэдзі вернецца».

«Глупства», – сказала мама.

Я чуў, як яны размаўляюць. Я выйшаў за дзьверы і ўжо іх ня чуў, і пайшоў да весьніц, дзе праходзілі дзяўчаткі з школьнымі сумкамі. Яны паглядзелі на мяне, адвярнулі галовы і хутка мінулі. Я хацеў сказаць, але яны ішлі далей, і я пайшоў уздоўж плота і ўсё хацеў сказаць, але яны пайшлі хутчэй. Потым яны пабеглі, а я дайшоў у куток плота і ня мог ісьці далей, і я трымаўся за плот, глядзеў за імі і стараўся сказаць.

— Слухай, Бэнджы, – сказаў Т. П. – Чаго ты ўсё ўцякаеш з дому. Хочаш, каб Дылсі цябе адсьцябала.

— Што толку енчыць і саплячыцца каля плота, – сказаў Т. П. – Ты толькі дзяцей напужаў. Бачыш, яны ідуць па другі бок дарогі.

«Як ён выйшаў навонкі, – сказаў тата. – Ці ты забыўся зачыніць весьніцы на засаўку, калі ўваходзіў, Джэйсан».

«Вядома, што не. У мяне яшчэ не настолькі слабая галава, каб я забываўся. Ці ты, можа, думаеш, што я хацеў, каб нешта такое счаўплося. Бог бачыць, што і бяз гэтага ў нашай сям’і хапае. Я ўвесь час ведаў, што так яно і кончыцца. Цяпер, мабыць, ужо звозіш яго ў Джэксан. Калі толькі місіс Бэрджыс не застрэліць яго раней».

«Ціха», – сказаў тата.

«Я ўвесь час ведаў, што так яно і кончыцца».

Я крануў весьніцы, і яны былі адчыненыя, і я схапіўся за іх у сутоньні. Я ня плакаў, я стараўся перастаць, і глядзеў на дзяўчатак, якія ішлі ў тым сутоньні. Я ня плакаў.

— Вунь ён.

Яны спыніліся.

— Ён ня можа выйсьці. А прытым, ён нікому ня зробіць крыўды. Хадзем.

— Я баюся. Баюся. Я лепш пайду па другі бок.

— Ён ня можа выйсьці.

Я ня плакаў.

— Ня будзь такая баязьліўка. Хадзем.

Яны ішлі ў сутоньні. Я ня плакаў, я трымаўся за весьніцы. Яны надыходзілі паволі.

— Я баюся.

— Ён табе нічога ня зробіць. Я кожны дзень сюдою хаджу. Ён толькі бегае ўздоўж плота.

Яны пайшлі далей. Я адчыніў весьніцы, яны спыніліся і адвярнуліся. Я хацеў сказаць, таму я схапіў яе і спрабаваў сказаць, а яна вярэснула, а я ня мог сказаць і ня мог, і зыркія плямы перасталі, і я спрабаваў вырвацца. Я спрабаваў сарваць з майго твару, але зыркія плямы пабеглі зноў. Яны пабеглі на гару, дзе яна падала ўніз, і я схацеў крыкнуць. Але калі набраў паветра, дык ня мог выдыхнуць, каб крыкнуць, і я не хацеў упасьці з гары, але ўпаў з тае гары ў віраваньне зыркіх плямаў.

«Глядзі, прыдурак, – сказаў Ластэр. – Вунь нехта надыходзіць. Канчай тут свае сусьлі-гусьлі».

Яны дайшлі да сьцяжка. Ён выняў яго, яны ўдарылі, і ён уставіў яго назад.

— Містэр, – сказаў Ластэр.

Ён аглянуўся. – Што, – сказаў ён.

— Хочаце купіць гольфавы мячык, – сказаў Ластэр.

— Пакажы, – сказаў ён. Ён падышоў да плота, і Ластэр прасунуў празь яго мячык.

— Дзе ты яго ўзяў, – сказаў ён.

— Знайшоў, – сказаў Ластэр.

— Я гэта ведаю, – сказаў ён. – Дзе. У чыімсьці гольфавым мяшку.

— Ён ляжаў там у нас на панадворку, – сказаў Ластэр. – Аддам за чацьвяртак.

— Як ты дапяў, што ён твой, – сказаў ён.

— Я яго знайшоў, – сказаў Ластэр.

— Тады знайдзі сабе яшчэ адзін, – сказаў ён.

Ён паклаў мячык у кішэню і пайшоў.

— Я мушу сёньня вечарам у цырк, – сказаў Ластэр.

— Вось як, – сказаў ён. Ён пайшоў на пляцоўку. – Увага, кэдзі. – сказаў ён. Ён ударыў.

— З табой не разабрацца, – сказаў Ластэр. – Калі іх ня бачыш, скуголіш, калі іх бачыш, таксама скуголіш. Ня мог бы ты замоўкнуць. Ня цяміш, што людзям ужо абрыдла слухаць цябе ўвесь час. Глядзі. Ты і свой дурнап’ян упусьціў. – Ён падняў і даў яго мне. – Табе трэба новая кветка. Гэтая ўжо ўся памятая.

Мы стаялі каля плота і глядзелі на іх.

— З тым белым цяжка дайсьці да ладу, – сказаў Ластэр. – Бачыў, як ён забраў мой мячык.

Яны пайшлі далей. Мы пайшлі ўздоўж плота. Мы дайшлі да садка і не маглі ісьці далей. Я трымаўся за плот і глядзеў паміж кветкамі. Яны адышлі.

— Цяпер табе няма чаго енчыць, – сказаў Ластэр. – Сьціхні. Гэта мне трэба было б раўці, а табе няма чаго. Глядзі. Чаго ты ўпускаеш сваю кветку. А потым пачнеш выць празь яе. – Ён даў мне кветку. – Куды ты сабраўся.

На траве былі нашы цені. Яны дайшлі да дрэваў хутчэй, чымсьці мы. Мой дайшоў туды першы. Потым мы туды дайшлі, і цені прапалі. У бутэльцы была кветка. Я ўставіў у яе другую кветку.

— Такі дарослы бамбіза, – сказаў Ластэр. – Забаўляецца з траўкамі ў бутэльцы. А ведаеш, што з табою зробяць, калі памрэ міс Кэралайн. Яны пашлюць цябе ў Джэксан, дзе тваё месца. Містэр Джэйсан так кажа. Там будзеш сабе зь іншымі псыхамі трымацца за краты і саплячыцца ўвесь дзень. Як табе гэта падабаецца.

Ластэр махнуў рукою і перакуліў кветкі.

— Вось што табе зробяць у Джэксане, калі спрабуеш там зараўці.

Я хацеў пазьбіраць кветкі. Ластэр пазьбіраў іх, і кветкі зьніклі. Я расплакаўся.

— Раві сабе, – сказаў Ластэр. – Раві сабе. Хочаць мець чаго раўці. Дык добра. Кэдзі, – шапнуў ён. – Кэдзі. Раві цяпер. Кэдзі.

— Ластэр, – сказала Дылсі з кухні.

Кветкі вярнуліся.

— Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Вось яны. Глядзі. Зноў усё так, як было раней. Сьціхні, кажу.

— Слухай, Ластэр, – сказала Дылсі.

— Так, няня, – сказаў Ластэр. – Ужо ідзем. Ты нам наварыў кашы. Уставай.

Ён тузануў мяне за руку, і я ўстаў. Мы выйшлі з дрэваў. Нашы цені зьніклі.

— Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Паглядзі, як усе на нас глядзяць. Будзь ціха.

— Прывядзі яго сюды, – сказала Дылсі. Яна сыходзіла па сходах.

— Што ты яму зноў зрабіў, – сказала яна.

— Я яму нічога не зрабіў, – сказаў Ластэр. – Ён папросту пачаў раўці.

— Не, ты зрабіў, – сказала Дылсі. – Ты штосьці яму зрабіў. Дзе вы былі.

— Вунь там, пад кедрамі, – сказаў Ластэр.

— Каб угнявіць Квэнтыну, – сказала Дылсі. – Чаго ты водзіш яго туды, дзе яна. Ці ня бачыш, што яна гэтага ня любіць.

— У яе столькі часу для яго, што і ў мяне, – сказаў Ластэр. – Гэта яшчэ і ня мой дзядзька, а ейны.

— Не нахабнічай перада мною, чарнапысы, – сказала Дылсі.

— Я яму нічога не зрабіў, – сказаў Ластэр. – Ён забаўляўся і ні з таго ні зь сяго разроўся.

— Ці не раскідаў ты ягоных могілак, – сказала Дылсі.

— Я не чапаў ягоных могілак, – сказаў Ластэр.

— Не хлусі мне, хлопча, – сказала Дылсі. Мы ўвайшлі па сходах на кухню. Дылсі адчыніла дзьверцы пліты, прыцягнула перад іх услон і я сеў. Я заціх.

«Вы хацелі, каб яна зноў пачала, – сказала Дылсі. – Навошта ты яго туды водзіш».

«Ён толькі глядзеў на агонь, – сказала Кэдзі. – Мама прывучала яго да ягонага новага імя. Мы не хацелі, каб яна зноў пачала».

«Яшчэ каб хацелі, – сказала Дылсі. – На гэтым канцы дому зь ім давай рады, на тым зь ёю. Мае справы тут пакіньце ў спакоі. Не кранайце нічога, пакуль не вярнуся».

— Як табе ня сорамна дражніць яго, – сказала Дылсі.

Яна паставіла на стале торт.

— Я яго не дражніў, – сказаў Ластэр. – Ён забаўляўся з той бутэлькай з сабачым румянкам і ні з таго ні зь сяго пачаў раўці. Вы самі чулі.

— Кажаш, што не чапаў ягоных кветак, – сказала Дылсі.

— Я не чапаў ягоных могілак, – сказаў Ластэр. – Навошта мне гэтае ягонае барахло. Я шукаў свой чацьвяртак.

— Дык ты яго згубіў, – сказала Дылсі. Яна запаліла сьвечкі на торце. Некаторыя былі малыя. Некаторыя былі вялікія, разрэзаныя на меншыя кавалкі. – Я табе казала, каб ты яго схаваў. Цяпер, як мяркую, хочаш, каб я выпрасіла табе другі ад Фроні.

— Я мушу схадзіць у той цырк, Бэнджы нябэнджы, – сказаў Ластэр. – Мала днём, дык яшчэ вечарам зь ім цягайся.

— Будзеш рабіць тое, што ён хоча, чарнапысы, – сказала Дылсі. – Чуеш, што кажу.

— А што я ўвесь час раблю, – сказаў Ластэр. – Ці ж я не раблю ўвесь час таго, што ён хоча. Праўда, Бэнджы.

— Так і рабі далей, – сказала Дылсі. – А не каб прыводзіць яго сюды, каб ён роў і расстройваў яшчэ і яе. Давайце ежце гэты торт, пакуль не прыйшоў Джэйсан. Я не хачу, каб ён чапляўся да мяне за торт, які я купіла за свае грошы. Паспрабуй упячы нешта тут, калі ён лічыць кожнае яечка, як прыйдзе на кухню. Глядзі, не чапай яго цяпер, калі хочаш пайсьці ў той цырк.

Дылсі пайшла.

— Ты й так гэтых сьвечак ня зьдзьмухнеш, – сказаў Ластэр. – Глядзі, як гэта зраблю я. – Ён пахіліўся і надзьмуў шчокі. Сьвечкі адышлі. Я заплакаў. – Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Глядзі, які ў пліце агонь. А я парэжу торт.

Я чуў гадзіньнік, чуў, як за мною стаіць Кэдзі, і чуў дах. «Усё яшчэ ліе, – сказала Кэдзі. – Я ненавіджу дажджу. Я ненавіджу ўсяго». Яе галава лягла на мае калені, Кэдзі заплакала і прыціснулася да мяне, і я таксама заплакаў. Потым я зноў паглядзеў на агонь, і зыркія плямы паплылі зноў. Я чуў гадзіньнік, і дах, і Кэдзі.

Я зьеў трохі торта. Ластэрава рука прыйшла і ўзяла яшчэ кавалак. Я чуў, як ён есьць. Я паглядзеў на агонь.

Над маім плячом зьявіўся доўгі кавалак дроту. Ён дайшоў да дзьверцаў, і агонь зьнік. Я заплакаў.

— Чаго ты зноў заскуголіў, – сказаў Ластэр. – Глядзі. – Агонь быў ззаду. Я заціх. – Чаму ты ня можаш сядзець і глядзець на агонь і быць ціха, як табе наказала няня, – сказаў Ластэр. – Як табе ня сорамна. На. Вазьмі яшчэ кавалак.

— Што ты яму тут зрабіў, – сказала Дылсі. – Чаму ты ня можаш адстаць ад яго.

— Я акурат стараўся, каб ён заціх і не перашкаджаў місіс Кэралайн, – сказаў Ластэр. – А ён зноў чагосьці пачаў.

— Я ведаю, як тое штосьці называецца, – сказала Дылсі. – Як прыйдзе дахаты Вэрш, я яму скажу, каб узяў на цябе кій. Ты ўвесь дзень кія просіш. Ты вадзіў яго да ручайка.

— Не-а, – сказаў Ластэр. – Мы ўвесь дзень былі на панадворку, як вы сказалі.

Ягоная рука прыйшла па новы кусок торта. Дылсі ўдарыла па гэтай руцэ.

— Яшчэ раз пацягнешся, дык я адсяку яе гэтым во секачом, – сказала Дылсі. – Іду ў заклад, што ён ня зьеў яшчэ ні кавалка.

— Яшчэ як зьеў, – сказаў Ластэр. – Ён зьеў у два разы больш за мяне. Няхай сам скажа.

— Паспрабуй толькі пацягнуцца яшчэ раз, – сказала Дылсі. – Паспрабуй толькі.

«Слушна, – сказала Дылсі. – Мабыць, цяпер самы час заплакаць мне. Як мяркую, Моры не супроць, каб і я трохі паплакала над ім».

«Яго цяпер завуць Бэнджы», – сказала Кэдзі.

«Чаму ж гэта, – сказала Дылсі. – А імя, зь якім ён нарадзіўся, ужо знасілася, ці што».

«Бэнджамін паходзіць зь Бібліі, – сказала Кэдзі. – Гэта лепшае імя для яго, чым Моры».

«Чаму ж гэта», – сказала Дылсі.

«Мама так кажа», – сказала Кэдзі.

«Га, – сказала Дылсі. – Новае імя яму не дапаможа. А старое не пашкодзіць. Але зьмена імя не прыносіць людзям шчасьця. Я называюся Дылсі, адкуль сябе помню, і буду называцца Дылсі, калі ўсе пра мяне даўно забудуць».

«Як яны будуць ведаць, што ты называешся Дылсі, калі даўно пра цябе забудуць», – сказала Кэдзі.

«Яно застанецца ў Кнізе, любачка, – сказала Дылсі. – Запісанае».

«А ты зможаш прачытаць яго», – сказала Кэдзі.

«Мне ня будзе трэба, – сказала Дылсі. – Яны прачытаюць гэта за мяне. Мне хопіць сказаць – я тут».

Доўгі дрот зноў зьявіўся над маім плячом, і агонь адышоў. Я пачаў плакаць.

Дылсі з Ластэрам біліся.

— Я ўбачыла, – сказала Дылсі. – Ага, цяпер я ўбачыла. – Яна выцягула Ластэра з кутка і пачала ім трэсьці. – Дык вось тваё я яго не чапаў. Пачакай толькі, аж прыйдзе твой тата. Калі б я была маладзейшая, я табе вушы з галавы паабрывала б. Вазьму і замкну ў пограбе, і столькі ты пабачыш той цырк сёньня вечарам.

— Вой, няня, – сказаў Ластэр. – Вой, няня.

Я паклаў руку, дзе быў агонь.

— Схапі яго, – сказала Дылсі. – Адцягні яго.

Мая рука адскочыла назад, і я сунуў яе ў рот, а Дылсі мяне схапіла. Паміж сваім голасам я далей чуў гадзіньнік. Дылсі адвярнулася і дала Ластэру па галаве. Мой голас крычаў і крычаў.

— Падай мне тую соду, – сказала Дылсі. Яна выняла руку з майго рота. Мой голас выкрыкнуў і рука хацела вярнуцца назад у рот, але Дылсі схапіла яе. Мой голас выкрыкнуў. Яна папырскала содай на маю руку.

— Паглядзі ў каморы, там на цьвіку анучка, адарві кавалак, – сказала яна. – Будзь ціха. Хіба ты хочаш, каб твая мама зноў расстроілася. Паглядзі лепш на агонь. Дылсі зараз забярэ больку з твае рукі. Глядзі на агонь.

Яна адчыніла дзьверцы. Я глянуў на агонь, але боль не перастаў, і я не перастаў. Мая рука хацела ў рот, але Дылсі не пускала.

Яна абвязала руку анучкай. Мама сказала:

— Што тут зноў. Ці я і пахварэць не магу спакойна. Ці мне трэба ўставаць з ложка і ісьці да яго, нават калі там займаюцца ім два дарослыя нэгры.

— Зь ім ужо добра, – сказала Дылсі. – Ён зараз перастане. Ён толькі трохі апёк руку.

— Два дарослыя нэгры, а прыводзяць яго дадому, калі раве, – сказала мама. – Вы так наўмысна, бо ведаеце, што я хворая. – Яна падышла да мяне і стала. – Перастань, – сказала яна. – У гэтай жа хвіліне. Вы далі яму гэтага торта.

— Я яго купіла, – сказала Дылсі. – Гэта ня з Джэйсанавай каморы. Я зрабіла яму дзень нараджэньня.

— Ці ты захацела атруціць яго гэтым танным купленым тортам, – сказала мама. – Гэтага, відаць, хочаш. Ці я не магу мець нават хвіліны спакою.

— Ідзеце наверх і ляжце, – сказала Дылсі. – Праз хвілінку яму перастане пячы і ён заціхне. Ідзеце.

— Ісьці і пакінуць яго тут, каб вы яму яшчэ што-небудзь зрабілі, – сказала мама. – Як я магу там ляжаць, калі ён тут вішчыць. Бэнджамін. Тут жа перастань.

— Няма куды яго ўзяць, – сказала Дылсі. – У няс няма ўжо столькі месца, як раней. А на дварэ ён заставацца ня можа, там яго бачылі б усе суседзі, як плача.

— Ведаю, ведаю, – сказала мама. – Гэта ўсё мая віна. Але я ўжо доўга тут не пабуду, дык табе і Джэйсану стане лягчэй.

Яна расплакалася.

— Ну, перастаньце, – сказала Дылсі. – А то зноў занядужаеце. Ідзеце наверх. Ластэр завядзе яго ў бібліятэку і пазабаўляецца зь ім, пакуль я звару яму вячэру.

Дылсі і мама выйшлі.

— Ціха, – сказаў Ластэр. – Ціха мне. А то апяку табе другую руку. Ужо ж не баліць. Замоўкні.

— На, – сказала Дылсі. – Ня плач ужо. – Яна дала мне пантофлік, і я заціх. – Вазьмі яго ў бібліятэку, – сказала яна. – А калі я пачую яго яшчэ раз, дык адсьцябаю цябе сама.

Мы пайшлі ў бібліятэку. Ластэр запаліў сьвятло. Вокны пачарнелі, а на сьцяне зьявілася высокае цёмнае месца, і я падышоў і дакрануўся. Яно было як дзьверы, але гэта не былі дзьверы.

За мною зьявіўся агонь, я падышоў да агню і сеў на падлозе, трымаючы пантофлік. Агонь вырас. Дарос да падушачкі на маміным фатэлі.

— Будзь ціха, – сказаў Ластэр. – Ці ня можаш перастаць хоць на хвілінку. Я распаліў табе тут агонь, а ты нават не зірнеш.

«Цябе называюць Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Чуеш. Бэнджы. Бэнджы».

«Не гавары да яго так, – сказала мама. – Прывядзі яго да мяне».

Кэдзі ўзяла мяне пад пахамі і падняла.

«Устань, Мо... гэта значыць, Бэнджы», – сказала яна.

«Не насі яго, – сказала мама. – Ня можаш яго сюды папросту прывесьці. Хаця б гэта магла запомніць».

— Я магу яго і падняць, – сказала Кэдзі. – Дылсі, дай мне занесьці яго наверх.

— Але ж, драбнюта, – сказала Дылсі. – Ты яшчэ ня вырасла, каб і блыху туды занесьці. Ідзеце паціху, як прыказаў містэр Джэйсан.

Зьверху на сходах было сьвятло. Там быў тата, толькі ў кашулі. Глядзеў, нібыта казаў «Будзь ціха». Кэдзі шапнула:

— Мама занядужала.

Вэрш паставіў мяне, і мы ўвайшлі ў мамін пакой. Там быў агонь. Ён падымаўся і апускаўся на сьценах. У люстры быў другі агонь. Пахла хваробай. Хвароба была ў белым шматку на маміным лобе. Маміны валасы былі на падушцы. Агонь не дасягаў да іх, але сьвяціўся на ейнай руцэ, і маміны пярсьцёнкі падскоквалі.

— Хадзем, скажам маме дабранач, – сказала Кэдзі.

Мы падышлі да ложка. Агонь выйшаў зь люстра. Тата ўстаў з ложка і падняў мяне, а мама паклала руку мне на галаву.

— Колькі гадзін, – сказала мама. Яе вочы былі заплюшчаныя.

— Дзесяць да сёмай, – сказаў тата.

— Яшчэ зарана класьці яго спаць, – сказала мама. – Ён прачнецца на досьвітку, а я проста не перанясу яшчэ адзін такі дзень, як сёньня.

— Не кажы так, – сказаў тата. Ён дакрануўся да мамінага твару.

— Я ведаю, што я табе толькі цяжарам, – сказала мама. – Але мяне ўжо хутка ня стане. І ўжо ня буду нікому дакучаць.

— Перастань, – сказаў тата. – Я вазьму яго на хвіліну наніз. – Ён падняў мяне. – Ідзем, мой сябра. Пойдзем на хвіліну наніз. Але мы мусім быць ціха, бо Квэнтын цяпер вучыцца.

Кэдзі падышла, пахілілася над ложкам, і маміна рука зьявілася ў сьвятле агню. Маміны пярсьцёнкі скакалі на Кэдзінай сьпіне.

«Мама занядужала, – сказаў тата. – Дылсі пакладзе цябе спаць. Дзе Квэнтын».

«Вэрш пайшоў па яго», – сказала Дылсі.

Тата стаяў і глядзеў, як мы праходзім каля яго. Мы чулі маму ў яе пакоі. Кэдзі сказала «Ціха». Джэйсан яшчэ ішоў па сходах наверх. Рукі трымаў у кішэнях.

— Сёньня ўсе павінны быць добрыя, – сказаў тата. – І будзьце ціха, не трывожце маму.

— Мы будзем ціха, – сказала Кэдзі. – Ты павінен быць ціха, Джэйсан, – сказала яна. Мы ішлі на пальчыках.

Мы чулі дах. Агонь відаць і ў люстры. Кэдзі падняла мяне зноў.

— Хадзі, – сказала яна. – Потым можаш яшчэ вярнуцца да агню. Будзь ціха.

— Кэндэйс, – сказала мама.

— Ціха, Бэнджы, – сказала Кэдзі. – Мама хоча цябе на хвілінку да сябе. Будзь добрым хлопчыкам, Бэнджы. А потым можаш сюды вярнуцца.

Кэдзі паставіла мяне, і я заціх.

— Пакіньце яго тут, мама. Калі ён наглядзіцца на агонь, дык тады яго будзеце вучыць.

— Кэндэйс, – сказала мама. Кэдзі пахілілася і падняла мяне. Мы хістануліся. – Кэндэйс, – сказала мама.

— Будзь ціха, – сказала Кэдзі. – Ты ж яшчэ бачыш яго. Ціха.

— Прывядзі яго сюды, – сказала мама. – Ён ужо завялікі, каб ты яго насіла. Перастань браць яго на рукі. Яшчэ хрыбет сабе пашкодзіш. Жанчыны ў нашым родзе заўсёды ганарыліся сваёй паставай. Хіба ты хочаш горбіцца, як прачка.

— Ён не такі цяжкі, – сказала Кэдзі. – Я магу яго падняць.

— Але я не хачу, каб яго насілі, – сказала мама. – Пяцігадовае дзіця. Не, не. Толькі не на мае калені. Няхай пастаіць.

— Калі вы возьмеце яго на калені, дык ён перастане, – сказала Кэдзі. – Ціха, – сказала яна. – Зараз туды вернешся. Глядзі. Вось твая падушачка. Бачыш.

Я паглядзеў на падушку і заціх.

— Вы яму занадта патураеце, – сказала мама. – Ты і твой бацька. Вы не ўсьведамляеце, што за ўсё прыйдзецца плаціць мне. Такім жа чынам бабуля расьпесьціла Джэйсана, і два гады цягнулася, пакуль ён з таго вырас, а ў мяне няма столькі сілы, каб я праходзіла гэта яшчэ раз з Бэнджамінам.

— Вы ня мусіце ім тлуміць сабе галавы, – сказала Кэдзі. – Я люблю ім апекавацца. Праўда, Бэнджы.

— Кэндэйс, – сказала мама. – Я табе забараніла, каб ты да яго так зьвярталася. Хопіць, што твой бацька заўпарціўся называць цябе гэтай дурнаватай мянушкай. Я не дазволю, каб і да яго зьвярталіся мянушкай. Мянушкі вульгарныя. Толькі просты народ карыстаецца імі. Бэнджамін, – сказала яна.

— Глядзі на мяне, – сказала мама.

— Бэнджамін, – сказала яна.

Яна ўзяла мой твар у рукі і павярнула да свайго.

— Бэнджамін, – сказала яна. – Забяры гэтую падушачку, Кэндэйс.

— Ён будзе плакаць, – сказала Кэдзі.

— Я сказала, забяры гэтую падушачку, – сказала мама. – Яго трэба навучыць слухацца.

Падушачка зьнікла.

— Будзь ціха, Бэнджы, – сказала Кэдзі.

— Адыдзі ад яго, сядзь сабе там, – сказала мама. – Бэнджамін. – Яна трымала мой твар блізка свайго.

— Перастань, – сказала яна. – Перастань.

Але я не перастаў, і мама абняла мяне і заплакала, і я таксама плакаў. Потым падушачка зьявілася зноў, Кэдзі трымала яе над мамінай галавою. Яна пацягнула маму за плячо і паклала яе назад у фатэль, і мама ляжала на чырвона-жоўтай падушачцы і плакала.

— Ня плачце, мама, – сказала Кэдзі. – Ідзеце наверх, ляжце на ложак і хварэйце. Я пайду паклічу Дылсі.

Яна падвяла мяне да агню, і я глядзеў на зыркія плаўныя плямы. Я чуў агонь і дах.

Бацька падняў мяне. Ён пахнуў як дождж.

— Ну, Бэнджы, – сказаў ён. – Ці сёньня ты быў добрым хлопчыкам.

Кэдзі і Джэйсан біліся ў люстры.

— Кэдзі, – сказаў тата.

Яны біліся. Джэйсан пачаў плакаць.

— Кэдзі, – сказаў тата.

Джэйсан плакаў. Ён ужо ня біўся, але мы бачылі ў люстры, што Кэдзі б’ецца, і тата паставіў мяне, пайшоў у люстра і таксама пачаў біцца. Ён падняў Кэдзі. Яна білася. Джэйсан ляжаў на падлозе і плакаў. У ягонай руцэ былі нажніцы. Тата трымаў Кэдзі.

— Ён распароў усе Бэнджавы лялькі, – сказала Кэдзі. – Я яму зараз распару пуза.

— Кэндэйс, – сказаў тата.

— Вось пабачыце, – сказала Кэдзі. – Вось пабачыце.

Яна пачала вырывацца. Тата трымаў яе. Яна таўханула нагою Джэйсана. Ён пакаціўся зь люстра ў куток. Тата паднёс Кэдзі да агню. У люстры не было нікога. Толькі агонь. Выглядала, нібыта агонь быў у дзьвярах.

— Перастань, – сказаў тата. – Ты хочаш, каб мама расхварэлася ў сваім пакоі.

Кэдзі перастала.

— Ён распароў усе лялькі, што мы з Мо... з Бэнджы зрабілі, – сказала Кэдзі. – Ён зрабіў гэта назло.

— Я не назло, – сказаў Джэйсан. Ён сядзеў і плакаў. – Я ня ведаў, што гэта ягоныя лялькі. Я думаў, гэта старыя паперыны.

— Ты ня мог ня ведаць, – сказала Кэдзі. – Ты зрабіў гэта...

— Ціха, – сказаў тата. – Джэйсан, – сказаў ён.

— Я табе заўтра зраблю іншыя, – сказала Кэдзі. – Мы зробім шмат лялек. На, глядзі сабе на падушачку.

Увайшоў Джэйсан.

«Калькі разоў табе казаць, заціхні», – сказаў Ластэр.

«Што тут робіцца», – сказаў Джэйсан.

— Ён проста так, – сказаў Ластэр. – Ён увесь дзень так цягне.

— Дык чаму ты ад яго не адчэпішся, – сказаў Джэйсан. – Калі ты ня ўмееш яго супакоіць, дык пайшлі зь ім на кухню. Мы ўсе ня можам зачыніцца ў пакоі, як мамуля.

— Няня казала не прыводзіць яго на кухню, пакуль ня зварыць вячэры, – сказаў Ластэр.

— Дык пазабаўляйся зь ім, каб быў ціха, – сказаў Джэйсан. – Цэлы дзень працуеш не адгінаючыся, а як прыходзіш дадому, тут як у вар’ятні. – Ён разгарнуў газэту і стаў чытаць.

«Можаш глядзець на агонь, і ў люстра, і на падушачку, – сказала Кэдзі. – Ня мусіш чакаць да вячэры, каб паглядзець на падушачку». Мы чулі дах. Мы таксама чулі Джэйсана, як плакаў за сьцяною.

Дылсі сказала:

— Хадзі сюды, Джэйсан. А ты пакінь чапляцца да яго.

— Так, – сказаў Ластэр.

— Дзе Квэнтына, – сказала Дылсі. – Вячэра амаль гатовая.

— Я ня ведаю, – сказаў Ластэр. – Я яе ня бачыў.

Дылсі пайшла.

— Квэнтына, – сказала яна ў калідоры. – Квэнтына. Вячэра гатовая.

Мы чулі дах. Квэнтын таксама пахнуў як дождж.

«Што Джэйсан зрабіў», – сказаў ён.

«Распароў усе лялькі Бэнджы», – сказала Кэдзі.

«Мама казала не называць яго Бэнджы», – сказаў Квэнтын. Ён сядзеў на дыване з намі. «Каб толькі дождж хутчэй перастаў, – сказаў ён. – А то нельга нічога рабіць».

«Ты біўся, – сказала Кэдзі. – Праўда».

«Не зашмат», – сказаў Квэнтын.

«Па табе відаць, – сказала Кэдзі. – Тата пазнае».

«Ну і няхай, – сказаў Квэнтын. – Каб толькі дождж хутчэй перастаў».

Квэнтына сказала:

— Дылсі не казала, ці вячэра гатовая.

— Так, – сказаў Ластэр. Джэйсан паглядзеў на Квэнтыну. Потым зноў стаў чытаць газэту. Квэнтына ўвайшла. – Яна сказала, што амаль гатовая, – сказаў Ластэр. Квэнтына ўскочыла ў мамін фатэль. Ластэр сказаў:

— Містэр Джэйсан.

— Чаго, – сказаў Джэйсан.

— Вы не далі б мне дваццаць пяць цэнтаў, – сказаў Ластэр.

— Навошта табе, – сказаў Джэйсан.

— Пайсьці сёньня вечарам у цырк, – сказаў Ластэр.

— Я чуў, што Дылсі хацела для цябе папрасіць гэты чацьвяртак ад Фроні, – сказаў Джэйсан.

— Яна яго дастала, – сказаў Ластэр. – Толькі што я згубіў. Мы з Бэнджы шукалі яго ўвесь дзень. Запытайце ў яго.

— Дык ад яго і пазыч, – сказаў Джэйсан. – Я свае грошы мушу запрацаваць.

Ён зноў чытаў газэту. Квэнтына глядзела на агонь. Агонь быў у яе вачах і на яе вуснах. Яе вусны былі чырвоныя.

— Я стараўся, каб ён туды не хадзіў, – сказаў Ластэр.

— Трымай язык за зубамі, – сказала Квэнтына.

Джэйсан паглядзеў на яе.

— Я табе што абяцаў зрабіць, калі пабачу цябе яшчэ раз з тым цыркоўцам, – сказаў ён. Квэнтына глядзела на агонь. – Ты мяне чуеш, – сказаў Джэйсан.

— Я вас чую, – сказала Квэнтына. – Дык чаму ня зробіце.

— Будзь спакойная, – сказаў Джэйсан.

— Я і ёсьць, – сказала Квэнтына.

Джэйсан зноў пачаў чытаць газэту.

Я чуў дах. Тата пахіліўся дапераду і паглядзеў на Квэнтына.

«Во як, – сказаў ён. – Хто перамог».

— Ніхто, – сказаў Квэнтын. – Нас разьвялі. Настаўнікі.

— Хто гэта быў, – сказаў тата. – Скажаш мне.

— Усё было справядліва, – сказаў Квэнтын. – Ён быў роўны са мною.

— Дык гэта ў парадку, – сказаў тата. – А можаш мне сказаць, за што вы.

— За нішто, – сказаў Квэнтын. – Ён сказаў, што пакладзе жабу ў яе сумку, а яна пабаіцца яму ўсыпаць.

— Ага, – сказаў тата. – Яна. А потым што.

— Так, тата, – сказаў Квэнтын. – А потым я яго стукнуў.

Мы чулі дах, і агонь, і пахліпваньне за дзьвярыма.

— А дзе ён хацеў узяць жабу ў лістападзе, – сказаў тата.

— Ня ведаю, тата, – сказаў Квэнтын.

Мы чулі іх.

— Джэйсан, – сказаў тата.

Мы чулі Джэйсана.

— Джэйсан, – сказаў тата. – Хадзі сюды і перастань.

Мы чулі дах, і агонь, і Джэйсана.

— Зараз жа перастань, – сказаў тата. – Хочаш, каб я табе зноў урэзаў.

Тата падняў Джэйсана на фатэль побач з сабою. Джэйсан хліпаў. Мы чулі дах і агонь. Джэйсан усхліпнуў мацней.

— Яшчэ толькі раз, – сказаў тата.

Мы чулі агонь і дах.

«Добра, – сказала Дылсі. – А цяпер хадзеце ўсе вячэраць».

Вэрш пахнуў як дождж. Ён таксама пахнуў як сабака. Мы чулі агонь і дах.

Мы чулі, як хутка ідзе Кэдзі. Тата і мама паглядзелі на дзьверы. Кэдзі хутка прайшла міма. Не паглядзела. Прайшла хутка.

— Кэндэйс, – сказала мама.

Кэдзі перастала ісьці.

— Так, мама,– сказала яна.

— Ня трэба, Кэралайн, – сказаў тата.

— Хадзі сюды, – сказала мама.

— Ня трэба, Кэралайн, – сказаў тата. – Пакінь яе ў спакоі.

Кэдзі падышла да дзьвярэй, спынілася, паглядзела на тату і маму. Яе вочы заляцелі да мяне і адляцелі. Я заплакаў. Потым заплакаў больш і ўстаў. Кэдзі ўвайшла, стала пад сьцяной, паглядзела на мяне. Я пайшоў да яе, плачучы, яна прыціснулася сьпінай да сьцяны, я ўбачыў яе вочы, заплакаў мацней і пацягнуў яе за сукенку. Яна выставіла рукі, але я цягнуў. Яе вочы ўцякалі.

«Ты цяпер называешся Бэнджамін, – сказаў Вэрш. – А ведаеш, чаму ты цяпер называешся Бэнджамін. Яны хочуць зрабіць зь цябе сінядзяснага. Няня кажа, за старым часам твой дзед зьмяніў імя нэгру, і той стаў прапаведнікам, а калі паглядзелі, у яго і дзясны сінія. Хоць раней у яго не было сініх дзяснаў. А калі цяжарная паглядзіць такому сінядзяснаму ў вочы ў час поўні, дзіця ў яе народзіцца таксама зь сінімі дзяснамі. І аднойчы вечарам, калі ўжо тут па панадворку бегала з тузін сінядзясных дзяцей, ён не вярнуўся дадому. Паляўнічыя за апосумамі знайшлі яго потым у лесе, абабранага дачыста. А ведаеце, хто яго зьеў. Тыя сінядзясныя дзеці».

Мы былі ў калідоры. Кэдзі глядзела ўвесь час на мяне. Руку трымала каля рота, а я бачыў яе вочы і плакаў. Мы пайшлі па сходах уверх. Яна зноў спынілася, абаперлася аб сьцяну і паглядзела на мяне, а я плакаў, яна пайшла далей, і я за ёй, я плакаў, а яна абаперлася аб сьцяну і глядзела на мяне. Яна адчыніла дзьверы ў свой пакой, але я цягнуў яе за сукенку, мы ўвайшлі ў ванную, і яна стала каля дзьвярэй і глядзела на мяне. Потым закрыла твар рукою, а я папіхаў яе да ўмывальніка і плакаў.

«Што ты яму робіш, – сказаў Джэйсан. – Чаго ты да яго чапляешся».

«Я да яго не чапляюся, – сказаў Ластэр. – Ён сёньня ўвесь дзень так цягне. Яго трэба адлупцаваць».

«Яго трэба адаслаць у Джэксан, – сказала Квэнтына. – Як можна жыць у такім доме».

«Калі вам, маладая дама, у нас не падабаецца, дык не жывеце».

«А я і не зьбіраюся, – сказала Квэнтына. – Не турбуйцеся».

Вэрш сказаў:

— Адсунься крыху, дай мне пасушыць ногі. – Ён адсунуў мяне крыху. – І не пачынай нам зноў раўці. Табе ўсё яшчэ відаць. Толькі ў цябе і работы, што на агонь глядзець. Пад дажджом табе, як мне, мокнуць не прыходзіцца. Ты нарадзіўся шчасьліўцам і сам пра гэта ня ведаеш. – Ён лёг на сьпіну перад агнём.

— А ведаеш, чаму ты цяпер называешся Бэнджамін, – сказаў Вэрш. – Паводле няні, твая мама занадта ганарыстая, каб ты.

— Сядзі ціха і дай мне пасушыць ногі, – сказаў Вэрш. – А не, дык ведаеш што табе зраблю. Аблуплю табе скуру з пасядзелкі.

Мы чулі агонь, і дах, і Вэрша.

Вэрш хутка сеў і тузануў ногі назад. Тата сказаў:

— У парадку, Вэрш.

— Я пакармлю яго сёньня вечарам, – сказала Кэдзі. – Ён часам плача, калі яго корміць Вэрш.

— Занясі гэтую тацу наверх, – сказала Дылсі. – І бяжы назад карміць Бэнджы.

— Хочаш, каб Кэдзі цябе пакарміла, – сказала Кэдзі.

«Ці яму яшчэ трэба класьці на стол той стары брудны пантофель, – сказала Квэнтына. – Чаму вы ня корміце яго на кухні. Чалавеку здаецца, што есьць са сьвіньнёю».

«Калі табе не падабаецца, як мы ямо, дык не прыходзь да стала», – сказаў Джэйсан.

Ад Роскуса ішла пара. Ён сядзеў перад плітой. Дзьверцы духоўкі былі адчыненыя, і Роскус трымаў у ёй свае ногі. Пара ішла ад міскі. Кэдзі лёгка сунула ложку мне ў рот. У місцы паказалася чорнае месца.

«Ну, ну, – сказала Дылсі. – Ён табе ўжо ня будзе больш дакучаць».

Ежа была ўжо пад значком. Потым міска стала пустой. Адышла.

— Ён сёньня такі галодны, – сказала Кэдзі. Міска вярнулася. Я ня бачыў чорнага месца. Потым убачыў. – Ён сёньня выгаладаўся, – сказала Кэдзі. – Паглядзеце, колькі зьеў.

«Але ж будзе, – сказала Квэнтына. – Вы ўсе пасылаеце яго, каб ён віжаваў за мной. Я ненавіджу гэты дом. Я адсюль уцяку».

Роскус сказаў:

— Будзе падаць усю ноч.

«Ты ўжо ўцякаеш даволі доўга, але кожны раз не застаешся там даўжэй, чым да абеду», – сказаў Джэйсан.

«Вось пабачыце», – сказала Квэнтына.

— Ня ведаю, што мне рабіць, – сказала Дылсі. – Схапіла мяне ў клубе так моцна, што амаль не магу рухацца. Увесь вечар бегаеш па гэтых сходах уверх-уніз.

— Гэтым мяне ня зьдзівіш, – сказаў Джэйсан. – Гэтым ты мяне зусім ня зьдзівіш.

Квэнтына кінула сурвэтку на стол.

— Замоўкні, Джэйсан, – сказала Дылсі. Яна падышла і абняла Квэнтыну. – Сядай, любка, – сказала Дылсі. Як яму ня сорамна папікаць цябе чужой віною.

— Яна зноў мігрэніцца, праўда, – сказаў Роскус.

— Замоўкні, – сказала Дылсі.

Квэнтына адпіхнула Дылсі. Глянула на Джэйсана. Яе вусны былі чырвоныя. Яна падняла сваю шклянку з вадою, замахнулася рукою, глядзела на Джэйсана. Дылсі схапіла яе за руку. Яны сталі біцца. Шклянка разьбілася аб стол, вада пацякла ў стол. Квэнтына пабегла.

— Мама зноў захварэла, – сказала Кэдзі.

— А як жа іначай, – сказала Дылсі. – У гэткае надвор’е кожны расхварэецца. Калі гэты ты кончыш есьці, хлопча.

«Каб цябе скруціла, – сказала Квэнтына. – Каб цябе скруціла. Мы чулі, як яна бегла па сходах. Мы пайшлі ў бібліятэку».

Кэдзі дала мне падушачку, і я мог глядзець на падушачку, і люстра, і агонь.

— Вы мусіце быць ціха, калі Квэнтын вучыцца, – сказаў тата. – Што ты там робіш, Джэйсан.

— Нічога, – сказаў Джэйсан.

— Дык выйдзі адтуль, – сказаў тата.

Джэйсан выйшаў з кутка.

— Што ты жуеш, – сказаў тата.

— Нічога, – сказаў Джэйсан.

— Ён зноў жуе паперу, – сказала Кэдзі.

— Хадзі сюды, Джэйсан, – сказаў тата.

Джэйсан кінуў тое ў агонь. Яно зашыпела, раскруцілася, пачарнела. Потым стала шэрае. Потым зьнікла. Кэдзі, тата і Джэйсан сядзелі ў маміным фатэлі. Прыпухлыя вочы Джэйсана былі заплюшчаныя, а ягоны рот варушыўся, нібыта нешта смакаваў. Кэдзіна галава была на татавым плячы. Яе валасы былі як агонь, і ў яе вачах былі кропкі агню, я падышоў, і тата падняў мяне таксама ў фатэль, і Кэдзі абняла. Яна пахла як дрэвы.

Яна пахла як дрэвы. У кутку было цёмна, але я бачыў акно. Я прысеў там і трымаў пантофлік. Я ня бачыў пантофліка, але мае рукі бачылі яго, і я чуў, як настае ноч, мае рукі бачылі пантофлік, а я сябе ня бачыў, але мае рукі бачылі пантофлік, і я сядзеў там і слухаў, як настае ноч.

«Вось ты дзе, – сказаў Ластэр. – Глядзі, што я дастаў». Ён паказаў мне. «Ведаеш, дзе я яго дастаў. Міс Квэнтына дала. Я ведаў, што мяне ня могуць не пусьціць туды. А што ты тут сам адзін робіш. Я думаў, ты дзе вышмыгнуў на двор. Ты сёньня не наенчыўся і не насаплячыўся ўдосталь, так што табе яшчэ трэба было схавацца ў пустым пакоі, каб мармытаць і цягнуць далей. Хадзі завяду спаць, а то спазьнюся ў цырк. У мяне сёньня няма часу вазіцца з табою ўвесь вечар. Як толькі яны затрубяць у трубы, я змываюся».

Мы не пайшлі ў свой пакой.

— Тут мы хварэем на адзёр, – сказала Кэдзі. – Чаму нам сёньня нельга спаць у сваім пакоі.

— Як быццам табе ня ўсё роўна, дзе спаць, – сказала Дылсі. Яна зачыніла дзьверы, села і пачала распранаць мяне. Джэйсан заплакаў. – Будзь ціха, – сказала Дылсі.

— Я хачу спаць з бабуляй, – сказаў Джэйсан.

— Яна захварэла, – сказала Кэдзі. – Ты будзеш спаць зь ёю, калі яна агоўтаецца. Праўда, Дылсі.

— Ціха ўжо мне, – сказала Дылсі. Джэйсан заціх.

— Тут нашы начныя кашулі і ўсё, – сказала Кэдзі. – Нас назусім пераводзяць сюды ці што.

— Ну дык надзявайце іх хутчэй, – сказала Дылсі. – Расшпілі Джэйсану гузікі.

Кэдзі расшпіліла Джэйсана. Ён пачаў плакаць.

— Ты просішся лупцоўкі, – сказала Дылсі.

Джэйсан заціх.

«Квэнтына», – сказала мама ў калідоры.

«Чаго», – сказала Квэнтына за сьцяною. Мы чулі, як мама замкнула дзьверы на ключ. Яна заглянула ў нашы дзьверы, увайшла, пахілілася над ложкам і пацалавала мяне ў лоб.

«Калі пакладзеш Бэнджаміна, сходзіш і спытаеш Дылсі, ці яна не супроць нарыхтаваць мне грэлку, – сказала мама. – Скажы ёй, калі яна супроць, што я абыдуся і бяз грэлкі. Я проста хачу ведаць».

«Так, – сказаў Ластэр. – Давай. Скідай порткі».

Увайшлі Квэнтын і Вэрш. Квэнтын адварочваў твар.

— Чаго ты плачаш, – сказала Кэдзі.

— Будзь ціха, – сказала Дылсі. – Распранайцеся хутчэй. А ты, Вэрш, ідзі дахаты.

Я, распрануты, паглядзеў на сябе і пачаў плакаць. «Ціха, – сказаў Ластэр. – Глядзі не глядзі, іх у цябе няма. Прапалі. Калі будзеш так далей, дык мы ўжо ніколі ня зробім табе дня нараджэньня». Ён надзеў мне кашулю. Я заціх, а Ластэр раптаў стаў і павярнуў галаву да акна. Потым падышоў да акна і выглянуў. Вярнуўся і ўзяў мяне за руку. Глядзі, як яна злазіць, сказаў ён. Толькі будзь ціха. Мы падышлі да акна і выглянулі. Выйшла з Квэнтынінага акна, пералезла на дрэва. Мы глядзелі, як хістаецца дрэва. Хістаньне зьлезла з дрэва, потым выйшла, і мы глядзелі, як ідзе прэч па траве. Потым ужо перасталі бачыць. «Хадзі, – сказаў Ластэр. – Чуеш. Затрубілі. Лягай у ложак, пакуль просяць па-добраму».

Ложкі было два. Квэнтын лёг на другі. Павярнуўся тварам да сьцяны. Дылсі паклала Джэйсана зь ім. Кэдзі зьняла сукенку.

— Паглядзі на свае майткі, – сказала Дылсі. – Тваё шчасьце, што мама ня бачыць.

— Я ўжо сказаў на яе, – сказаў Джэйсан.

— Ну, ты б не сказаў, – сказала Дылсі.

— І што, пахвалілі цябе, – сказала Кэдзі. – Нагаворшчык.

— А што, набілі, – сказаў Джэйсан.

— Чаго ты не апранаеш сваю кашулю, – сказала Дылсі. Яна падышла і дапамагла Кэдзі зьняць станік і майткі. – Паглядзі толькі на сябе, – сказала Дылсі. Яна скамячыла майткі і пачала імі церці Кэдзі ззаду. – Наскрозь сябе запэцкала, – сказала яна. – Але купаньня сёньня ня будзе. Стой. – Яна нацягнула на Кэдзі кашулю, і Кэдзі ўзьлезла на ложак, а Дылсі пайшла да дзьвярэй і падняла руку гасіць сьвятло. – І цяпер ужо будзьце ціха, чуеце, – сказала яна.

— Добра, – сказала Кэдзі. – Мама сёньня ня прыйдзе сказаць дабранач. Значыць, мяне трэба слухацца і далей.

— Так, – сказала Дылсі. – Ну, сьпеце.

— Мама хворая, – сказала Кэдзі. – Яна і бабуля абедзьве хворыя.

— Ціха, – сказала Дылсі. – Сьпеце.

Пакой пачарнеў, акрамя дзьвярэй. Потым і дзьверы пачарнелі. Кэдзі сказала:

— Ціха, Моры.

Яна паклала сваю руку на мяне. Я заціх. Мы чулі нас. Мы чулі цемру.

Цемра адышла, і на нас глядзеў тата. Паглядзеў на Квэнтына і Джэйсана, потым падышоў і пацалаваў Кэдзі і паклаў руку мне на галаву.

— Ці мама моцна хворая, – сказала Кэдзі.

— Не, – сказаў тата. – Глядзі, каб Бэнджы чаго ня сталася.

— Так, – сказала Кэдзі.

Тата пайшоў да дзьвярэй і паглядзеў на нас яшчэ раз. Потым цемра вярнулася, ён стаяў чорны ў дзьвярах, а потым і дзьверы пачарнелі. Кэдзі трымала мяне, і я чуў нас усіх, і цемру, і яшчэ нейкі пах. А потым стала відаць вокны, за якімі шумелі дрэвы. Потым цемра пачала ісьці зыркімі плаўнымі плямамі, як заўсёды ідзе, нават калі Кэдзі кажа, што я спаў.

З ангельскай мовы пераклаў Ян Максімюк

---

Гэта казка, расказаная дурнем...
(Ад перакладчыка)

---

Уільям Фолкнэр напісаў «Гоман і ятру» («The Sound and the Fury») у 1928 годзе, які, разгляданы з пэрспэктывы ягонай усёй творчасьці, стаўся для пісьменьніка annus mirabilis. У гэтым самым годзе ён яшчэ закончыў раман «Flags in the Dust», які ў скарочанай форме выйшаў друкам у выдавецтве «Гаркарт і Брэйс» («Harcourt and Brace») у студзені 1929-га пад загалоўкам «Сарторыс». Раман «Гоман і ятра» апублікавала ў кастрычніку 1929-га выдавецтва «Кэйп і Сьміт» («Cape and Smith»). Абедзьве кніжкі – «Сарторыс» і «Гоман і ятра» – запачаткавалі найважнейшы і найбольш плённы пэрыяд творчасьці Фолкнэра, у якім зьявіліся яшчэ такія ягоныя шэдэўры, як «As I Lay Dying» (1930), «Sanctuary» (1931), «Light in August» (1932), «Absalom, Absalom» (1936), «The Wild Palms» (1939) i «The Hamlet» (1940). Да таго, у ацэнцы шмат якіх амэрыканскіх крытыкаў, «Гоман і ятра» – найбольш арыгінальны твор усяго амэрыканскага літаратурнага мадэрнізму, які ня сорамна паставіць на той самай паліцы з «Улісам» Джэймса Джойса або «Ў пошуках страчанага часу» Марсэля Пруста.

Чытачам «ARCHE» я прапаную свой пераклад першай часткі «Гоману і ятры», якая называецца «7 красавіка 1928». Тры наступныя часткі раману таксама носяць назвы, прывязаныя да датаў: «2 чэрвеня 1910», «6 красавіка 1928» і «8 красавіка 1928». Тры першыя часткі напісаныя тэхнікай «плыні сьвядомасьці» – яны, па сутнасьці, уяўляюць сабою ўнутраныя маналёгі трох братоў Компсанаў: Бэнджаміна, Квэнтына і Джэйсана. Чацьвертая частка напісаная ў традыцыйнай, аб’ектывізаванай форме нарацыі ад трэцяй асобы. «Цяпер» у рамане – гэта Вялікдзень 1928-га: 6 красавіка 1928-га – Велікодная пятніца, 7 красавіка 1928-га – Велікодная субота, 8 красавіка 1928-га – Велікодная нядзеля. Другая частка раману пераносіць чытача 18 гадоў таму – апавядальнікам у ёй зьяўляецца Квэнтын Компсан, 20-гадовы студэнт Гарварду, які якраз 10 чэрвеня 1910-га пастанавіў пакончыць жыцьцё самагубствам. (Інакш кажучы, Фолкнэр знаёміць нас з думкамі і сьвядомасьцю Квэнтына ў апошні дзень ягонага жыцьця.)

Але самым арыгінальным, з гледзішча пісьменьніцкай тэхнікі, ёсьць якраз першая частка раману, дзе роля наратара адведзеная 33-гадоваму Бэнджаміну Компсану, ідыёту ад нараджэньня, чыё псыхічнае і разумовае жыцьцё запынілася на ўзроўні трохгадовага дзіцяці. Для Бэнджаміна, да якога бальшыня пэрсанажаў зьвяртаецца мянушкай Бэнджы, не існуе часу як наступства будучыні пасьля мінуласьці. Для Бэнджы, фактычна, усе падзеі ягонага жыцьця адбываюцца ў нечым, што можна назваць «безупыннай цяперашнасьцю». Безумоўна, для яго не існуе і асэнсаванай, лягічнай сувязі паміж прычынай і наступствам. Ягоны ўнутраны маналёг – «гоман і ятра», што згаданыя ў загалоўку – разьвіваецца хутчэй паводле чыста асацыятыўнага прынцыпу, чым якога-небудзь іншага. Пераход ад аднаго часовага пласту сьвядомасьці да іншага ў Бэнджы адбываецца нечакана і капрызна, хоць не зусім адвольна. Чытач, які набярэцца сьмеласьці прачытаць першую частку раману, несумненна прызнае, што і ў гэтым часавым «гармідары» існуе, калі можна так выказацца, свая «ідыёцкая лёгіка». (Каб палегчыць арыентацыю для чытача, Фолкнэр кожны такі «часавы скок» у сьвядомасьці Бэнджы сыгналізуе ў кніжцы курсівам.)

Гэтая кароткая зацемка ня ставіць сваёй мэтай апавесьці чытачу, пра што апавядаецца ў «Гомане і ятры». (Калі б у сапраўднасьці гэткае заданьне было выканальнае ў дачыненьні да раманаў, дык навошта было б іх чытаць? Хапіла б, пэўна, нейкага рэзюмэ ці пераказу зьместу.) Гэтая зацемка, хутчэй за ўсё, перасьцярога, што маем дачыненьне зь цяжкім чытацкім заданьнем. І заадно – заахвочаньне, што «скурка вартая свайго вырабу», то бок, што час, прысьвечаны прачытаньню гэтай прозы, ня будзе страчаны.

Яшчэ адна рэч, відаць, патрабуе высьвятленьня для тых беларускіх чытачоў, якія глыбей не знаёмыя з ангельскамоўнай літаратурнай традыцыяй. Гэта – загаловак раману, які для сярэднеадукаванага ангельскамоўнага чытача суадносіць Фолкнэраву кніжку з магутным фрагмэнтам ангельскай паэзіі, маналёгам Макбэта ў пятай дзеі аднайменнай п’есы Ўільяма Шэксьпіра:

Tomorrow, and tomorrow, and tomorrow,
Creeps in this petty pace from day to day,
To the last syllable of recorded time;
And all our yesterdays have lighted fools
The way to dusty death. Out, out, brief candle!
Life’s but a walking shadow; a poor player,
That struts and frets his hour upon the stage,
And then is heard no more: it is a tale
Told by an idiot, full of sound and fury,
Signifying nothing.

У перакладзе Ўладзімера Шахаўца, апублікаваным у Менску ў 1954 годзе, гэты фрагмэнт гучыць так:

Павольным крокам: заўтра, заўтра, заўтра,
Пляцецца дзень за днём, аж да апошніх
Складоў у кнізе нашага жыцьця.
А нашы «ўчора» асьвятлялі шлях
Вар’ятам к сьмерці. Дык згасай, агарак!
Жыцьцё – блукаючая здань, фігляр,
Што пакрыўляецца крыху на сцэне
І зьнікне назаўсёды; гэта казка,
Расказаная дурнем: многа трэску,
Ды сэнсу мала.

Асабіста мне гэты пераклад падабаецца, і калі б мяне папрасілі даць яму ацэнку паводле меркі, якую калісьці прыкладалі да мяне мае настаўніцы польскай і беларускай моваў, я б сказаў, што такая ацэнка бліжэйшая да чацьвёркі, чым да тройкі з плюсам. Адно бяда, што прыгожая шэксьпіраўская мэтафара – sound and fury – губляецца амаль дашчэнту ў Шахаўца, і яе нельга было зацытаваць, а давялося перакласьці нанава. Ад чаго, аднак, я на Шахаўца ня ў крыўдзе. Мне было прыемна паставіць словы «Гоман і ятра» ў загаловак свайго перакладу.

Прага, сьнежань 2004

Ян Максімюк

Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае
№ 2 (36) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/8/14