«Мае абвінаваўцы так пераканаўча гаварылі, што ледзь мяне самога не пераканалі», – прыкладна гэтак пачаў сваю славутую прамову філосаф Сакрат, калі яго абвінавацілі ў дзейнасці на шкоду Афінскай дзяржавы. Ну, я зусім не Сакрат, наша дзяржава зусім не Афінская, а ўжо напэўна сп. Шырокі, які скрытыкаваў мяне ў артыкуле «Праграма хабітуальнай дыскрымінацыі», або Понт Беларускі» не мае нічога супольнага са зламыснікам Мелетосам, які і запачаткаваў тую сумнавядомую кампанію супраць Сакрата. Тым не менш, успрымаю вышэй цытаваныя словы афінскага філосафа як даволі трапнае апісанне таго пачуцця, якое ўзнікла ў мяне непасрэдна пасля прачытання артыкула сп. Шырокага. Ці прадугледжвае ён для мяне хоць якую магчымасць рэабілітацыі?

Так ці гэтак, заўсёды можна спрабаваць. Крытыка (і асуджэнне) сп. Шырокага адносіцца, перш за ўсё, да майго артыкула «Пагоня за духамі ды ідэямі». Гэты артыкул асацыюецца майму крытыку з жартоўным эксперыментам А. Сокала, які захацеў у свой час праверыць гуманітараў, засяроджаных вакол часопіса «Social Text», і змясціў там якуюсь бязглуздзіцу, а тыя нават не заўважылі... Няўжо сп. Шырокі і сапраўды лічыць, што нейкі там шарлатан Рудкоўскі здольны быў аж так аблытаць рэдактараў «ARCHE»? Напісаў суцэльную бязглуздзіцу, а тыя і не разабраліся?

Сп. Шырокі кажа пра «мяшанку малазразумелых словаў-наватвораў з абавязковай у такіх выпадках тэрміналагічнай блытанінай, з неабавязковасцю цытавання і да т. п.». Наколькі я зразумеў свайго крытыка, метадалагічны закід датычыць усіх трох аспектаў логікі: прагматычнага, семантычнага ды сінтаксічнага. Інакш кажучы: я гаварыў незразумелымі словамі («прагматычны» грэх), не падбаў пра суаднясенне маіх словаў з рэчаіснасцю («семантычны» грэх), дапусціўся «тэрміналагічнай блытаніны» («сінтаксічны» грэх).

Наконт «малазразумелых словаў». Сапраўды, дбанне пра зразумеласць і як мага большую яснасць выказванняў – гэта добры паказнік і навукоўца, і публіцыста. Я і сам неаднойчы абураюся на «закручанасць» ды непатрэбную «акадэмічнасць» тэкстаў многіх аўтараў. Адначасна ж заўважу, што «зразумеласць» ці «незразумеласць» – паняткі, якія не маюць устойлівага зместу. Яны сітуацыйныя і заўсёды абумоўлены стасункам аўтар–адрасат. Прызнаю, што, прынамсі, некаторыя рэчы можна было б сказаць прасцей, напрыклад, замест разрэкламаванай «хабітуальнай дыскрымінацыі» можна было б казаць «устойлівая дыскрымінацыя», замест «кансумпцыянізм» лепш, канечне ж, казаць па-свойму «спажывецтва», а замест «дэзавуаваць» – «раскрыць». Магчыма, тут даў аб сабе знаць шкодны ўплыў польскай публіцыстычнай мовы, у выпадку якой можна ўжо казаць пра хранічную тэндэнцыю да выцяснення карэнных польскіх словаў рознымі запазычаннямі. Тым не менш, надалей невядома, што рабіць з «трыумфалістычна-віктымістычнай інтэрпрэтацыяй» – гучыць дзіка, але – даруйце – мне гэты тэрмін сапраўды патрэбен!

Наконт семантыкі. У сп. Шырокага выклікаюць засцярогі ўжытыя мною тэрміны «грамадская філасофія», «энергічная філасофія» ды «крытычная філасофія». Крытык закідае: «Аўтар (...) не абцяжарвае чытачоў ані тлумачэннем паняцця «грамадская філасофія» (...) ані «экземпліфікацыяй» свайго разумення тэрміну «філасофія» ўвогуле». Закід тыпу «адсутнасць тлумачэння» мае сэнс толькі ў двух выпадках: 1) калі сам тэрмін незразумелы або 2) ужыты аўтарам у своеасаблівым значэнні. Засцярога (1), відаць, адпадае, бо, напэўна, усе чытачы «ARCHE» маюць неблагое разуменне згаданых тэрмінаў. Значыць, я ўжываў слова «філасофія» і «грамадская філасофія» ў сваім сэнсе, неагульнапрынятым. «Своеасаблівасць» майго разумення філасофіі палягае ў тым, што я прапанаваў падзел на «энергічныя філасофіі» ды «крытычную філасофію». Тым часам – сугеруе сп. Шырокі – рысы, якія я прыпісаў «крытычнай філасофіі» (эмпірыя, інтэлектуальная дысцыпліна ды крытыцызм) уласцівыя філасофіі ўвогуле, а не нейкаму аднаму тыпу. Ці сп. Шырокі лічыць, што філасофія Гегеля характарызуецца эмпірыяй, а Леніну ўласціва была інтэлектуальная дысцыпліна? А ці ім абодвум быў уласцівы крытыцызм? Ці яны дапускалі магчымасць крытыкавання сваіх філасофіяў? Ці, можа, мой крытык не лічыць Гегеля і Леніна філосафамі? Калі так, то гэта патрабавала б тлумачэнняў, бо, бадай, ува ўсіх падручніках па гісторыі філасофіі яны прадстаўлены як філосафы...

Наступная праблема – гэта маё новаўвядзенне «энергічныя філасофіі». Сп. Шырокі кажа, што «і ролік сацыяльнай рэкламы, і прамова Лукашэнкі на селектарнай нарадзе, і піск немаўляці – усё гэта, у адпаведнасці з такім азначэннем, ёсць «энергічнымі філасофіямі». Наконт «піску немаўляці», то мой крытык яўна перагнуў: няўжо гэты піск характарызуецца «ідэйнасцю» ды «абстрактнасцю»? Сапраўды, своеасаблівае ў сп. Шырокага разуменне гэтых тэрмінаў! Наконт жа прамоваў Лукашэнкі ды сацыяльных ролікаў, дык я б прапанаваў перагледзець іх адпаведнасць маёй дэфініцыі «энергічных філасофіяў». Згодны з тым, што згаданыя прамовы і ролікі не разлічаны на крытычнага адрасата, але ці сапраўды яны характарызуюцца ідэйнасцю, абстрактнасцю ды візіянерствам? Тры апошнія дыстынктыўныя прыметы ўказваюць на наяўнасць тэарэтычнай падбудовы, і яна ёсць у крытыкаваных мною Лыча, Крукоўскага ды Кірвеля, але няма яе ў прамовах Лукашэнкі ды сацыяльных роліках. Калі мой крытык з гэтым нязгодны, то было б пажадана атрымаць ад яго дэфініцыю гэтых тэрмінаў.

Адначасна ж заўважу, што падзел на «энергічныя філасофіі» ды «крытычную філасофію» меў рабочы характар, ён мне быў патрэбен для апісання некаторых тэндэнцый у беларускай грамадскай філасофіі (далей – БГФ). Такія рабочыя новаўвядзенні кожны мае права рабіць. А якіх тэндэнцый тычылася апісанне – пра гэта сп. Шырокі мог даведацца, чытаючы сам тэкст, – нацыяналізму, гегельянства, экалагізму ды культурнага дыялогу. Не разумею, чаму сп. Шырокі сумняецца ў тым, што яны ёсць прыкладамі БГФ? Можа, яны не беларускія, а польскія ці расейскія? Можа, яны не грамадскія, а эстэтычныя ці рэлігійныя? А можа, яны не філасофіі, а проста мастацкія творы? Калі так, то прапаную дадатковую дыскусію наконт тэрмінаў і паняткаў. Бо на гэты момант я глыбока перакананы, што згаданыя чатыры тэндэнцыі можна называць тэндэнцыямі ў БГФ.

Наконт «тэрміналагічнай блытаніны» ды «ўнікання якой-кольвек аргументацыі». Гэтую праблему я назваў сінтаксічнай у лагічным разуменні гэтага слова, бо яна датычыць пабудовы сказаў, стасунку паміж сказамі і стасунку паміж высновамі і аргументамі. Вось тут было б пажадана высветліць, што маецца наўвеце, калі гаворыцца пра «аргументы». Можна вылучыць, прынамсі, два разуменні аргумента – матэматычнае і гуманітарнае. Аргументацыя ў фармальных навуках (логіка, матэматыка) палягае ў доказах, дзе аксіёмы, з якіх могуць быць выведзены сцверджанні, i правілы вынікання характарызуюцца высокай ступенню відавочнасці. Ян Валенскі стасуе акрэсленне «моцная рацыянальнасць» датычна фармальных навук. Калі сп. Шырокі патрабуе ад мяне «моцнай рацыянальнасці» на грунце гуманітарных навук, то мушу шчыра сказаць: здаюся. Я сапраўды не ў стане гарантаваць тут даказальнасці ў матэматычнам сэнсе. Толькі цікава было б ведаць, ці сам мой крытык прадугледжвае магчымасць такога «матэматычнага праекту» гуманітарных навук? Што праўда, былі спробы рэалізацыі ідэі more geometrico ў гуманістыцы (Спіноза), але, наколькі мне вядома, гэта нікому яшчэ не ўдалося. А калі сп. Шырокі прадугледжвае аргументацыю ў гуманітарным сэнсе, то мушу ў яго запытацца, чаму ён не праверыў як след маёй аргументацыі ў артыкуле «Пагоня...»? «Як след» – значыцца: паводле логікі прэферэнцыі (хіба што сп. Шырокі прапануе іншы, лепшы метад праверкі), наколькі дадзены аргумент горшы ад магчымага контраргумента і паводле якога крытэру горшы.

Мой крытык спыняецца толькі на блізкім кантэксце маіх выказванняў, ну, прыкладам, калі я прасоўваю думку, што нацыяналізм не сумяшчаецца з разнастайнасцю, то сп. Шырокі заўважае толькі такі мой «аргумент»: «Калі ж мы дакладна прааналізуем...» (а дзе ж, маўляў, той дакладны аналіз?). Ну, то шкада, што аналітычная работа над тэкстам Леаніда Лыча, якая папярэднічае майму сцверджанню, засталася па-за ўвагай. Іншая справа, калі б сп. Шырокі паказаў, што або 1) мая крытыка Лыча нятрапная, або 2) сп. Хадыка (да якога і адносіцца тая заўвага наконт несумяшчальнасці разнастайнасці і нацыяналізму) меў іншае разуменне нацыяналізму, чымся гэта вынікае з майго выказвання. Што тычыць другога пункта, то дапускаю, што ён можа быць дыскусійным: ці мая інтэрпрэтацыя поглядаў Хадыкі была адэкватнай? Але сп. Шырокі не ўзяўся за праверку маёй інтэрпрэтацыі. Мой закід тут такі: сп. Шырокі не захацеў мяне належным чынам скрытыкаваць!

Іншыя месцы, дзе, паводле сп. Шырокага, «адсутнічае аргументацыя» – гэта мой тэзіс (запазычаны ад аналітычнага філосафа Валенскага), што «мы не можам пазбегнуць плюралізму» (у філасофіі), а таксама мае крытычныя ўстаўкі наконт гістарыцызму. Калі на тое справа пайшла, то заўважма, што тут недастаткова чыста сінтаксічных заўваг, мой крытык павінен узяць пад увагу семантыку згаданых паняткаў. Ці сп. Шырокі лічыць, што мы можам пазбегнуць плюралізму ў філасофіі? А калі так, то якая філасофія павінна быць прызнана адзіна правільнай і справядлівай? Ці сп. Шырокі лічыць, што існаванне гістарычнага закону ёсць бясспрэчным фактам і што ёсць магчымасць адкрыць і сфармуляваць гэты закон? А калі так, то чый гістарыцызм будзем вызнаваць – платонаўскі, гегельянскі, Марксаў, Кірвелеў? (Нагадаю, што ў сваім тэксце я выразна адзначаў, што крытыкую адно толькі прэтэнзіі гістарыцызму да беспамылковасці, адначасна падкрэсліваючы эўрыстычнае значэнне такога пункту гледжання.)

Дзмітры Шырокі не толькі выкрыў «метадалагічную блытаніну» ў маім артыкуле, а вырашыў яшчэ пасварыць мяне з Поперам, кажучы, напрыклад, што я прапаную прыняць «факт» грэшнасці людзей на базе індукцыі, а гэтая прапанова суседзіць з «рэверансамі ў бок Попера, вядомага нязломнага змагара з прыгнётам індукцыі». «З прыгнётам індукцыі» сп. Шырокі так радыкальна паставіў справу, што паўстае ўражанне, што індукцыя для Попера была хіба што класавым ворагам! Гэта – тыповы прыклад сітуацыі, калі хтосьці «чуў звон, але не ведае, дзе ён». Аўстрыйскі філосаф зусім не быў «нязломным змагаром з прыгнётам індукцыі», ён крытыкаваў адно толькі індукцыянізм, а гэта ўжо зусім іншая справа. Коратка патлумачу, у чым справа. Індукцыя (фармаванне цверджанняў шляхам абагульнення) належыць да гэтак званага кантэксту адкрыцця. Вось жа кантэкст адкрыцця Попера амаль не цікавіў. Пытанні, тыпу: якім чынам S даведаўся, што p, не мелі вялікага значэння для Поперавай метадалогіі. Прадметам пільнай увагі быў для аўстрыйскага філосафа гэтак званы кантэкст абгрунтавання: якім чынам праверыць, што р? І вось тут згаданы філосаф быў праціўнікам індукцыянізму (не індукцыі!), г. зн. пераканання, што р праўдзівае (альбо: прымальнае) тады, калі атрымана шляхам дазволенага абагульнення (погляд большасці неапазітывістаў). А калі б Попер пачуў ад мяне, што я нешта сцвярджаю на базе індукцыі, то проста б паціснуў плячыма і сказаў бы: сцвярджай, як хочаш, абы толькі ты мог мне прадставіць умовы фальсіфікацыі твайго тэзісу. І гэта, бадай, сутнасць Поперавага «антыіндукцыянізму», які не мае нічога супольнага з быццём «змагаром з прыгнётам індукцыі».

Мае высновы «па-за пытаннем аб іх аргументаванасці і вызваленыя з-пад розных «згаджаюся з» (пяць разоў) і іншага друзу другаснасці» пакідаюць у сп. Шырокага «дзіўнае ўражанне». Наконт аргументаванасці была ўжо гаворка – закіды майго крытыка маюць пераважна характар сінтаксічны і таму недастатковыя, каб іх ацаніць. Сп. Шырокі не прадставіў альтэрнатыўнага, лепшага спосабу асвятлення ўзнятай мной праблематыкі. У логіцы ёсць такі панятак, як «энтымематычная спасылка» – спасылка, якая прымаецца, але не называецца падчас аргументацыі. Непазбежнасць такіх спасылак, на маю думку, відавочная – было б перагібам абгрунтоўваць кожны сказ у тэксце, тым больш, што абгрунтаванне таксама складаецца са сказаў, а тыя зноў жа трэба было б абгрунтоўваць! Я прызнаю, што шэраг аргументаў у маім тэксце меў «скарочаны» характар, ну, прыкладам, сказ Кірвеля, што «чалавецтва не можа больш рухацца па пуцявінах, закладзеных у матрыцах тэхнагеннай цывілізацыі», я «сквітаваў» толькі характарыстыкамі тыпу «нефальсіфікавальны», «мае эзатэрычны характар», «няясны статус: ці то прагноз, ці то сцверджанне». А чаму нефальсіфікавальны, чаму эзатэрычны і г. д. я пакінуў без аргументацыі, лічачы, што для патрэб артыкула згаданая характарыстыка цалкам дастатковая, каб паказаць праблематычнасць Кірвелевага тэзісу. Ну, а калі сп. Шырокі, можа, лічыць, што згаданы тэзіс фальсіфікавальны, адкрыты, а статус яго – ясны, толькі я гэтага не заўважыў, то калі ласка, можам працягнуць дыскусію. Раскрыццё энтымематычных спасылак неабходнае толькі тады, калі хтосьці прадставіць семантычную праблематычнасць дадзеных аргументаў. Намёкі на «друз другаснасці» ды патрэбу «вызвалення з-пад розных «згаджаюся з» тут недастатковыя.

Сп. Шырокі згадвае пра такую маю выснову: «агульначалавечае часам будзе разбураць ці перабудоўваць нашу свойскасць». Мой крытык не можа зразумець, як гэта можна проціпастаўляць агульначалавечае свойскаму. Не бачу сэнсу тут разводзіцца над выясненнем гэтай дылемы, прапаную толькі сп. Шырокаму аналагічную галаваломку: як гэта можна проціпастаўляць прыватны інтарэс агульнаму інтарэсу? А такое супрацьпастаўленне бытуе ўжо з часоў Арыстоцеля. Калі мой крытык прывык заўсёды надаваць абсалютнае значэнне універсаліям, то, хіба, да канца свету не вырашыць гэтай загадкі.

Наконт згаданых вышэй месцаў можна, пэўне, спрачацца і выясняць магчымыя непаразуменні. Але іранічная заява наконт «светлага заўтра каталіцкай філасофіі» альбо фармулёўка: «зусім гратэскава глядзіцца ў артыкуле каталіцкага філосафа сцверджанне...» і сапраўды маюць нейкую дыскрымінацыйную падаснову. Ну, бо і што тут мае на ўвазе мой крытык, кажучы пра «каталіцкую філасофію» ці пра «каталіцкага філосафа»? Асабіста я больш схіляюся да крытычнага рацыяналізму ў філасофскіх поглядах ды да лібералізму ў грамадска-палітычных, але – заўважу – абодва гэтыя накірункі не дужа папулярныя сярод каталікоў, а ўжо напэўна не тыповыя для каталіцызму. І пры чым тут «светлае заўтра каталіцкай філасофіі»? А можа, сп. Шырокі лічыць, што этыкетка «каталіцызм» аўтаматычна здымае абавязак дыскутаваць?..

Апошняя заўвага будзе датычыць абвінавачання ў стваранні «словаў-наватвораў». Калі праз «наватворы» мы будзем разумець папросту ўвядзенне неалагізмаў і неафразеалагізмаў, то так, у мяне нямала такіх. Адзначу толькі, што неалагізмы – гэта натуральная для кожнай мовы з’ява. Мы павінны мець багаты лексікон, каб апісваць складаную рэчаіснасць. Але калі праз «наватворы» мы будзем разумець апераванне словамі з няяснай семантыкай, то баюся, што гэтае абвінавачанне трэ будзе скіраваць перш за ўсё на адрас сп. Шырокага. Дыягностыку (якая павінна быць выражана на максімальна яснай мове!) майго артыкула сп. Шырокі фармулюе пры дапамозе «тэрмінаў»: différance, la condition postmoderne, la condition зусім critique. Семантычная акрэсленасць згаданых «тэрмінаў» настолькі нізкая, што нават штандаровыя постмадэрністы іх пазбягаюць!

Ну, і хто тут аперуе наватворaмі? І ці сапраўды «праграма хабітуальнай дыскрымінацыі» – пусты фразеалагізм?

12.01.2005, Кракаў

Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае
№ 2 (36) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/8/14