* * *

1
З Азіяй я пазнаёміўся дзіцем. Мне яшчэ не было двух гадоў, калі майго бацьку накіравалі працаваць на электрастанцыі ў гарадку Тасонцэнгеле на паўночным захадзе Манголіі. У сьнежні 1962 году маладая беларуская сям’я – гаспадар, яго жонка і сын – накіраваліся з Масквы цягніком ува Ўлан-Батар. Надзіва лёгка мне далося тое цяжкое падарожжа, якое доўжылася амаль тыдзень. Маці чытала Маршака і Чукоўскага, а я імгненна запамінаў паэтычныя радкі і слова ў слова паўтараў за ёй. Мае здольнасьці заўважыла суседка па купэ, якая пачала нахвальваць маці яе таленавітага сына і нечакана папрасіла аддаць ёй яго на вучобу, бо яна – вядомы балетмайстар і едзе ўва Ўлан-Батар ствараць мангольскі нацыянальны балет. «Я зь яго зраблю выдатнага артыста». Маці катэгарычна адмовілася і нават спужалася гэткай прапановы. Як гэта можна аддаць роднае дзіця чужому чалавеку?! З балетам мы канчаткова разышліся ў розныя бакі.

Тасонцэнгел (часам яго называлі, нават у дакумэнтах, проста Тасон) аказаўся мястэчкам, якое месьцілася ў лагчыне сярод гор на беразе імклівай ракі Ідэр. На ўсход ад Тасону, побач з горадам Мурэн, Ідэр зьлівалася з ракой Дэлгер-Мурэн і ўтварала легендарную раку Селенгу, якая ўпадае ў Байкал. Край гэты быў дзікі і малаабжыты. Ад Улан-Батару да Тасону людзі дабіраліся пераважна на самалёце або на конях ці вярблюдах. Дарогі ў гэтых мясьцінах былі грунтовыя, часовыя (летнія) і хутчэй нагадвалі сьцяжыны ў стэпе, мастоў праз рэкі практычна не існавала. У цэнтры гарадка савецкія будаўнікі ўзьвялі пасёлак аднатыпных дамоў-катэджаў на дзьве сям’і, у якіх жылі пераважна спэцыялісты з СССР. З ускраінаў пасёлак атачалі мангольскія традыцыйныя юрты. Гарадок паўстаў пасьля таго, як тут пабудавалі дрэваперапрацоўчы камбінат і – для ягоных патрэбаў – невялікую ЦЭЦ. Былі ў Тасоне свой клюб, у якім савецкія спэцыялісты адзначалі сьвяты (самым любым і вясёлым быў, вядома, Новы год), больніца, школа, крамы, пошта. Тавары – пераважна расейскія і кітайскія. Маімі любімымі прысмакамі ў Манголіі сталі савецкія карамэлькі «Тэатральныя» і кітайскія (а можа віетнамскія) сушаныя бананы (у Беларусі сушаныя бананы ў 1960-х былі экзотыкай). У краме скрынкамі прадаваліся белыя курапаткі й глушцы, можна было купіць апэльсіны, мандарыны ды чырвоную ікру ў трохлітровых кадушках.

Гэта быў мала крануты цывілізацыяй край. У навакольных горных лясах часам сустракаліся загорнутыя ў матэрыю трупы памерлых манголаў. Дзеці прыроды вярталіся ў прыроду без пасярэдніцтва могілак.

Мужчыны ў вольны час тут займаліся выключна паляваньнем і рыбалкай. Я сам у чатырохгадовым узросьце напрактыкаваўся й цягаў вудаю харыюсаў з Ідэру, здаецца, рукі дасюль памятаюць трапяткія, пругкія рыбіны цельцы. Аднойчы з бацькам за дзень мы нацягалі іх поўны пляцак – 150 штук. Але бацька быў аматарам іншай здабычы – тайменяў. Гэта вялікая драпежная рыба сямейства ласосевых, яна дасягае 60-кіляграмовай вагі і даўжыні паўтара мэтру. Такія экзэмпляры бацьку не трапляліся, а вось каля 10 кіляграмаў – даволі часта. Вяленыя кавалкі тайменяў у нас увесь час віселі на вялікіх сталёвых круках на гарышчы дому, а сырое мяса круглы год ляжала ў склепе, які быў як лядоўня – зямля летам глыбока не адтайвала. Лавіў бацька тайменяў на сьпінінг – браў корак ад віна, абцягваў яго мышынаю шкуркай, пачапляў некалькі якарных кручкоў. Вось прынада й гатовая. Закідвай у плыню ракі й сачы, калі вялікая рыбіна дзеўбане па «мышыне». Усё астатняе залежыць ад твайго ўменьня змагацца з тайменем і трываласьці тваёй рыбалоўнай снасьці.

Палявалі тут галоўным чынам на качак, часам трапляліся дзікія гусі. На выходныя ў летне-восеньскі сэзон савецкія спэцыялісты на аўтобусе калектыўна выяжджалі на рыбалку або паляваньне. Часам гэтыя заняткі спалучалі – крыху парыбачаць, крыху папалююць. Без здабычы ніколі не вярталіся. Праўда, бацьку ня вельмі шанцавала на паляваньні, але час ад часу ён усё ж прыносіў падстрэленых качак. Я заўсёды чакаў яго з тых паездак і адразу лез у ягоны паходны пляцак. Зь нейкім страхам і жалем я разглядаў мёртвых птушак. Дзівіўся прыгажосьці качараў, гладзіў па пёрах, уздымаў шыі ўгору, расьцягваў крылы. Птушкі не ажывалі. Я толькі аднойчы папрасіў у бацькі стрэліць з паляўнічай стрэльбы – проста ў паветра. Страляць па качках мне не хацелася.

Жанчыны і дзеці хадзілі ў лес у грыбы і ягады. Тут расьлі кусты агрэсту, чорных парэчак, сустракаліся чарніцы, дзікі часнык.

Паводле прызнаньня бацькоў, у дзяцінстве я быў неўтаймоўным вісусам. Ня шкоднікам, а менавіта няўрымстам, з-за чаго ўвесь час трапляў у розныя гісторыі, – мяне трэба было пільна сачыць. Аднойчы ў чатырохгадовым узросьце я наладзіў экспэдыцыю ў горы, загітаваўшы аднагодкаў (і нават некалькіх школьнікаў, якія прыехалі да бацькоў на канікулы – зімой яны вучыліся ў інтэрнаце ўва Ўлан-Батары). Выправіліся мы ў горную пячору, у якой, паводле расказаў старэйшых, жылі манахі-будысты. У гарах здаецца, што ўсё, што бачыш – блізка, а насамрэч да бліжэйшай сопкі ня менш за пяць кілямэтраў. Я ўжо ня памятаю, ці патрапілі мы ў тую пячору, а вось адшукалі нас бацькі на зьмярканьні, ушчэнт стомленых. Добра мне тады дасталося бацькавай папругі.

У Тасонцэнгеле здарылася й адна з самых страшных гісторый, зьвязаных са мной. Было мне тады тры гады. Мая маці, якая была цяжарная маім меншым братам, выправілася на шпацыр да будоўлі моста праз Ідэр і ўзяла мяне з сабой. Мост быў амаль гатовы, заставалася зашаляваць некалькі дзірак. У адну зь іх я й праваліўся, пасьпеўшы, як у якім галівудзкім фільме, зачапіцца рукамі за бэльку. Маці спахапілася, а сына нідзе няма, і тут бачыць: вісіць яе сынок моўчкі над горнай, імклівай ракой – яна адразу й згубіла прытомнасьць. Адзін з мужчынаў падбег да мяне і выцягнуў на мост. Гісторыі гэтай я ня памятаю, а як спрабую штосьці згадаць – ува мне ўсё сьціскаецца нейкім паралізуючым жахам. На дзіва – я не баюся вышыні, мастоў і горных імклівых рэк.

Роды ў мамы потым прайшлі ўдала. Майму брату выпала ня толькі нарадзіцца ў МНР, але і скончыць у гэтай азіяцкай краіне дзесяцігодку. Але пра гэта ў наступным разьдзеле.

Разьвітваючыся з маім бацькам, манголы, якія працавалі зь ім на электрастанцыі, падаравалі яму дзьве старажытныя бронзавыя статуэткі Буды. Гэта быў знак вялікай павагі.

Вярнуліся ў Беларусь мы ў сьнежні 1965-га, мне было ўжо пяць гадоў. Але на гэтым мае знаёмствы з Азіяй ня скончыліся, праз 13 гадоў я зноў накіраваўся ў Манголію.

2

У Мангольскую Народную Рэспубліку я зноў выправіўся цягніком, але без бацькоў – адзін, бо меў ужо 18 гадоў і быў студэнтам Жодзінскага палітэхнікуму. Дарэчы, з гэтай самай прычыны мае бацькі, зьехаўшы другі раз у Манголію ў 1977 годзе, мяне з сабой не ўзялі – я быў паўналетні. З бацькамі паехаў толькі мой меншы брат Віктар. У МНР я плянаваў правесьці ўвесь жнівень.

Але спачатку цэлы месяц афармляў паперы на выезд. Авіраўцы, акрамя розных анкетаў, запатрабавалі характарыстыку зь месца вучобы і дазвол на выезд ад ваенкама. З характарыстыкай праблемы не паўстала – сумленны камсамолец, складкі плаціць своечасова, удзельнічае ў грамадзкім жыцьці, шкодных звычак ня мае. А вось ваенкам заўпарціўся, маўляў, зьедзеш, а пасьля шукай цябе – а ў войску хто будзе служыць? Улагоджваць ваенкама хадзіла цётка Ліда, якая апекавалася маім халасьцяцкім жыцьцём на радзіме. Паперчыну з подпісам яна расстаралася з другога ці трэцяга разу пасьля скандалу. Ваенкам дазвол даў, але й паабяцаў праблемы прызыўніку, які гойсае па заграніцах.

Атрымаўшы замежны пашпарт, я накіраваўся ў менскі «Інтурыст» набываць квіток. На дварэ стаяў 1978 год. Квіток каштаваў 54 рублі 14 капеек.

Пра тое, як я ехаў у цягніку Масква–Улан-Батар, можна напісаць асобную кнігу, штосьці на ўзор Венядзікта Дарафеева ці якога іншага майстра падарожных нататак савецкага часу. Гэтую справу пакінем да наступнага разу, бо мусім пачаць іншы аповед.

Білет у мяне быў не да Ўлан-Батару, а да мангольскага гораду Дархан, дзе я мусіў перасесьці на цягнік да Эрдэнэту. Мае бацькі дапамагалі брацкаму народу ўзводзіць тамтэйшы медна-малібдэнавы камбінат. Гэта была будоўля веку. Маскоўская «Правда» ледзь не праз нумар асьвятляла дасягненьні на савецка-мангольскім працоўным фронце. Трубіла ў медна-малібдэнавыя трубы. Як і ў першы свой прыезд у Манголію, бацька працаваў на электрастанцыі.

Мяжу памятаю цьмяна, дарога так стаміла, што ўсё навокал бачылася як за запацелым шклом. Хістаючыся, быццам зялёны матрос пасьля першага шторму, я выйшаў на пэрон Дархану. Тут мяне ўжо чакаў бацька. Мы набылі квіткі «для праезду ў цьвёрдым вагоне новабудоўлі Мінтрансбуду» і селі ў цягнік, які мусіў нас даставіць у Эрдэнэт. Цягнік быў наладаваны такой стракатай чалавечай масай, што я напачатку перапужаўся. Я ўторкнуў твар у акно і моўчкі разглядаў дзіўныя краявіды. Краявіды нагадвалі вэстэрн – дзікі стэп, сопкі, а за імі горы. Далягляд расквечвалі плямкі статкаў – авечкі, коні, часам сярод іх невялікія купкі вярблюдаў. Здавалася, зараз выскачаць на конях індзейцы і, з ваяўнічым гіканьнем, пагоняцца за цягніком. А той, бедачына, так марудна целяпаўся, што яго можна было дагнаць на ішаку.

Эрдэнэт мяне нічым не зьдзівіў. Гэта быў кавалачак СССР сярод мангольскіх сопак – са звыклымі шматпавярховымі панэльнымі дамамі і шматлікім расейскамоўным людам.

Назаўтра, наведаўшы тутэйшыя крамы, я ўсё ж заўважыў істотнае адрозьненьне ад тагачаснай эсэсэсэраўскай рэчаіснасьці. Быў уражаны ня тым, што побач з крамамі заўжды сустракаў навязаных коней і нават вярблюдаў. І ня тым, што грошы тут выглядалі інакш і называліся тугрыкамі. Мяне зьдзівіў тавар у крамах. Ён быў таксама савецкі, але які тавар! Распушчальная кава, індыйская гарбата, ікра – чырвоная і чорная, тушонка, любыя мясныя і рыбныя кансэрвы, каўбасы. І ўсё ў вольным продажы. Карацей, поўны разьвіты сацыялізм. Яшчэ большае зьдзіўленьне ў мяне выклікала мясцовая кнігарня, што знайшла прытулак у звычайнай кватэры на першым паверсе аднаго зь пяціпавярховікаў. У мяне разьбегліся вочы ад дэфіцытных маскоўскіх выданьняў. На маёй радзіме за такімі кнігамі людзі стаялі ў чэргах дні й ночы. У першы ж дзень я набыў стос кніг, сярод іх выбранае Германа Гесэ з раманам «Стэпавы воўк». Цэлымі днямі ў мангольскай кватэры бацькоў я чытаў і чытаў, бо асабліва не было куды хадзіць і на што глядзець. Пазьней мой Гесэ гуляў па ўсім наргасе, у які я паступіў пасьля войска. Празь некалькі гадоў, калі я пазнаёміўся з Гесэ ўсходнім, напрыклад, зь ягоным «Сыдхартам», я зразумеў, чаму лёс пагнаў мяне другі раз у тую Цьмутаракань. У кожнай падзеі ёсьць таемны сэнс. Часам дзеля таго, каб зразумець самае звычайнае і простае, напрыклад, што такое зямля, спачатку варта набыць досьвед нечага супрацьлеглага, кантраснага, у нашым выпадку – адчуць бязважкасьць палёту.

А Манголія пасьля дарослых уражаньняў у мяне атаясамляецца зь любаю кнігай у чорнай вокладцы, якую я запоем чытаў у дзікіх стэпах і цяпер захоўваю як найвялікшую каштоўнасьць, з пукатымі сопкамі, на якіх вясною цьвітуць тульпаны, зь невядома як узьніклым сярод гэтых сопак і гор звычайным савецкім мікрараёнам, зь вярблюдамі, якія мэлянхалічна жуюць свой орбіт бяз цукру, зь юртамі, якія атачаюць статкі авечак, зь людзкімі тварамі, нібы апрацаванымі пескаструменным агрэгатам, зь дзіўнай песьняй на незнаёмай гартаннай мове, якую пачуў у цягніку, што нетаропка, як у сьне, вёз мяне ў горад разьвітага сацыялізму ў постфэадальнай краіне.

3

Ваенкам не падмануў цёткі Ліды – праблемы з войскам у мяне сапраўды ўзьніклі. Позву я атрымаў на 18 траўня 1979 году. З Манголіі тэрмінова прыехаў бацька. Ён арганізаваў усё як мае быць – на праводзіны сабраліся сябры, якіх было ўжо няшмат, бо большасьць прызвалі ў войска на пачатку траўня. Пад жарты й сьмех гасьцей зьляцелі долу мае доўгія валасы.

І якое было зьдзіўленьне бацькі й сваякоў, калі позна ўвечары 18-га я вярнуўся дахаты. «Што, зьбег?» – дапытваўся бацька. «Вярнулі, – разгублена і стомлена прамармытаў я ў адказ. – Кажуць, не было маёй каманды, далі новую позву, яшчэ тыдзень гуляць». Гэтаму тыдню я асабліва ня ўзрадаваўся. Лысым цягацца па горадзе і кожнаму стрэчнаму тлумачыць, чаму ня ў войску? Ніякага задавальненьня!

Праз тыдзень мяне зноў вярнулі.

Бацьку гэта страшэнна ўзлавала. Яму трэба было з дня на дзень вяртацца ў МНР. Назаўтра разам зь ім мы едзем у нейкі армейскі штаб у Менску. «Забірайце ў войска сына. Куды я яго дзену? Мне праз два дні трэба зьяжджаць». Дабрадзей-палкоўнік выпісаў паперку і загадаў прывезьці прызыўніка заўтра ў штаб арміі ў Печы пад Барысавам. Наступнай раніцай паехалі ў Печы. «Напэўна, зноў блатны», – перамовіліся між сабой афіцэры ў штабе. І адзін зь іх у мяне пытаецца: «У танкі хочаш?» «Не, не хачу», – адказваю. «Ну, а камандзірам хочаш быць?» – «Камандзірам хачу». Так я апынуўся ў самай крутой мотастралковай сяржанцкай вучэбцы ў Печах, пра якую дасюль ходзяць жахлівыя гісторыі.

Афіцэр праводзіў мяне ў казарму і загадаў старшыну роты выдаць абмундзіраваньне. «Завялікае», – сказаў я старшыну, памераўшы яго. «Завялікае не замалое, – зьедліва адказаў ён, – іншага няма». «Вось і пачынаецца», – падумаў я.

Акрамя старшыны ў казарме нікога не было, курсанты майго прызыву ўжо месяц пазнавалі сакрэты салдацкага рамяства – яны былі на палігоне. Я застаўся іх чакаць.

Увечары казарма раптам загудзела й закалацілася. У салдацкі дом вярталіся яго жыхары. Мая рота месьцілася на трэцім паверсе – курсанты мусілі імкліва забягаць наверх па лесьвіцы. Няцяжка ўявіць, які стаяў грукат ад сотні кірзавых ботаў.

Мае будучыя баявыя таварышы ўляцелі ў казарму як віхор – замызганыя, усе ў пыле, стомленыя, са шклянымі галоднымі вачыма. Празь пяць хвілін пачалося шыхтаваньне. Камандзір роты прадставіў мяне курсантам і сяржанцкаму складу. Я ўжо ведаў, што буду залічаны ў трэці ўзвод і што я нарадзіўся ў кашулі (так мне сказаў старшына): замкамузводу («замок») трэцяга ўзводу быў мой знаёмы Косьця Бараноўскі, які скончыў Жодзінскі палітэхнікум на год раней за мяне.

Рота прыняла папаўненьне дваяка: як чужака (які месяц адвалыніў) і як ахвяру (маўляў, і табе заўтра дастанецца). Курсанты былі амаль усе зь Беларусі, траціну майго ўзводу складалі менчукі. Хлопцы з Азіі былі толькі ў танкістах і на кухні, як быццам кухараў да вайсковых катлоў адмыслова выпісвалі з Азэрбайджану або з Туркмэністану. «Ня сцы, усё будзе нармальна», – супакоіў мяне Косьця.

Ніякім капцёршчыкам, хлебарэзам або пісарам я ня стаў. Прайшоў усе тыя ж печанскія кругі, як і мае таварышы. Адно што маральна мяне ніхто не даставаў – парашу за правіны ня мыў, ротны кулямёт на стрэльбы на плячах не цягаў і па пяць разоў на дзень не перашываў падкаўнерыкі. Чуў, што цяпер у войску баявыя стрэльбы бываюць 2–3 разы за службу. У нас яны былі 2–3 разы на тыдзень. І дзённыя, і начныя, і ў газаахоўніку, і з бэтээра, і з аўтамата, і з кулямёта, і з гранатамёта. Ніхто ў нас не зьбіраў страляныя гільзы. Больш за тое – нашыя кішэні былі поўныя цэлых набояў, ракетніцаў (накшталт хлапушак) і выбуховых пакетаў, якія нам выдавалі на тактычных вучэньнях. Настраляліся ўволю. Цынкі з набоямі старшына прывозіў на бэтээры. «Каб усё расстралялі, не зьбіраюся за вамі здаваць рэшту на склад», – строга папярэджваў ён. Нягледзячы на свой слабаваты зрок, страляў я добра, часам на выдатна.

Так доўжылася паўгоду. Добра, што я быў прызваны ўвесну. Не ўяўляю, як падобная вучоба адбываецца ўзімку.

Скончыў я вучэбку адразу ў званьні сяржанта, як выдатнік. Патрапіў у каманду, якую везьлі ў Берасьце.

Тут мяне й чакала неспадзяванка: на самым захадзе СССР я напаткаў Азію. Але ўсё па парадку.

Прывезьлі мяне ў батальён, які займаўся перагрузкай вайсковых грузаў на чыгунцы. Як вядома, савецкая чыгуначная каляіна шырэйшая за эўрапейскую, у тым ліку і польскую. Таму вайсковыя эшалёны трэба было перагружаць з адных вагонаў у другія вагоны. Гэтым у Берасьці займаўся адмысловы батальён. У адну з такеляжных ротаў гэтага батальёну я й прыбыў на месца камандзіра аддзяленьня.

Дзяжурны па батальёне адвёў мяне ў казарму. Гісторыя паўтарылася: у казарме амаль нікога не было – рота працавала на рампе. Чакаць давялося нядоўга – вайсковыя такеляжнікі павінны былі вярнуцца ў часьць на абед.

Як у казцы: зноў загрукацела, завыла, загуло – у казарму ўляцеў натоўп жанеўраў. І, божачкі, амаль ніводнага славянскага твару. Так мне адразу падалося.

Роту пашыхтавалі ў казарме. Гэтым разам я патрапіў у першы ўзвод. Камандаваў узводам даўгалыгі, крыху прыгорблены малады прапаршчык, які зусім не выглядаў на строгага, крутога камандзіра. Першае ўражаньне хутка спраўдзілася. Прапаршчык прайшоўся ўздоўж шыхта. Узвод дзядоў. Усе яны былі аднаго прызыву – праз паўгоду павінны дэмбельнуцца. І я павінен быў імі камандаваць! Нехта з жаўнераў незаўважна падскочыў да прапаршчыка ззаду і ссунуў яму фуражку на вочы. Узвод па-азіяцку гучна зарагатаў. «Бяззубенка, навядзіце парадак ува ўзводзе», – нейкім жаноча-пісклявым голасам даў каманду прапаршчык. «Есьць, таварыш камандзір!» – казырнуў невысокі, каржакаваты сяржант, як высьветлілася, «замок» узводу. Ён падскочыў да жартаўніка і садануў нагой яму ў грудзі. «Харош, Зуб, я пажартаваў!» – пачаў апраўдвацца той. «Ня Зуб, а таварыш сяржант! Ты не ў сваім кішлаку! Я жраць хачу, а ты час марудзіш! На абед пара, – і, зьвяртаючыся да ўсяго ўзводу, выгукнуў: – Хопіць зубы скаліць!» Усё гэта было добра прыперчана адборным расейскім матам. Парадак усталяваўся. Прапаршчык даў нейкія распараджэньні, і рота пачала высыпацца на вуліцу, каб шыхтавацца на абед.

Амаль штоночы дзяды пілі таннае віно й гарэлку (запасны выхад у казарме быў засланы пустымі пляшкамі). З радзімы ім дасылалі й розныя экзатычныя напоі, якуюсьці чачу або чэмэргес, і нават наркотыкі. А яшчэ дзяды любілі пасьля адбою глядзець у ленкомнаце польскую тэлевізію. Ставілі духа на шухер і зь піўком ды вінцом, балазе вінна-гарэлачная крама знаходзілася насупраць КПП, гадзінамі, нічога не разумеючы па-польску, зачаравана пазіралі на малюнкі незнаёмага, таямнічага жыцьця.

І зноў мне пашанцавала. Бяззубенка аказаўся нармальным мальцам з Магілёва, ён па-зямляцку ўзяў нада мной шэфства. Вядома, ніхто мяне ня слухаўся, але й не кантаваў – Зуб эфэктыўна перапыняў любыя нестатутныя дачыненьні. «Зубы павыбіваю, калі будзеш чапаць яго. Ён твой камандзір – зразумеў?!» Гэтак ён тлумачыў сваім байцам мой статус ува ўзводзе.

Роту складалі пераважна выхадцы з Узбэкістану, Азэрбайджану, Казахстану й Таджыкістану, з украпленьнямі грузінаў і туркмэнаў. Грымучая сумесь. Былі, праўда, хлопцы зь Беларусі, Расеі, Украіны й Прыбалтыкі, але яны надвор’я тут не рабілі. Любімым заняткам байцоў падчас адпачынку ў казарме было паляваньне на Сасіпатрава (хлопца з Волагды, ён служыў у трэцім узводзе мэханізацыі, жаўнеры якогая працавалі на рампе на пагрузчыках). Быў ён высокага росту, у круглых «джонленанскіх» акулярах, тоўсты й страшэнна аброслы валасамі, асабліва на сьпіне. Такіх валасатых людзей я ніколі больш ня бачыў. Калі Сасіпатраў з голым торсам абліваўся вадой ува ўмывальні, то нагадваў маманта ці якога пячорнага мядзьведзя. У азіятаў адразу спрацоўваў паляўнічы рэфлекс. Яны пачыналі «паляваць» на хлопца па казарме – кідаць тапкамі й ботамі, некаторыя наскоквалі ззаду на сьпіну. Сасіпатраў, як сапраўдны мядзьведзь, круціўся й скідваў іх долу.

У 1980 годзе, падчас палітычных падзеяў у Польшчы, мы спалі не распранаючыся з аўтаматамі пад ложкамі. Дзякуй Богу, нікуды нас не накіравалі. У гэты час шмат пайшло з захаду (асабліва з Усходняй Нямеччыны) старога ўзбраеньня. Часам з пагрузчыка звальвалася долу драўляная скрыня – адчынялася вечка, і па асфальце рассыпаліся аўтаматы або пісталеты, бязладна ў тыя скрыні насыпаныя. На захад ішло шмат вагонаў з харчамі – сухпайкі, мука, цукар, крупы. Самым складаным і цяжкім быў груз зь мясам. Вайсковыя такеляжнікі называлі яго «голыя бабы», бо зь ім было шмат еб…ні. Дзяды звычайна на такі груз не хадзілі, таму мне пашанцавала – замарожанай «эротыкі» практычна не паспытаў. Мяса прыходзіла ў рэфрыжэратарах – каровіны тушы, расьсечаныя ўздоўж напалам. Пагрузчык тут мала дапамагаў, амаль усё рабілася ўручную.

Праз паўгоду я праводзіў сваіх басмачоў на дэмбель. Разьвітваючыся, Бяззубенка сказаў: «Не давай паслабону, сядуць на шыю!» І перадаў мне замкамузводзтва.

Неўзабаве ў ізалятар, які часова зрабілі з батальённай спортзалі, прывезьлі моладзь. Мяне прызначылі кіраваць папаўненьнем. Там я й пабачыў свой новы ўзвод. На 80 адсоткаў гэта зноў былі прадстаўнікі Азіі. Некаторыя зусім кепска гаварылі па-расейску. Шыхтом яны хадзілі як клоўны, бязладна махаючы рукамі з падвоенай амплітудай. «Азія! Шыхтуйся!» – роў я на сваю такеляжную брыгаду й чарговы раз накручваў зь імі кругі па стадыёне.

Адзін з маіх байцоў стаў хлебарэзам, другі – апальшчыкам у батальённай лазьні (відавочна, за хабар). Іх я бачыў толькі перад адбоем. Астатніх трэба было трымаць у абцугах. Вельмі хутка яны пачалі ня слухацца свайго камузводу-прапаршчыка. Асабліва на палітзанятках (звычайна камузводу проста чытаў вайсковы статут або палітычныя навіны з газэтаў). «Таварыш сяржант, навядзіце парадак!» – скамандаваў камандзір мне. Я браў у рукі вялікую шахматную дошку і кідаў яе ў самага нахабнага. Амаль хвіліну па ўсёй ленкомнаце з грукатам разьляталіся драўляныя фігуркі. На нейкі час усталёўвалася цішыня.

За год службы перачытаў амаль усю расейскую клясыку, якая была ў батальённай бібліятэцы. Таксама любіў глядзець польскую тэлевізію, асабліва музычныя праграмы. Дасюль памятаю кліп Suzi Quatro – яна стаяла на подыюме, і ў твар ёй ляцела лістота.

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/11/23