A R C H E П а ч а т а к № 2 (36) - 2005
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае


2-2005
" да Зьместу "

 



палеміка • аналітыка • крытыка • эсэістыка • літаратура • рэцэнзіі

 


рэцэнзіі

  ГЕНАДЗЬ СЕМЯНЧУК

Вокладка ARCHE 2-2005.

   Мінулыя нумары:

   ARCHE (1’2005)
   ARCHE (5’2004)
   ARCHE (4’2004)
   ARCHE (3’2004)
   ARCHE (2’2004)
   ARCHE (1’2004)

   ARCHE (6’2003)
   ARCHE (5’2003)
   ARCHE (4’2003)
   ARCHE (3’2003)
   ARCHE (2’2003)
   ARCHE (1’2003)

   ARCHE (3’2002)
   ARCHE (2’2002)
   ARCHE (1’2002)

   Скарына (6’2001)
   ARCHE     (5’2001)
   Скарына (4’2001)
   Скарына (3’2001)
   ARCHE     (2’2001)
   Скарына (1’2001)

   ARCHE     (9’2000)
   Скарына (8’2000)
   ARCHE     (7’2000)
   Скарына (6’2000)
   ARCHE     (5’2000)
   Скарына (4’2000)
   ARCHE     (3’2000)
   Скарына (2’2000)
   ARCHE     (1’2000)

   ARCHE (4’1999)
   ARCHE (3’1999)
   ARCHE (2’1999)
   ARCHE (1’1999)

   ARCHE (1’1998)

 

Генадзь Семянчук
Беларускі катэхізм ХVI ст.

Adam Fałowski. Język przekładu Katechizmu Jezuickiego z 1585 roku. Studia Ruthenica Cracoviensia: 2. - Kraków, 2003.

У гісторыі беларускай культуры, літаратуры і мовы ў дачыненні да ХVI ст. побач з друкаванымі кнігамі Францыска Скарыны згадваюць пераважна «Катэхізіс» Сымона Буднага 1562 г., «Евангелле» Васіля Цяпінскага (70-я гг. XVI ст.), праваслаўны «Катэхізіс» Стафана Зізанія 1595 г., «Граматыку Славенскую» і «Лексіс» Лаўрэнція Зізанія. Малалікасць друкаваных тэкстаў (а яны, у адрозненне ад рукапісных, маюць непараўнальна большы наклад, што аўтаматычна пашырае прастору адукаванасці) на беларускай мове аб’ектыўна звужае магчымасці значна глыбейшага канструявання мінулага ВКЛ і ролі беларусаў і беларускасці ў жыцці і культуры названай дзяржавы. Казачным падарункам для беларускай навукі ў гэтай сітуацыі з’явілася кніга «Język ruskiego przekładu Katechizmu Jezuickiego z 1585 roku» праф. Адама Фалоўскага, кіраўніка кафедры ўкраіністыкі Інстытута ўсходнеславянскай філалогіі Ягайлаўскага універсітэта ў Кракаве. Дадзеная праца складаецца з трох аналітычных раздзелаў і фатакопіі арыгінала Катэхізіса 1585 г. кірылічным альфабэтам, з дадаткам лацінамоўнай версіі гэтага ж твора з 1570 г.

Прадметам даследавання Адама Фалоўскага стаў «рускі» пераклад езуіта Пятра Канізіуса лацінскага Катэхізіса «Parvus catechismus catholicorum», які пабачыў свет у 1585 г. і набыў неверагодную папулярнасць, пра што сведчаць 400 яго перавыданняў на працягу 150 гадоў. Поўная назва «рускага» перакладу гучыць наступным чынам: «Катехизьмъ или наоука всемъ православнымъ хрстіяномъ к повчению вельми полезно з латинского языка на рускій языкъ ново преложоно. Друкованъ оу Вильни року Бо(ж) Наро(ж) 1585 з дозволеньемъ старъшихъ».

Дагэтулешняя малавядомасць дадзенага «рускага» тэксту ў славістыцы выклікана яго пэўнай недасягальнасцю. Было толькі адзінае выданне, з якога на сённяшні дзень захавалася два асобнікі ва універсітэцкай бібліятэцы г. Упсала (Швецыя) «Carolina Rediviva». Другі з іх стаў падставай аналізу праф. А. Фалоўскага і надрукаванай у яго кнізе фатакопіі. Рэдкая і вельмі абмежаваная інфармацыя пра Катэхізіс 1585 г. (прычым толькі пра 11 старонак, якія захоўваюцца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў Санкт-Пецярбурзе) была змешчана на старонках расійскіх і польскіх бібліяграфічных каталогаў ХІХ – пач. ХХ стст. Паводле мікрафільма з Ватыканскай бібліятэкі прадстаўлена апісанне Катэхізіса 1585 г. у зводным каталогу «Кніга Беларусі 1517–1917». Інфармацыю гістарычна-культурнага характару знаходзім на старонках кнігі Андрэя Катлярчука «Швэды ў гісторыі й культуры беларусаў» (Менск, 2002. с. 157–159).

Яшчэ горшыя былі справы з навуковым мовазнаўчым і культуралагічным аналізам Катэхізіса 1585 г. Толькі аднойчы 11 старонак 5 раздзела з Санкт-Пецярбурга былі даследаваны ў мовазнаўчым аспекце акад. Яўхімам Карскім – у 1893 г. у артыкуле «Два памятника старого западнорусского наречия: лютеранский катехизис 1562 г. и католический катехизис 1585 г.». Амаль праз сто гадоў, у 1996-м, віленскі Катэхізіс у якасці параўнальнага матэрыялу выкарыстаў у сваіх даследаваннях шведскі славіст А. Нігольм (A. Nyholm) «Tva «svenska» lutherska katekeser pa ryska» (Uppsala, 1996).

З’яўленне «рускага» перакладу каталіцкага Катэхізіса было адным з вынікаў дзейнасці езуіцкага ордэна на землях Вялікага Княства Літоўскага. Вядома, што ў створанай езуітамі ў 1570–1579 гг. Віленскай Акадэміі выкладалася руская мова: кожны дзень зранку і папоўдні вучылі чытаць і пісаць, а потым перакладаліся і вучыліся на памяць тэксты з Бібліі і Катэхізіса. Пра гэта яскрава сведчыць расклад заняткаў у Акадэміі за 1583 г.: «Index lectionum et exercitationum, quae in singulis gymnasiis catholicae Academiae Vilnensis cal. Octobris anni 1583». З названай вышэй крыніцы даведваемся імя аднаго з выкладчыкаў «рускай» / беларускай мовы – Лаўрын Маніцовіюс з Коўна (Wawrzyniec Monicovius).

Сапраўдным ініцыятарам «рускага» перакладу Катэхізіса і яго выдання на тэрыторыі ВКЛ быў папскі легат у тагачаснай Рэчы Паспалітай, вучоны тэолаг, знакаміты арганізатар і дыпламат, выбітны езуіт Антоні Пасевіна (1533–1611). Менавіта ён у 1581 г. быў пасланы ў Масковію з мэтай схілення цара Івана IV Жахлівага на падпісанне міру са Сцяпанам Батурам, што і адбылося ў 1582 г. у Яме Запольскім. І пры гэтым Антоні Пасевіна выконваў яшчэ місію Ватыкана ў справах магчымай царкоўнай уніі паміж Маскоўскім патрыярхатам і Рымам. Ён быў рамантыкам і не ведаў маскоўскай палітыкі і традыцый, таму рэлігійныя пытанні былі не вырашаныя (дарэчы, дачыненні паміж Маскоўскім патрыярхатам і Ватыканам застаюцца нявырашанымі да сёння). Сваё падарожжа на Усход Антоні Пасевіна апісаў у кніжцы «Moscovia» (Вільня, 1586). Пэўныя няўдачы ў рэлігійнай місіі схілілі яго да думкі арганізаваць прапагандысцкі ўплыў каталіцызму на праваслаўнае насельніцтва ВКЛ і Маскоўскага царства пры дапамозе асветы і кнігадрукавання. Ужо ў сваёй справаздачы ў Рым ад 29 верасня 1581 г. (па выніках маскоўскага падарожжа) ён прадставіў грунтоўны план перакладаў і выданняў тэалагічна-палемічных твораў, літургічных кніг і дыдактычных матэрыялаў. Сярод шматлікіх пазіцый на трэцім месцы размясціўся Катэхізіс Пятра Канізіуса.

Праф. А. Фалоўскі мяркуе, што аўтарам перакладу мог быць беларускі шляхціц Васіль Замаскі, што паходзіў з беларускай вёскі Замошша (Вялікае і Малое Замошша на захад ад Полацка), якая ў 1582 г. была перададзена Сцяпанам Батурам езуіцкаму калегіуму ў Полацку. Вядома, што Васіль Замаскі (як Basilius Amaski Ruthenus) быў вельмі блізкай да Антонія Пасевіна асобай. Ён выконваў функцыі другога перакладчыка пры ягоным пасольстве ў Маскву і функцыі асабістага сакратара ў кантактах з царом ды «палітычнай элітай» Масковіі.

Надрукаваны быў «рускі» пераклад Катэхізіса 1585 г. хутчэй за ўсё ў друкарні Дома Мамонічаў (дзейнічала ў 1575–1622 гг.), адзінай на той час у Вільні «фірме», якая валодала кірылічным шрыфтам і выдавала кнігі на беларускай і царкоўнаславянскай мовах.

Другі раздзел даследавання праф. Фалоўскага прысвечаны мове Катэхізіса 1585 г. Першае, што адзначае кракаўскі даследчык, гэта адлюстраванне ў правапісе Катэхізіса з’яваў, якія належаць да жывой беларускай мовы і якія ў XVI ст. паспяхова прабіваліся праз нягнуткія афіцыйныя нормы царкоўнаславянскай арфаграфіі. Напрыклад: уніфікацыя галоснага [е]; дыспалаталізацыя [р], аканне, пераход [у] у [ў].

Глыбокі фанетычна-граматычны і лексічны аналіз мовы перакладу Катэхізіса 1585 г. дазволіў праф. Фалоўскаму даказаць, што на графічна-фанетычным і флексійным узроўнях яна роднасная мове перакладаў рэлігійных кніг Францыска Скарыны. Несумненным фактам, на думку кракаўскага прафесара, з’яўляецца залежнасць мовы Катэхізіса 1585 г. ад мовы тэкстаў Ф. Скарыны і на лексічным узроўні. На 1380 адзінак, якія ўтрымлівае Катэхізіс, больш за 910 складаюць словы і выразы, формай і зместам падобныя да словаў і выразаў з тэкстаў беларускага гуманіста. І толькі 470 адзінак не маюць поўнага фармальна-сэнсавага эквівалента ў мове Ф. Скарыны. Праўда, ільвіная частка гэтых лексем, ужываных езуітамі ў мове Катэхізіса, знаходзіцца ў слоўніку Ф. Скарыны ў форме роднаснай, напрыклад: творец (К) – творитель (С); добрость (К) – доброта, добротливость (С); идолохвальство (К) – идолохваление (С); видимый (К) – видети (С); дозволение (К) – дозволити (С) і іншыя. Застаецца зусім малая група лексем (134 адзінкі), якія дазваляюць гаварыць пра асаблівасць мовы Катэхізіса. У першую чаргу гэта новыя неабходныя тэрміны / паняцці, якія не існавалі ў свеце Старога Запавету – крыніцы перакладаў Ф. Скарыны, а з’явіліся ў хрысціянскай навуцы, абапертай на вучэнне Хрыста і Усеагульнага касцёла. У дадзенай сітуацыі перакладчыкі Катэхізіса апынуліся перад сітуацыяй стварэння новых лексем, якія адсутнічалі ў тэкстах Ф. Скарыны. Праф. Фалоўскі лічыць, што перакладчыкі новыя словы чэрпалі перадусім з царкоўнаславянскай і польскай моваў. Шмат якія неалагізмы з таго часу зрабіліся лексічнымі нормамі сучаснай беларускай мовы. Гэта словы неславянскага паходжання: катэхизм, друковати, ересь, схизматик; паланізмы: трвати, надта, мордование, заизрость, повага, зычливасть, штодень і іншыя.

Асновай для параўнання слоўніка Катэхізіса з моваю твораў Ф. Скарыны для А. Фалоўскага быў двухтомны «Слоўнік мовы Францыска Скарыны» (складальнік У. В. Анічэнка, Менск, 1977–1984), у якім, на жаль, ёсць вялікая колькасць памылак, асабліва семантычнага характару, што штурхае даследчыкаў да крытычнасці і асцярожнасці пры выкарыстанні гэтага даведніка, а гэта, у сваю чаргу, збядняе і аслабляе высновы.

Падсумоўваючы свае аналізы, праф. Фалоўскі піша: «Вынікі моўнага аналізу, які ляжыць у аснове 2-га раздзела, паказалі на відавочнае падабенства мовы Катэхізіса да мовы кніг Ф. Скарыны. Такім чынам, пытанне пра характар мовы даследаванага помніка па сутнасці ёсць пытаннем пра характар мовы, створанай доктарам з Полацка». І праф. Фалоўскі сам жа адказвае на гэтае пытанне цытатай, актуальнай да сённяшняга дня ў мовазнаўчай Скарыніяне, з артыкула Аркадзя Жураўскага «Мова друкаваных выданняў Ф. Скарыны», змешчанага ў даследаванні «450 год беларускага кнігадрукавання» (Менск, 1968. с. 277–304), што

царкоўнаславянізмы з’яўляюцца пануючымі ў галіне лексікі і словаўтварэння, тады як у граматычным ладзе беларусізмы аказваюцца прадстаўлены больш шырока», і далей: «захаваўшы царкоўнаславянскую аснову ў сваіх перакладах, ён (Францыск Скарына – Аўт.) насыціў іх беларускімі моўнымі сродкамі ў такой меры, што яго мова заняла самае крайняе становішча ў беларускай рэдакцыі царкоўнаславянскай мовы і фактычна аказалася прамежкавым звяном у працэсе пераходу ад царкоўнаславянскай мовы да беларускай у сферы рэлігійнага ўжытку.

Даказаўшы агульнасць мовы перакладаў біблійных тэкстаў, выдадзеных Францыскам Скарынам, і перакладу Катэхізіса 1585 г., А. Фалоўскі адзначае яшчэ адну важную рысу тагачаснай сітуацыі ў рэлігійным жыцці Вялікага Княства Літоўскага. Выданні Скарыны і праз 60 гадоў пасля іх з’яўлення на свет (1517–1519, 1522–1515) надалей ужываліся ў грамадстве, а іх мова, паводле пераканання езуітаў, была найлепшай прыладай для ўкаранення каталіцкай веры сярод праваслаўнага люду – беларусаў і ўкраінцаў.

  гісторык. Выкладае ў Ягайлаўскім унівэрсытэце (кракаў).
   
Пачатак  Навіны  Форум  Пошук  Аўтары  Цалкам  Іншае

№ 2 (36) - 2005

да Зьместу

Праект ARCHE

да Пачатку СТАРОНКІ


Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk].
Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine
Апошняе абнаўленьне: 2005/8/14