A R C H E П а ч а т а к № 2 (36) - 2005
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае


2-2005
" да Зьместу "

 



палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

 


рэцэнзіі

  КАСТУСЬ ЛАШКЕВІЧ

Вокладка ARCHE 2-2005.

   Мінулыя нумары:

   ARCHE (1’2005)
   ARCHE (5’2004)
   ARCHE (4’2004)
   ARCHE (3’2004)
   ARCHE (2’2004)
   ARCHE (1’2004)

   ARCHE (6’2003)
   ARCHE (5’2003)
   ARCHE (4’2003)
   ARCHE (3’2003)
   ARCHE (2’2003)
   ARCHE (1’2003)

   ARCHE (3’2002)
   ARCHE (2’2002)
   ARCHE (1’2002)

   Скарына (6’2001)
   ARCHE     (5’2001)
   Скарына (4’2001)
   Скарына (3’2001)
   ARCHE     (2’2001)
   Скарына (1’2001)

   ARCHE     (9’2000)
   Скарына (8’2000)
   ARCHE     (7’2000)
   Скарына (6’2000)
   ARCHE     (5’2000)
   Скарына (4’2000)
   ARCHE     (3’2000)
   Скарына (2’2000)
   ARCHE     (1’2000)

   ARCHE (4’1999)
   ARCHE (3’1999)
   ARCHE (2’1999)
   ARCHE (1’1999)

   ARCHE (1’1998)

 

Кастусь Лашкевіч
Мікробы гісторыі

Пятро Васючэнка. Адлюстраванні Першатвора. Літаратура ў філалагемах і пятрогліфах. – Менск: Логвінаў, 2004.

Ці сустракалі вы Пятра Васючэнку, гэтага невысокага інтэлігентнага чалавека зь нясьпешнай паходкай, таўставатымі акулярамі і па-дзіцячаму дапытлівым позіркам? Калі так, дык, пэўна, вас не абмінула думка: вось ён, легендарны беларус – па-шляхецку талерантны, па-сялянску памяркоўны. Гэта толькі частка праўды, так бы мовіць, авэрс мэдаля. Рэвэрс – апалягетыка беларушчыны і бязьлітасная барацьба з «тутэйшым» сьветаўспрыманьнем, якое так трапна сфармуляваў Купала: «А беларусы ж нічога ня маюць».

Аўтар п’есы пра паноў Кубліцкага ды Заблоцкага (у суаўтарстве з с. Кавалёвым), за празаічную перапрацоўку якой роўна праз 10 гадоў ён атрымае свайго «Глінянага Вялеса», уварваўся ў беларускую літаратуру з дыплёмам журфаку і асьпірантурай Інстытуту літаратуры імя Я. Купалы за плячыма, каб урэшце стаць непадобным ні на каго крытыкам і адным з носьбітаў «полацкага мэнталітэту» ў прозе.

Новая кніжка Васючэнкі «Адлюстраваньні Першатвору» ёсьць унікальным зьявішчам для айчыннае літаратуры. Хаця б таму, што на 140 старонках крытычнага тэксту згадваюцца прозьвішчы 166 усясьветных аўтараў (ад Сафокла да Юрася Барысевіча), назовы 120 твораў (Ад «Бібліі» да «Толькі не гавары маёй маме...»), імёны 142 літаратурных і гістарычных герояў (ад Мэдэі і Ўсяслава Чарадзея да Лабановіча й Пётры І)! Тым больш уражвае той факт, што толькі адзіны Ўладзімер Арлоў, адказваючы на пытаньні «нашаніўскай» анкеты, уключыў «Адлюстраваньні» ў лік найлепшых кніжак за 2004 год. Куды глядзелі астатнія – незразумела...

Глябальнае мысьленьне Васючэнкі, здольнасьць ахапіць несупынны літаратурны працэс, скрозь прызму якога й робіцца аналіз беларускае культурна-гістарычнае прасторы і, як вынік, неймаверны адукацыйны патэнцыял выданьня (тут цалкам спрацоўвае прынцып чытацкага прызначэньня «ад акадэміка да цесьляра») – толькі адна зь ягоных вартасьцяў. Базісная, але ня самая галоўная. Куды больш важкі жанр кнігі. Пятрогліфы й філялягемы – вынаходніцтва аўтара, больш за тое – яго асабісты ўнёсак у літаратурны архіў. Ці многія літаратары могуць гэтым пахваліцца?

Першае, з чым асацыюецца аўтарскае найменьне «філялягема», – гэта «міталягема», у якой зафіксаваныя каноны апісаньня існуючага парадку рэчаў і самі апісаньні таго, што існуе і мае права на існаваньне, ці прасьцей – нейкі міт, які згортваецца да аднаго слова і выкарыстоўваецца ў якасьці замены любых тлумачэньняў. Ёсьць яшчэ ідэалягемы, але яны цалкам фрагмэнтарныя, фіксуюць ацэнку палітычнай сілай гістарычнага мінулага і апісваюць пажаданую ёй будучыню. Васючэнка зірнуў глыбей і падоўжыў гэтую лінію ў блізкім сабе літаратурным кірунку:

Напачатку было Слова. Слова праказанае, напісанае або вымаўленае ёсьць ужо літаратураю. Першае слова ўяўляецца як Першаслова, Першатвор, Першалітаратура. Архетыповая нашая памяць апэлюе да Першакнігі, у якой занатаваны мы... Рукапіс, манускрыпт, скрутак, кніга – найстаражытнейшы з архетыпаў... Сьвятло ад Першатвору прайшло праз чорны калодзеж міталёгіі, адбілася ў шматлікіх люстэрках літаратурнага часу – міталягемах. Філялягемы як адбіткі сьвятла ад Першатвору ствараюцца дагэтуль... Жыцьцё счытваецца з матрыцаў літаратуры... Мы асуджаныя ня толькі думаць, але й жыць філялягемамі: будаваць сябе «паводле Багдановіча», «паводле Караткевіча», «паводле Абдзіраловіча» альбо паводле іншых схемаў, якіх безьліч у сфэры літаратурна-жыцьцёвага і якія ад пачатку зашыфраваныя былі ў Першатворы.

У адрозьненьне ад філялягемы, пятрогліф ня мае крэўных братоў-папярэднікаў ані ў гісторыі літаратуры, ані ў гісторыі філязофіі. Гэта ўласна аўтарская вынаходка, якая паклала пачатак новаму літаратурна-крытычнаму жанру й найлепшым чынам укладаецца ў формулу чатырох «З»: «звышляканічнасьць, звыш’ёмістасьць, звышэканомія, звышглыбіня». Крэда пятрогліфу («Быць каменем пад касой няўмольнае хады часу, што не шкадуе ні жыцьця, ні літаратуры») – гэта, хутчэй, спроба ейнага стваральніка пакінуць свой прыкметны сьлед на зломе літаратураў двух стагодзьдзяў. Менавіта таму «Адлюстраваньні Першатвору» ёсьць перадусім Храмам Слова, зь якога ўсё пачыналася і якім, відаць, усё і скончыцца. Вяртаньне да вытокаў і першапрычынаў чалавецтва – вось той унівэрсальны ключ-адмычка, што дазваляе расчытаць любы жыцьцёвы фэномэн, любую літаратурную зьяву, якой бы яна ні была: пэрманэнтнай ці спарадычнай.

Кніжка складаецца з двух разьдзелаў – «Філялягемы» і «Пятрогліфы». Пераважная бальшыня філялягемаў ужо друкавалася ў часопісах «ARCHE», «Фрагмэнты» і «Дзеяслоў», яны ўяўляюць сабой невялічкія тэматычныя аповеды, падзеленыя на сем частак: уласна «Філялягемы», «Крыўскі слоўнік паводле Яна Баршчэўскага», «Полацкі лябірынт», філязофскія «Філялягемы разувасабленьня» і «Наша здрада», а таксама літаратурна-псыхалягічныя партрэты «Назіральнае дзіця (Пяць філялягемаў пра Адама Глёбуса)» і «Валянцін Акудовіч – чалавек, якога няма (Творца зь ягоных словаў)».

Пятрогліф значна саступае старэйшай сястры філялягеме сваімі памерамі, але далёка наперадзе трапнасьцю і ляканічнасьцю. Дый зьместавая клясыфікацыя ў першага куды больш простая і зразумелая: «Тэорыя», «Сусьветная літаратура», «Беларуская літаратура», «Літаратура і жыцьцё».

Разглядаючы пад слоўным мікраскопам літаратурнае цела, Пятро Васючэнка вылучае безьліч тэорыяў. Гэтак «марная справа шукаць у шыхце клясыкаў таго першага, хто ўпісаў у літаратуру тып Бэдзі, або воіна-хвалька, або героя-трыкстэра. Пагодзімся, што нас цікавіць ня пошук «прататыпу», а пошук аўтара, які апярэдзіў нас, але ў тым і рэч, што папярэднік пакутаваў тым самым пошукам». Тутэйшасьць крытык расшыфроўвае як «сындром эмацыянальнага імунадэфіцыту», альтэрнатывай афрыканізацыі беларускае літаратуры бачыць ейную аўстралізацыю, фэномэн «Бумбамліту» вытлумачвае праходжаньнем чальцоў суполкі праз стадыю вучнёўства, а загану апошняга беларускага Адраджэньня бачыць у тым, што, «абуджаючы жывых, хацелі абудзіць і трупы, а трупы не хацелі, каб іх абуджалі».

Некаторыя сьцьверджаньні накіраваныя ў самую глыбіню чытацкага ўспрыманьня, а таму абавязкова правакуюць ягоны супраціў. Цяжка пагадзіцца зь безапэляцыйнай пазыцыяй што да прапарцыйнага памнажэньня колькасьці сьвятла, адбітага ад Першатвору, з павелічэньнем колькасьці філялягемаў (а як жа быць з народжанымі ад літаратуры «Майн Кампф», «Пратаколамі сіёнскіх мудрацоў», пісаньнямі Абэцэдарскага і Трашчанка, «Вайной па законах подласьці» ды іншае брыдой? Яны таксама сьвятло?). Ці з патураньнем агульнавядомаму міту, што пераконвае ў вынішчэньні ўсіх прыгожых жанчын у сярэднявечнай Эўропе, «дзеля чаго яны засталіся толькі ў Беларусі і ўва Ўкраіне». Мне, да прыкладу, падабаюцца францускія прыгажуні, аднаму майму знаёмаму – расейкі, а другому – швэдкі...

«Адлюстраваньні Першатвору» кідаюць сьвятло на процьму самых розных літаратурных таямніцаў. Якім бачыў Купалу 14-гадовы падшпарак Пятрашка? З чаго крывічы выраблялі жыватворчую палёнку? Колькі з 90 раманаў Агаты Крысьці ёсьць сапраўднымі? Як стваральнік Шэрлака Холмса праславіўся на ўвесь сьвет? Чаму Фрэдзі Кругер стаў беларускім нацыяналістым? Як Колас паклаў спаць Лабановіча разам зь сябрам Максімам? Дык хто ж сьмяецца апошнім?

Як апалягетык беларушчыны Васючэнка як дзьве кроплі падобны да Сержука Сокалава-Воюша, які прапагандуе беларускага Дракулу і лічыць, што для кожнага чужога слова ў беларускай мове павінен быць свой самабытны адпаведнік. Ён выцягвае зь небыцьця гісторыі легенду пра возера Нешчарда, у якім калісьці жылі цмокі – айчынныя Нэсі, – знаходзіць у гісторыі беларускіх звышчалавекаў, трыкстэраў, дантэсаў, янусаў і ўэлсаў. Ён не баіцца адкрыта абвесьціць, што «шчасьця на Русі, відаць па ўсім, не было, няма і ня будзе», а клясычны расейскі тыпаж – гэта Ямеля на печы, лайдак і гультай, які «заўжды робіцца царскім зяцем, багатыром».

«Адлюстраваньні Першатвору» выглядалі б цалкам канцэптуальным выданьнем, калі б не славутая лыжка дзёгцю. І значную долю адказнасьці за гэта мусіць узяць на сябе сам Пятро Васючэнка, у аўтарскай рэдакцыі якога кніга і выходзіла. Як слушна адзначае на форуме інтэрнэт-парталу Litara.net Адам Глёбус, «Скаталагічная філалагема» са старонкі 46 пераскочыла на старонку 68. Няўжо, пераназваўшы «Скаталагічную філалагему» ў «Глёбус і скаталёгія», яе варта было друкаваць пад адной вокладкай? Чаму памянёная філялягема падаецца рознымі правапісамі? Падобная ж гісторыя з цэлым шэрагам фрагмэнтаў і вобразаў, у выніку чаго прыпадае па некалькі разоў чытаць адно і тое ж пра «першага беларускага культуртрэгера на Масковіі Сімяона Полацкага» і «надзвычай прыгожую, разумную і добрую ў свае 12 гадоў Эўфрасіньню Полацкую». Цэласнасьці кнігі не пасуюць і два скарыстаныя правапісы – афіцыйны і клясычны. Хаця, зь іншага боку, беручы пад увагу аўтарскае памкненьне сабраць пад адной вокладкай усё створанае ў жанры пятрогліфаў і філялягемаў за розныя гады, памянёныя вышэй хібы ёсьць ня чым іншым, як «збыткамі вытворчасьці». А вось чаго сапраўды, не стае ў кнізе, дык гэта альфабэтнага паказьніка. Адзін толькі пералік герояў твораў і іхных аўтараў выглядаў бы больш чым салідна і значна б спрасьціў чытацкую навігацыю ў аўтарскім сьвеце.

Першая зацемка, зьмешчаная ў зборніку, зьявілася на сьвет у перабудовачным 1989-м. Апошняя – праз доўгія чатырнаццаць гадоў. То бок на працягу пэрыяду, калі аўтар канчаткова вызначыўся з жыцьцёвай пуцявінай і спраўдзіўся як літаратар-прафэсіянал. Воляй лёсу гэтыя чатырнаццаць гадоў сталіся для Беларусі вырашальнымі. Пятро Васючэнка – прыхільнік тэорыі натуральнае эўрапейскасьці Беларусі – мяркуе, што нацыя павінна некалі спраўдзіцца празь літаратуру:

«Калі?» Я не вывучаў прыроды мікробаў гісторыі, але памятаю хроніку беларускіх адраджэньняў і з упэўненасьцю адказваю: «2011 год або блізу таго». Прамежак паміж беларускімі пасіянарнымі ўсплёскамі – у дваццаць гадоў. Зьмена пакаленьняў, салярных цыкляў або, праўдзівей, пэрыяд дзейнасьці мікробаў гісторыі. У 2011-м варта чакаць новага прыліву беларусізацыі.

А пакуль на беларускую зямлю спусьцілася шарая гадзіна. Балазе, засталося якіх пяць гадкоў.

Рыхтуймася да 2011-га!

  нар. у 1983 г. у Менску. Выпускнік журфаку БДУ.
   
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае

№ 2 (36) - 2005

да Зьместу

Праект ARCHE

да Пачатку СТАРОНКІ


Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/8/14