— Што такое сёння беларуская літаратура?

— Гэта – тэксты, не адэкватныя сутнасці нашага часу, за рэдкім выключэннем (да прыкладу, раман Ю. Станкевіча «Любіць ноч – права пацукоў» і нядаўняя кніжка паэзіі У. Някляева «Так» – высокамастацкія творы). Літаратура павінна не толькі адпавядаць свайму часу, але ў нечым і апярэджваць яго – прадракаць новы, наступны час, звязваючы яго з папярэднім альбо грунтуючыся на ім… Цяперашнія літаратары не абцяжараныя лёсавызначальнымі зломамі, легкаважныя паводзінамі і ўчынкамі і ў той жа час занадта самаўпэўненыя і крыўдлівыя. Іх мала хто сёння чытае, чуе і ўспрымае. Яны пішуць для сваіх «часовых сукамернікаў» па мастацкай няволі. Свабода ім толькі сніцца…

— Ці парушыў ты сваю адмову пісаць вершы?

— Не адразу, але паступова я стаў адчуваць, што з мяне выветрываецца энергетыка… Зразумеў, што, як і большасць белпаэтаў, ужо колькі гадоў намагаюся пісаць на яе астаткавай інерцыйнай сіле. Без запалу і парывання. А тут Міхась Скобла ў гутарцы са мной на радыё «Свабода» падкінуў па сутнасці даўно наспелае пытанне: «А ці мог бы не пісаць?» І я ўжо тады быў гатовы да адказу. Быў перакананы, што мог бы, што кідаць трэба, больш за тое, неабходна… Сівуху піць кінуў, нікатынам труціцца – таксама, а ўжо ж вершы – «сам Бог наказаў»…

Пытаеш, ці парушаў я хоць калі тую «радыёклятву»? Скажу, як на духу, я ўжо і празаічныя тэксты пад змусам пішу. Нечым жа трэба зарабляць на жыццё. Паэзіяй не заробіш. Хіба толькі на жыццё пасмяротнае… Але для гэтага трэба насамрэч быць Паэтам ад Бога. Мець такое пакутнае наканаванне… Гасподзь, аднак, маёй падобнай ахвяры не прыгледзеў, як некалі прыгледзеў Ён Авелеву… альбо хоць Багдановічаву, Купалаву, Караткевічаву, ахвяру Купрэева ці, урэшце, Сыса… З удзячнасцю наталяюся імі. Каінам быць не жадаю…

— Наколькі крыўдна было чытаць адкрыты ліст Васіля Сёмухі да цябе з «падзякай» за бясплатную падпіску на «ЛіМ»?

— На Васіля Сёмуху я ніколі не злобіўся і цяпер не крыўдую. Як творцу я яго вельмі высока цаню і паважаю. Перакладзеная ім Біблія чытаецца з пожадам, без прыгнечанасці і натугі, натуральна, як Богам яўленае (абеларушанае) гістарычна-міфалагічнае жыццё зямнога чалавецтва…

Проста мне было непамысна, што гэты самы чалавек, які суперажыў Кнігу Кніг, не можа перажыць факту існавання цяперашняга «ЛіМу»… Дагэтуль здзіўляюся.

— Калі ліквідуюць Саюз пісьменнікаў, ці пойдзеш у пісьменніцкую арганізацыю Вараб’ёва–Бондар?

— Уступіць у згаданую менскую гарадскую пісьменніцкую арганізацыю мне ўжо прапаноўвалі два гады таму на агульным арганізацыйным сходзе рэдакцыйна-выдавецкай установы «Литература и искусство». Там былі ўсе сябры СБП, што працавалі на той час у згаданым холдынгу. Бальшыня пагадзілася ўступіць у новую арганізацыю, не пакідаючы старой (СБП). Галасаванне, дарэчы, было адкрытым і дэмакратычным, на мой погляд. Здаецца, чатыры чалавекі (з дваццаці з гакам) устрымаліся: В. Коўтун (яна яшчэ з абуральнай прамовай выступіла і, грукнуўшы дзвярыма, пакінула холдынг назусім – балазе, на пенсіі), А. Федарэнка, Л. Рублеўская і я. Ніякага асаблівага ўціску з гэтай прычыны не было, прынамсі, на мяне, і, наколькі ведаю, на Федарэнку… Наконт Рублеўскай – нічога пэўна сказаць не магу, там у іх свае ўнутраныя расклады і ўзаемаадносіны. Я – індывідуаліст і самотнік. Гадоў пяць таму Алесь Разанаў прапаноўваў дамагчыся сяброўства ў ПЭН-цэнтры (даваў рэкамендацыю і яшчэ з дзвюма абяцаў дапамагчы) – я адмовіўся. ПЭН-цэнтр – гэткая ж малатворчая кантора, як і СБП, – адным маслам мазаныя: адна – яго экспартным варыянтам, а другая – айчынным. Што праўда, бліноў нямнога і рэдка бываюць… А СБП, ходзяць чуткі, і ўвогуле прыкрыць хочуць. Там, дзе ідэалогія першынствуе, – якая творчасць, там – барацьба… Я, дзякаваць Богу, дажыў да той пары, калі душа прагне споведзі і пакаяння. А гэта патрабуе засяроджанасці і таемства… І тут мне аніякія саюзнікі непатрэбныя. Ні з аднаго, ні з другога боку. Патрэбны толькі саюз з Самім Першатворцам…

Шчыра кажучы, я і сам з СБП развітаўся б, каб не патаемныя думкі пра будучую пенсію. Бо, па праўдзе кажучы, і ў гэтую арганізацыю амаль кожны з нас найперш ірваўся з меркантыльных мэтаў і матэрыяльных выгод. Зрэшты, хрушчоўка з двума прахаднымі пакойчыкамі хіба і ёсць усім маім набыткам ад СП БССР…

Кажуць, Саюз беларускіх пісьменнікаў патрэбны сёння найперш як орган, што акумулюе і фармуе беларушчыну. Відаць, так. Але для чаго тады патрэбныя ўсе іншыя органы дзяржаўнай улады ў Беларусі?

(А што тычыцца цэнзуры, то яна існуе практычна паўсюль, і ў дзяржаўных, і ў незалежных выданнях: у адных яна – лабавая і відавочная, у другіх – вытанчаная і прыхаваная.)

— Мяркуючы па чытацкай пошце «ЛіМу» і «Полымя», ці атрымліваюць творы сучаснай беларускай літаратуры які-кольвечы рэзананс у грамадстве?

— Амаль ніякага, за выняткам заангажаваных сваімі публікацыямі аўтараў. Нечытэльны час. Адпаведна вельмі вузкім стаў аўтарскі актыў. Прапала рэха. Лесу няма, метафарычна кажучы. Як пісаў яшчэ юны А.Разанаў: «тады выстойваюць падлескі, калі выстойваюць лясы». І гэта тычыцца ўсіх беларускамоўных выданняў – дзяржаўных і незалежных. Сённяшняй уладзе выгадна, каб беларушчына драбілася, каб была вузкая нацгуртаўшчына, а не самасвядомая народная грамада. Я не сказаў бы, што, прыкладам, у холдынгу працуюць менш заангажаваныя нацыянальнай ідэяй творцы, чым у «Дзеяслове», «НН» ці «ARCHE»… (Некалькіх асобных малатворчых людзей супрацьлеглай арыентацыі ў нашай гаворцы апусцім і папросту забудзем…) Нехта не хоча супрацоўнічаць з Таісай, Раяй і Міколам? Дык і я не рвуся ў таварышы да Андрэя і Валеркі. І што з таго? Але ж незалежна ад гэтага я хачу тварыць нашу беларускую справу разам з такімі выданнямі, як «Полымя» і «ARCHE», «Маладосць» і «Дзеяслоў», «ЛіМ» і «НН»… Тады і розгалас пра нас шырэйшы будзе. І ацэнкі нашых мастацкіх твораў будуць больш аб’ектыўныя. І агулам наша беларуская справа вызначыцца настолькі поўна, наколькі яна ёсць насамрэч. Мы спазнаем сваю сапраўдную нацыянальную вартасць і грамадзянскую моц.

А то на словах ваяроў і герояў многа, а фронт усё на той жа (трамвайнай) лініі супрацьстаяння. Маю на ўвазе вуліцу Варвашэні…

Некаторы закапыліць губу і з прынцыпу не друкуецца ў выданнях холдынга, а ў іншых выданнях яго самога друкаваць не хочуць. І сядзіць ён ціхма за пісьмовым сталом – у «апазіцыі» да ўсіх і ўсяго – і лічыць сябе змагаром за лепшую беларускую долю. Маць тваю! На цябе б Булак-Балаховіча з яго ўдалымі хлопцамі!..

А другі так да грантаў звык, так ля іх прыгрэўся, такім рахманым стаў, што ўжо і забыўся, за што яму (ці ўсёй арганізацыі?!) тыя гранты дзесяць гадоў запар даюць. Хіба такое без Аляксандра Рыгоравіча магчыма?.. Жыве Лукашэнка!

— Ты нязменна бароніш і папулярызуеш творчасць «праклятых» паэтаў – Купрэеў, Сыс, Гадулька. Чаму?

— Абараняю? Ад чаго і каго іх абараняць? Ды і «папулярызую» – замоцна сказана… У нас нават музыкі раскручваюцца, не раўнуючы як клубок нітак: чым даўжэй раскручваюцца, тым хутчэй ён менее…

Я пражыў пяцьдзесят пяць гадоў. Нямала. І так напакутаваўся, крый Божа яшчэ каму… Столькі памылак нарабіў, кепства і для сябе і для іншых людзей! Да літаратуры я прыйшоў праз зямное пекла. І садзілі і лячылі. Па справе і без… Я ўдзячны Госпаду і блізкім людзям. Не за пекла, за літаратуру. Хоць разумею, што паасобку яны не даюцца…

Таму я спрабую зразумець такіх людзей. З імі цяжка. Часам проста паскудна і невыносна. Але каб не адступіцца ад іх, трэба ведаць, што ПАЭЗІЯ – мастацтва трагічнае. Яе творцы – таксама. Як ні дзіўна, ім амаль немагчыма дапамагчы пры жыцці, паколькі ШЛЯХ іх лёсавы, наканаваны. Змяніць яго накірунак – дарэмная трата сілаў. Можна толькі дапамагчы ім у пераадольванні гэтага шляху. А галоўнае – захаваць і перадаць нашчадкам іх нерукатворны плён. Гадулькі, Купрэева і Асташонка ўжо няма з намі. Трэба парупіцца, каб сабраць іх рукапісы і выдаць кніжкі. Гэта няпростая справа. Бескарысная. Але людская. «А так, кто б знал о нас», – як пісаў адзін расейскі класік.

А мы ўсё больш пра сябе, «любімых», дбаем і думаем. Эпоха гэткая – тэхнакратычная. І людзі такія – прагматычныя. Пачытайце, што пішуць сёння маладыя на розных сваіх інтэрнэт-сайтах! Гэта ўжо вельмі блізка да таго, што яны напраўду думаюць – пра свет, пра нас і пра сябе. Тое, чым яны «жывуць у падкорцы галаўнога мозгу» – тое, што яны пакуль яшчэ ўтойваюць у сваіх творах, прызначаных для публічнага друку пад сваімі сапраўднымі імёнамі. Зрэшты і тут – свае трагікі, няхай і віртуальныя…

— Ці падтрымліваеш ты кантакты з былымі аднагрупнікамі па маскоўскім літінстытуце?

— Толькі з неардынарнай, і як след у паэзіі не ацэненай Галяй Булыкай, з якой жыву праз два тралейбусныя прыпынкі. Апроч кіраўніка нашага паэтычнага семінару паэта Юрыя Кузняцова ды чачэнскага паэта Зелімхана Яндарбіева, ніхто на мяне асаблівага ўражання не зрабіў. Як, пэўна, і я на ўсіх іншых разам з вышэй згаданымі. Ні з кім ні аднаго разу не ліставаўся і не бачыўся. Нават у самой Маскве не быў з таго часу (1989 г.). А Яндарбіева з Кузняцовым ужо няма. Затое засталіся Ічкерыя і Паэзія…

— Ведаю, што ты ўважліва сочыш за літмоладдзю. Ці падрастае змена?

— Большасць з таго, што час ад часу з’яўляецца ў перыядычным друку, не ўражвала. Былі, праўда, паасобныя рэдкія спробы здзіўлення… (Агаваруся, што буду згадваць маладых, маючы на ўвазе ўзроставы цэнз.) Ярына Дашына з Берасцейшчыны, Юрась Чарнякевіч з Пінска, Андрэй Ключнікаў і Віка Трэнас з Менска… Хоць цэльнага ўражання, апроч Ярыны Дашынай, ніхто з названых пакуль не выявіў. Тады-сяды нешта з’яўляецца і ў прозе. Але тут я менш абазнаны, можна сказаць, дылетант. Шкада, што наша сучасная флегматычная крытыка мала турбуецца пра маладое дзёрзкае пакаленне беларускіх творцаў, не адсочвае іх здабыткаў і пралікаў, не фармуе іх мастацкіх напрацовак для вызначэння заўтрашняй культурнай і духоўнай прасторы…

З крытыкаў адзначыў бы Данілу Жукоўскага з Горадні і Сяргея Грышкевіча з Берасця, асабліва першага… Не так і мала, улічваючы мае асабістыя прыхільнасці і чыста суб’ектыўны выбар.

— Калі б цябе прызначылі дырэктарам выдавецтва «Мастацкая літаратура» і прапанавалі сфармаваць тэмплан на свой густ, якія пяць кніг ты надрукаваў бы ў першую чаргу?

— Такое ні пры якім раскладзе немагчыма, але працягваючы «гульню», адказаў бы так: найперш я выдаў бы тых, каго ўжо няма з намі: «Выбранае» Міколы Купрэева (паэзія і проза), «Выбранае» Алеся Асташонка (проза, эсэ, інтэрв’ю). А ў дадатак – томік вершаў Юрася Пацюпы, а ў серыі «дэбют» першыя кнігі Наталлі Кучмель і Ярыны Дашынай. Кажу гэта так, для блізіру, асабліва не ўзважваючы ўласнага пожаду і чытацкага попыту, калі ён увогуле на мастацкую літаратуру яшчэ ёсць…

— Як табе «аранжавая» рэвалюцыя ва Ўкраіне?

— Я не прапусціў аніводнага выпуску НТВэшных навін. Праўду кажучы, мне нават не так важнай была перамога Юшчанкі, як перамога самой нацыянал-дэмакратычнай апазіцыі. Я перажываў за «самостійну Украіну», якая падпірала б нас з Поўдня да паўночнай Балтыі, змушаючы гэтым разам выбіраць канчаткова паміж імперскай Расеяй і цывілізаванай Еўропай… Думаю, нашым БАТЭшным барысаўскім барабаншчыкам было чаму павучыцца ў барабаншчыкаў на кіеўскім Майдане…

— Калі ты чытаеш свае артыкулы 1980-х гадоў, у якім святле ты бачыш сябе тагачаснага?

— Я бачу сябе ў тлумным і цмяным святле брэжнеўскага запойна-застойнага часу. Мяркую, што пры мажлівасці я мог бы і сёння вярнуцца туды без асаблівых псіхалагічных праблем і комплексаў. Мне там не соладка жылося, аднак, як ні дзіўна, у тым часе мне хораша і вольна думалася, узвышана і ўзрушана пісалася… Штодня не пакідала надзея на лепшае. І яно, хоць і з цяжкасцямі (праз церні!), але паступова наступала. Урэшце, я дажыў да ясных дзён перабудовы і беларускай незалежнасці… Дзіўна, але тады ўсё і супынілася… Цяпер у мяне ўжо няма надзеі на СВОЙ заўтрашні светлы дзень. Старасць безнадзейная.

Але ж затое такі спадзеў (нават, можна сказаць, упэўненасць!) ёсць у маёй шаснаццацігадовай дачкі. І гэта не ружовыя мроі, а самая што ні на ёсць набліжаная верагоднасць. То чаго ж мне наракаць на свой прамінулы і неадназначны час?

Я пражыў яго сумленна, не здрадзіўшы ні Паэзіі, ні Айчыне, ні Жанчыне…

— Які са сваіх ранейшых перыядаў жыцця ты лічыш найбольш плённым, цікавым, значным?

— Той, дзе мне ўдавалася быць самім сабой. Недзе паміж першай і трэцяй гадзінамі ночы…

— Ці ёсць у нас цяпер, пасля смерці Васіля Быкава, кандыдат на атрыманне Нобелеўскай прэміі?

— Я выкажу ўласную думку, якая ў мяне не мянялася цягам апошніх дваццаці гадоў. Васіль Быкаў – найвялікшы савецкі пісьменнік. Затоены глыбакадумны дысідэнт камуністычнай эпохі. Ён не мог быць узнагароджаны гэтай прэміяй не толькі з прычыны атрымання з рук савецкай улады Ленінскай прэміі і звання Героя Сацыялістычнай Працы, але і з прычыны звужанай літаратурнай тэматыкі, якая, пачынаючы з сярэдзіны 1980-х, ужо не мела ў заходнім свеце чытацкага попыту. Разблытваць жа ўнутраныя і псіхалагічныя калізіі чалавечых характараў ягоных герояў ніхто ў Еўропе, на жаль, не захацеў… І дарма. Не падабаўся мне ў той сітуацыі з вылучэннем Васіля Быкава на Нобелеўскую прэмію ўзняты ажыятаж вакол гэтага «беларускага праекта», а падчас і проста гвалт і маленне-ўпрошванне: «Ну дайце, дайце нам гэтую прэмію, мы ж так прыгнечаныя цяперашняй таталітарнай уладай і так доўга закабаленыя расейскім шавінізмам, што мала каму ў свеце і вядомыя, дык дайце ж гэтую прэмію нашаму Быкаву, а значыць, і ўсёй беларускай нацыі – і мы ўстрапянёмся, развінём свае плечы, і «тым пераможам»… Там да падобных ставяцца непаважліва і гідліва. Трэба мець гонар. (Праўда, кажуць, што быццам бы дзеля атрымання гэтай прэміі І. Бродскі калісьці выгульваў сабачку адной немалаважнай прыкамітэцкай дамы…) Нашы ж, прабачаюся, паспрабавалі «выгульваць» перад камітэцкай публікай свайго слыннага – старога і хворага – пісьменніка. Прабачце, Васіль Уладзіміравіч.

Уласна ў мяне быў і ёсць свой кандыдат на Нобелеўскую прэмію. Яго ўсе ведаюць, але чамусьці не ўсе любяць. Гэта чалавек, які першым паказаў нам кірунак да дэмакратычных каштоўнасцяў, напісаўшы (і выдаўшы ў 1981 г.!) свой «Шлях-360». Алесь Разанаў. Менавіта праз ягоную творчасць мы можам заявіць, мне думаецца, пра сябе ў сучасным свеце як пра высокадухоўную, высокамыслярскую нацыю з вялікім гістарычным мінулым і не менш значным будучым. Чалавек і Паэт (плоць і дух) у асобе Разанава гарманічна супалі. Еўрапейская эліта ХХІ стагоддзя павінна нарэшце заўважыць яго інтэлектуальныя высілкі і ацаніць па заслугах…

Між іншым, заўважу, што высокі статус Нобелеўскай прэміі ў інтэлектуальных колах з кожным годам зніжаецца. У маім разуменні цяпер гэтая прэмія не столькі вызначае і вылучае высокамастацкія творы з агульнага літаратурнага шэрагу, колькі выяўляе элітарна-саноўнаму свету самога аўтара, на якога, з тых ці іншых прычын, выпаў такі неспадзявана-шчаслівы вырак (найперш матэрыяльны)…

Вядома, што і Алесю Разанаву Нобелеўская прэмія таксама нічога істотнага не дадала б. Але ж хоць грошы былі б. І не ў каго-небудзь, а ў свядомага беларуса…

Снежань, 2004

Гутарыў Алесь Аркуш

Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае
№ 2 (36) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/8/14