Зьяўленьне ў выніку дэкалянізацыі і рэвалюцыяў 1950–1960-х гг. у Азіі і Афрыцы новых дзяржаваў выклікала новую хвалю цікавасьці да праблемаў дзяржаўнага кіраваньня ў шматэтнічных, шматрэлігійных і шматмоўных краінах. Я маю намер разгледзець выкліканыя гэтымі працэсамі пытаньні, у тым ліку пытаньне жыцьцяздольнасьці дзяржаваў, не прывязаных да кампактнай і сувэрэннай нацыі, а таксама ролі, якую можа адыграць антрапалёгія ў дасьледаваньні такіх праблемаў.

Дэкалянізацыя, нацыятварэньне, халодная вайна, ідэалёгія Трэцяга сьвету, глябалізацыя, новы ўсясьветны беспарадак – антраполягі больш ня могуць адгарадзіцца ад гэтага, застаючыся ізаляванымі і малазаўважнымі на далёкіх ускрайках сусьветнай гісторыі. Іх схапіла і шпурнула ў самы цэнтар яе плыні, што бадай не парушыла іх абавязку прыглядацца да рэчаў надзвычай уважліва; з улікам мясцовых абставінаў і не прапускаючы ніякіх драбніц.

Наколькі добра мы далі з гэтым рады, цялёпкаючыся ў віры падзеяў – меркаваць ня мне. Выпадковыя ўдзельнікі велічных пераўтварэньняў, якімі, як мне падаецца, былі мы з Сыднэем Мінцам, падобна П’еру пад Барадзіно, зусім не абавязкова найлепшыя назіральнікі таго, што ж наагул дзеецца, чаму гэтак дзеецца і што гэта азначае. Але і мы, як і П’ер, будзем у прыгодзе, прынамсі, як відавочцы з самага эпіцэнтру падзеяў, і што датычыць мяне самога (надалей я кіну выклікаць дух Сыднэя), дык я магу толькі сказаць, што гэтае падарожжа ў сучасную гісторыю – нешта большае, чым лёгкае ўзрушэньне. Па вайне, калі заходнія антраполягі распачалі вывучэньне Явы ды Карыбаў, калі зьявіліся «арэальныя дасьледаваньні» – Паўднёвая і Паўднёва-Ўсходняя Азія, Афрыка на поўдзень ад Сахары, Блізкі ды Сярэдні Ўсход, – расквітнеў кампаратывізм, a «новыя» («разьвіваныя» ці «наваўзьніклыя») дзяржавы сталі агульнапрынятай сфэрай дасьледаваньняў, мы палічылі, што маем справу з прадвесьцем велізарнага ўздыму нацыяналізму, дэкалянізацыі, дэмакратызацыі, эканамічнага ажыўленьня, мадэрнізацыі ў Трэцім сьвеце – прадвесьцем вялікіх і нецярплівых мараў Бандунга. Але вельмі хутка стан рэчаў пачаў выклікаць смутак і расчараваньне: этнічныя канфлікты, бездапаможныя дзяржавы, прадажнасьць і карупцыя, стагнацыя, тэрарысты-самагубцы і азьвярэлыя натоўпы; Aмiн і Mабуту, Maркас і Сухарта, Хамэйні і Садам; Руанда-Бурундзі, мячэт у Аёдге (Ayodhya), крывавыя сутыкненьні на ўсходняй Яве (мой рэгіён). Упэўненасьць і аптымізм, калі не сказаць пра маральную перакананасьць, зь якімі мы накіроўваліся ў гэтыя гарачыя кропкі – у маім выпадку гэта былі ў асноўным Інданэзія і Марока, – падаюцца мне цяпер як найменш неабачлівымі й пасьпешлівымі.

Але, што цяпер, прынамсі мне, больш ясна, чым тады – гэта тое, што сацыяльныя перамены немагчыма прысьпешыць і ўтаймаваць, а што датычыцца станаўленьня дзяржаваў (чаму я надаваў найбольшую ўвагу), дык усё, што ўжо адбывалася ў нібыта лепш арганізаваных краёх, ёсьць, хутчэй, не пралёгам, а разьдзелам зь іншай гісторыі, якую нельга паўтарыць яшчэ раз. У якім бы кірунку ні пайшло тое, што называюць (на маю думку, абзываюць) «нацыятварэньнем» у Афрыцы, на Сярэднім Усходзе, у Aзiі альбо Лацінскай Амэрыцы, звычайнае разьвіцьцё ўва ўжо пракладзеным рэчышчы без усіх гэтых забурэньняў, падзелаў, распадаў і крывавых сутычак, як гэта некалі было ў Ангельшчыне, Францыі, Нямеччыне, Расеі альбо ЗША ці Японіі, ані не ўваходзіць у пляны, ані не стасуецца з мэтамі сьціслых і ўсёабсяжных палітычных ідэнтычнасьцяў, гіпастазіяваных народаў. Гісторыя ня толькі не паўтараецца, яна нічога ня вучыць, не нармалізуецца і не выпрастоўвае свайго курсу. У мяне амаль няма сумневаў, што тыя тры стагодзьдзі змаганьняў і пераваротаў, якія спатрэбіліся Эўропе, каб прайсьці ад позьнесярэднявечнай шахматнай дошкі Вэстфальскага міру да маршу нацыяў на палёх другой сусьветнай вайны, атрымаюць эквівалентны пэрыяд як у пляне непрадказальнасьці ды арыгінальнасьці, так і ў пляне расчараваньня, выкліканага хадой падзеяў у… я ня ведаю, як іх цяпер называць (у новых цэнтрах сілы? посткаляніяльных краінах? у цяжкіх падлетках? разьвіваным сьвеце?) цягам бліжэйшых дзесяцігодзьдзяў і стагодзьдзяў. І сам працэс, і ягоныя стадыі будуць выклікаць хіба што слабыя, часам парадыйныя рэмінісцэнцыі (згадайма «Аб’яднаную Арабскую Рэспубліку», «кіраваную дэмакратыю», «Цэнтральнаафрыканскую Імпэрыю» альбо «бірманскі шлях да сацыялізму»).

Усё гэта азначае, прынамсі, неабходнасьць сур’ёзнага пераасэнсаваньня становішча тымі з нас, хто ня толькі як антраполяг, але таксама і як палітоляг, гісторык, эканаміст, сацыёляг, псыхоляг альбо журналіст, з уласнай ініцыятывы альбо з прафэсійнага абавязку мае высьвятляць, што сапраўды дзеецца ўва ўсіх гэтых гарачых кропках, у які бок найхутчэй схіліцца разьвіцьцё падзеяў, і чым гэта ўсё скончыцца. У прыватнасьці, гэта прадугледжвае неабходнасьць перагляду, пераасэнсаваньня, крытыкі i разбору тае сукупнасьці вялікіх ідэяў, якую мы безразважна перанялі з заходняй філязофіі ды палітычнай тэорыі і на якую мы схільныя абапірацца як пры вызначэньні аналітычных падыходаў, так і падчас самога аналізу.

Я паспрабаваў распачаць такі перагляд з самога сябе ў сэрыі лекцыяў, прачытаных гадоў дзесяць таму ў венскім «Інстытуце навук пра чалавека», якая была апублікаваная як разьдзел «Сьвет у дэталях» у маёй кнізе «Available Light» (2000 г.). На яе старонках, указваючы на зьнікненьне пасьля падзеньня Бэрлінскага муру палітычных блёкаў, што ахоплівалі сабой увесь сьвет дый падзялялі яго, нагадваючы пра распад Савецкага Саюзу і заканчэньне ў канцы 1980-х – пачатку 1990-х халоднай вайны, я паспрабаваў выпрацаваць новы погляд на некаторыя з тых вялікіх усёабсяжных, унівэрсальных паняткаў і ідэяў, якімі мы ўжо даўно прызвычаіліся карыстацца, парадкуючы свае меркаваньні наконт сусьветнай палітыкі, перадусім наконт падабенстваў і адрозьненьняў, што існуюць паміж народамі, грамадзтвамі і культурамі – такія паняткі (усе гэтыя тэрміны ўжываюцца ў двукосьсі, ад якіх кідае ў дрыжыкі), як «традыцыя», «iдэнтычнасьць», «рэлігія», «iдэалёгія», «каштоўнасьці», «нацыя» і нават «культура», «грамадзтва», «дзяржава» альбо і сам «народ»... Калі мы хочам разабрацца ў гэтай новай разнароднасьці дый сказаць нешта вартае наконт яе формаў і будучыні, некаторыя агульныя паняткі нам давядзецца стварыць наноў альбо пераасэнсаваць.

З усіх гэтых вялікіх і вызначальных ідэяў я збольшага зьвярнуў тады ўвагу на дзьве: панятак «нацыі» як (тут я цытую Оксфардзкі слоўнік ангельскай мовы) «вялікай групы людзей, якія гэтак блізка аб’яднаныя міжсобку супольным паходжаньнем, мовай ці гісторыяй, што складаюць адмысловую расу ці народ, і якія зазвычай арганізаваныя ў асобную палітычную адзінку (дзяржаву) і займаюць пэўную тэрыторыю», і панятак «культуры» як «адмежаванай ад іншых, пасьлядоўнай, больш ці менш неперарыўнай структуры супольных адчуваньняў і разуменьняў, лад жыцьця, спосаб быцьця ў сьвеце». У сваіх артыкулах пад назвай «Што такое краіна, калі ня нацыя?» і «Што такое культура, калі не кансэнсус?» я імкнуўся паказаць, наколькі кепска амаль усе «новыя дзяржавы», ды і ладная колькасьць старых таксама, у тым ліку і нашая ўласная, упісваюцца ў такія вызначэньні, наколькі цяжка ў нашы дні адшукаць культурна аднародную сукупнасьць людзей, што функцыянавала б як арганізаваная і аўтаномная (або ўжываючы тэхнічны тэрмін, «сувэрэнная») палітычная супольнасьць: мо Нарвэгія, але там цяпер ёсьць пакістанцы; я падумаў быў пра Сaмoa, але давядзецца не зважаць на тамтэйшых эўранэзійцаў. Чаго я не зрабіў, хаця некалі меўся, дык гэта не працягнуў разбору іншай ключавой катэгорыі ў структуры сучаснага сьветаразуменьня, якая нагэтулькі цесна зьвязаная зь дзьвюма вышэйназванымі, што іх нярэдка блытаюць, а менавіта да «дзяржавы».

Вядома, «дзяржава», асабліва посткаляніяльныя дзяржавы Kiншаса, Aбуджа, Рабат, Нью-Дэлі, Iсламабад, Янган, Джaкaртa, Maнiлa (некаторыя зь іх, здаецца, ледзьве сягаюць за межы сваіх імкліва разрастаных сталіцаў, а найменьні гэтых дзяржаваў маюць звычку мяняцца) апошнім часам былі прадметам вялікае колькасьці досыць цьмяных дыскусіяў у зьвязку зь велізарнай разнастайнасьцю формаў ды праяваў тамтэйшых рэжымаў і праводжанай імі палітыкі. Кажуць пра «дзяржавы-няўдачніцы», «дзяржавы-ізгоі», «супэрдзяржавы», «квазідзяржавы», «дзяржавы-суперніцы», «мікрадзяржавы», пра «плямёны зь сьцягамі», «уяўленыя супольнасьці» і «рэжымы нерэальнасьці». Кітай – гэта цывілізацыя, што спрабуе быць дзяржавай, Саудаўская Арабія – гэта сямейны бізнэс, замаскаваны пад дзяржаву, Iзраіль – вера, упісаная ў дзяржаву, а хто ведае, што такое Малдова? Але пераважная большасьць гэтых блытаных, заўзятых і безвыніковых дыскусіяў урэшце прыводзіла да абмеркаваньня будучыні, што чакае палітычную форму «нацыянальнай дзяржавы», якая дамінавала ў ХІХ–ХХ стст. на Захадзе. Ці яна сыходзіць у нябыт? Пераўвасабляецца? Зноў узмацняецца? Зьяўляецца непазьбежнай стадыяй на шляху разьвіцьця? Вартая, каб да яе вярнуцца? А што гэта можа азначаць у краінах зь дзясяткамі моваў, рэлігіяў, расаў, рэгіёнаў, этнасаў, традыцыйных супольнасьцяў? На субкантынэнтах кшталту Індыі? Aрхіпэлягах кшталту Інданэзіі? «Ня больш як геаграфічных выразах» (як сказаў адзін зь ейных першых прэм’ераў) кшталту Нігерыі?

Стандартную характарыстыку «дзяржавы» як (паводле фармулёўкі Максa Вэбэра) законнай улады, што валодае манаполіяй на застасаваньне легітымнага гвалту на пэўным абшары, і «нaцыi» як (паводле Эрнэста Рэнана) духовай лучнасьці прадстаўнікоў асобнага этнасу на велічных прынцыпах салідарнасьці, унівэрсальнай і трансцэндэнтнай маральнасьці, усё цяжэй ужываць у дачыненьні да гэтых складаных канглямэратаў з расьцярушанай і аспрэчванай легітымнасьцю. Становішча ўскладняецца прысутнасьцю велізарнага мноства гібрыдных і зьменлівых лякальных групаў – этнічных, рэлігійных, моўных, расавых, рэгіянальных, палітычных, што канфліктуюць міжсобку, спрычыняючы амаль няспынную напружанасьць, а «нарцысізм дробных адрозьненьняў» (зноў скарыстаемся зацяганай фразаю Фройда) выступае ці не галоўнай рухальнай сілай палітычнай барацьбы. Заснаваны на сыстэме пагадненьняў цэнтралізаваны і інклюзіўны сувэрэнітэт укараніць тут нялёгка, і, праўдападобна, так будзе і далей.

За крыху больш чым сорак гадоў сваёй гісторыі Нігерыя, у якой, як кажуць, налічваецца каля 400–500 «меншасьцяў» (і ніводнай сапраўднай «большасьці»), шэраг зь якіх пражывае на абшарах, разрэзаных геаграфічна няўцямнымі кардонамі часоў брытанскага каляніялізму, прайшла шлях разьвіцьця ад канкурэнтнай канфэдэрацыі трох этнічна і рэлігійна адметных субдзяржаваў да бесхрыбетнай рэспублікі спачатку 12, тады 19, пасьля 30 і цяпер з 36 фэдэральных штатаў, перажыўшы ў часе гэтае эвалюцыі сэцэсіянісцкую грамадзянскую вайну, хістаньні паміж парлямэнцкім, вайсковым і прэзыдэнцкім рэжымамі, перанос сталіцы з найвялікшага места краю ў сьпехам збудаваную фэдэральную акругу, разьмешчаную ў правінцыйнай глушы цэнтральных раёнаў, увядзеньне дзевяці афіцыйных моваў (у тым ліку ангельскай) і ўкараненьне ісламскага права на амаль трэцяй частцы тэрыторыі краіны, якую ў цяперашні момант ачольвае хрысьціянін.

Iндыя дасягнула незалежнасьці ў 1947 г., пасьля велізарнай унутранай катастрофы, якой стаўся яе падзел, пад кіраўніцтвам сьвецкага цэнтральнага ўраду на чале з касмапалітычным і вельмі брытанізаваным сацыялістам-фабіянцам Джавагарлалам Нэру і складзенай зь мясцовых босаў агульнанацыянальнай Партыяй Кангрэсу, якая спрабавала абараніць тагачасны цэнтар ад даўжэзнага сьпісу небясьпек, што сыходзілі ад рэгіянальных, моўных і каставых групаў у 25 штатах, 6 саюзных тэрыторыях і 476 раёнах краіны, якую нехта, здаецца, Дж. К. Гелбрэйт, назваў «найвялікшай у цяперашнім сьвеце анархіяй». З таго часу яна прайшла разьвіцьцё, калі толькі тут можна ўжыць гэтае слова, праз забойства Індзіры Гандзі сыкхскімі баевікамі (пасьля яе загаду захапіць Залаты храм), замардаваньне Раджыва Гандзі таміламі (пасьля яго ўмяшаньня ўва ўнутраны канфлікт на Шры-Ланцы) і доўгі, гучны крах Кангрэсу ў выніку службовых злоўжываньняў ды фракцыяналізму (цяпер, здаецца, працэс пачынае ісьці ў адваротным напрамку) да ўздыму мудрагелістага й сынтэтычнага, але ўважлівага да лякальных адрозьненьняў палітычнага індуізму, адраджэньня мясцовага этнакратычнага рэгіяналізму ды інтэнсыфікацыі пурытычнага і папулісцкага бамбэйска-мумбайскага антыкасмапалітызму.

Iнданэзія (маё поле дасьледаваньняў цягам прыблізна паловы стагодзьдзя) перажыла за часы сваёй незалежнасьці (таксама прыкладна паўстагодзьдзя) Сукарнаў расплывісты і дэклямацыйны нацыяналізм, збудаваны ў асноўным на якабінскім прачытаньні яванскай гісторыі, рэгіянальную грамадзянскую вайну, што ішла па лініях халоднай вайны, масавае кровапраліцьце, выкліканае сутычкамі на рэлігійна-палітычнай глебе, створаную генэралам Сухарта мілітарызаваную і нават больш яванскацэнтрычную вэрсію Сукарнавага цьвёрдага інтэгралізму, a пазьней (зь вяртаньнем да парлямэнцкай палітыкі) канчатковы правал крывавых спробаў анэксіі Ўсходняга Тымору і хвалю рэгіянальных, рэлігійных і этнічных сутыкненьняў – ад так званага ісламізму на Далёкіх астравох (у Ачэху), рэлігійных забойстваў (на Калімантане, Сулавэсі ды Амбоне) да заснавананай на расавым прынцыпе сэпаратысцкай агітацыі (у Заходняй Новай Гвінэі). «Штодзённы плебісцыт», працытую я зноў славутае выслоўе Рэнана, у якім «зьнікаюць усе дробныя дысанансы», здаецца для інданэзійцаў цяжкадасягальнай мэтай.

Tое, што гісторыкам, палітолягам, філёзафам і сацыёлягам, засяроджаным на сучасным Захадзе, складана ўявіць сабе дзеяздольную і ўсёахопную, ня кажучы ўжо пра эфэктыўную, дзяржаву, якая ня ёсьць спараджэньнем сапраўднай нацыі – сувэрэннай, адзінай і самасьвядомай, магчыма, і не такая ўжо вялікая неспадзяванка, зважаючы на тое, што, прынамсі, цягам апошніх ста гадоў, пасьля распаду старых імпэрыяў на асобныя народы, што ўваходзілі ў іх склад, гэтыя дасьледнікі мелі справу збольшага менавіта з такім станам рэчаў, займаючыся Францыяй, Нямеччынай, Iталіяй, Гішпаніяй, Грэцыяй, Швэцыяй, Iрляндыяй, Вугоршчынай, Польшчай, Партугаліяй, Tурэччынай альбо Эгіптам. Але вялікая неспадзяванка ў тым, што антраполягі, якія ў асноўным заўжды займаліся менш выкшталцонымі дзяржаўнымі структурамі ў менш разьвітых мясьцінах, таксама далі задурыць сабе галовы. З улікам нашай закаранелай апантанасьці дэталямі і адрозьненьнямі варта было б чакаць, што мы паспрабуем адкрыць ува ўсіх знойдзеных намі на месцы няправільнасьцях і разыходжаньнях тую разнастайнасьць формаў, у якія можа быць увасобленая і ўвасабляецца рэальная дзяржаўнасьць нашага часу. Але большая частка працы, зробленай намі з моманту пачатку нашага падарожжа ў гісторыю; працы, што кіравалася пэўнымі нарматыўнымі катэгорыямі, прысьвечаная «разьвіцьцю», «мадэрнізацыі» альбо «нацыятварэньню» (усе іх я бяру двукосьсе), «гегемоніі», «модульнаму нацыяналізму», «панаваньню», «дзяржаўнаму капіталу», «залежнасьці» альбо «посткаляніяльнасьці», была накіраваная на пошукі ў бязладзьдзі і забурэньнях, што не сьціхаюць у новых дзяржавах дагэтуль, засьцерагальных знакаў руху наперад (або адыходу назад) да больш звычнай і рэгулярнай, стандартызаванай формы: аднароднага колеру на разьмежавальнай мапе, выразнага элемэнту ўсім добра вядомага сувэрэнітэту.

Каб дабіцца зьменаў у гэтай сфэры (a яны, як пабачым, пачынаюць нарэшце-такі паціху адбывацца), на маю думку, неабходна перайсьці ад погляду на дзяржаву перш-наперш як машыну-Левіятана, адасобленую сфэру загадаў і рашэньняў, да такога погляду на яе, які б прымаў пад увагу такія чыньнікі, як характар грамадзтва, у якім яна існуе, выклікі, якія яе атачаюць, выклікі, зь якімі яна сутыкаецца, выклікі, якія яна сама спрычыняе, выклікі, на якія яна рэагуе. Менш Гобса, больш Мак’явэлі; менш навязваньня сувэрэннай манаполіі, большы націск на вышэйшай мэтазгоднасьці; менш праяваў абстрактнае волі, больш увагі дасягненьню відочных выгадаў.

Каб крыху пазбавіцца ад спэкуляцыйнасьці і рытарычнасьці гэтага сьцьверджаньня, дазвольце мне на хвілінку зьвярнуцца да двух канкрэтных выпадкаў, якія, як я ўжо казаў, знаёмыя мне як відавочцу, і на ўскоснай і частковай супастаўляльнасьці якіх, на агульных падабенствах, што яднаюць іх спэцыфічныя адрозьненьні, я цягам гадоў зарабіў невялікі, але карысны этнаграфічны капітал: маю на ўвазе Рэспубліку Інданэзію і Каралеўства Марока. Інданэзія – гэта вялікая (212 млн чалавек цяпер, 78 млн тады, калі я ўпершыню туды трапіў), расьцярушаная (6000 населеных астравоў, раскінутых на 5 млн км² адкрытага мора) і складаная канглямэрацыя: 15 буйных этнічных групаў, сотні меншых; 300, 400, а мо й 500 моваў, многія зь іх незафіксаваныя; мусульмане, каталікі, пратэстанты, індуісты, «анімісты»; меншасьць складаюць гандляры-кітайцы, прадстаўнікі папуаскай расы, аселыя арабы, прышлыя індыйцы. Другая краіна крыху большая за дзясятую частку першай (30 млн чалавек, 12 млн у часе майго першага прыезду; 400 000 км²); гэта кампактны, зьежджаны ўздоўж і ўпоперак, незвычайна адкрыты край, цалкам мусульманскі цяпер, калі яго пакінулі апошнія жыды; збольшага арабскамоўны (цяпер адно бэрбэры гавораць на дзьвюх мовах); унутрана падзелены на невыразныя, зьменлівыя, раскіданыя ў беспарадку мясцовыя супольнасьці. Яны існуюць у двух зусім розных рэгіянальных атачэньнях (рванай і спэцыфічнай Паўднёва-Ўсходняй Азіі, плыннай і пасьлядоўнай Паўночнай Афрыцы), ператрываўшы розны каляніяльны досьвед (доўгі пэрыяд галяндзкага мэркантыльнага каляніялізму; кароткі тэхнакратычнага францускага) і вымушаныя бараніцца ад розных відаў унутраных пагрозаў (адасабленьня рэгіёнаў і дэлегітымізацыі цэнтру), яны, як і варта было чакаць, адрозьніваюцца сваімі стылямі вядзеньня палітыкі – успрыманьнем дзяржаўнасьці, застасаваньнем улады і рэагаваньнем на іншадумства.

Што да Інданэзіі, дазвольце мне выказаць папярэдняе меркаваньне, павярхоўнае, спрошчанае і непрыхавана тэндэнцыйнае – як жа справа набыла такі абарот, калі ўсё часьцей пад пытаньне ставіцца сам працяг існаваньня гэтай краіны як палітычнай адзінкі ды патрэба адзінага дзяржаўнага апарату для інтэграцыі тэрыторыяў, якія ўваходзяць у яе склад. За першыя пяцьдзясят год самастойнасьці (сучасная дзяржава была заснаваная пры канцы 1949 г.) край зазнаў адзін за адным шэраг энэргічных і рашучых ідэалягічных выклікаў – спробы нацыяналістаў, камуністаў, прэтарыянцаў і ісламістаў навязаць краіне сваю адзіную і канчатковую ідэнтычнасьць. Усе яны праваліліся, ніводная зь іх ня зьнікла (за выняткам, відаць, камуністычнай у яе першапачатковай форме), і ўсе яны дадалі ў агульную карціну яшчэ больш адрозьненьняў і разьяднанасьці. Куды б ні вяла спроба сканструяваць нармальную, духова зьяднаную нацыю-дзяржаву, яна заставалася, як ні глядзі, ненадзейным, выпадковым і разбуральным праектам.

Інданэзійскі незалежніцкі рух узьнік у 1920–1930-я гг., па сутнасьці, з імітацыі ў агульных рысах мадэляў Мадзіні. Пад тэатральным кіраўніцтвам Сукарна, калярытнага унтэр-афіцэра (хаця ці быў ён ім калі? – вядома, ён пэўны час вывучаў інжынэрную справу ў Індыі, але па сутнасьці быў змоўнікам, aгітатарам і шматгранным падпольшчыкам фактычна ад нараджэньня), паўстаў радыкальны рух за адзіную Інданэзію, што разьвіваўся ў сытуацыі радыкальнага плюралізму – гэта характарыстыка (або факт), якую можна ўжыць да ўсёй палітычнай гісторыі гэтай рэспублікі. Цягам 1950-х – пачатку 1960-х гг. гэтая спроба стварыць канцэптуальныя асновы адзінай нацыі (што складаліся з надзвычай эклектычнай, стракатай камбінацыі, створанай зь інда-яванскага сымбалізму, эўрапейскай сацыяльнай філязофіі і мааісцкай разнавіднасьці сялянскага папулізму) пачала ўсё мацней хістацца пад націскам шэрагу чыньнікаў: фракцыйнага канфлікту, непазьбежнага напружаньня халоднай вайны, а тaксама няроўнага ўзьдзеяньня эканамічных пераменаў на розныя рэгіёны архіпэлягу.

У 1958 г., пасьля таго, як першыя ўсеагульныя выбары паказалі, наколькі непапраўна расколатай была насамрэч краіна (нацыяналісты, ісламісты і камуністы атрымaлі прыблізна пароўну галасоў), на Суматры і Сулавэсі выбухнула паўстаньне, якое рухалі цьмяныя ідэі дэцэнтралізацыі ўлады і фэдэралізму. Сукарна задушыў паўстаньне пры дапамозе войска (ці, прынамсі, ягонай часткі, бо яно і само было расколатым) ды скасаваў парлямэнцкае кіраваньне на карысьць яванскае формы «Gleichschaltung-у» (гэткай сабе прымусовай каардынацыі), якую ён з уласьцівай для яго вынаходлівасьцю назваў «NASAKOM-ам» (нацыяналізм, рэлігія, камунізм). Да 1965 г. Ява, самая шматлюдная і найбольш разьвітая з усіх астравоў (60 % насельніцтва краю, 40 % ВУП, 7 % плошчы краіны) была так моцна ўцягнутая ў выбухлы на культурнай глебе партызанскі канфлікт, што, калі ў Джакарце правалілася спроба дзяржаўнага перавароту, на Яве ўсчалася крывавая разьня. Загінулі тысячы людзей (сёй-той кажа, што мільён), перш за ўсё падчас трохмесячнай сэрыі дзікіх начных расправаў; а яшчэ тысячы былі выгнаныя альбо зьняволеныя. У Джакарце ўладу ўзяў у свае рукі невялікі аўтарытарны ўрад, «Новы парадак» генэрала Сухарта. Аднак, хаця Сухарта і адышоў ад злашчаснага Сукарнавага папулізму ў бок дысцыплінаванага рыгарызму і буйнамаштабных плянаў разьвіцьця, ён працягнуў і нават умацаваў той кшталт сынтэтычнай і сымбалічнай (эклектычнай з культурнага пункту гледжаньня) прымусовай каардынацыі, уведзенай яшчэ Сукарна. І калі яго ўрэшце-такі скінулі пасьля 35 гадоў бяздушнага, жорсткага кіраваньня, дык на значнай частцы тэрыторыі краіны зноў выбухнулі гвалтоўныя канфлікты – этнічныя, рэгіянальныя і рэлігійныя, некаторыя зь іх цяпер ужо сталі выразна сэпаратысцкімі па сваёй прыродзе, некаторыя антыяванскімі, і большасьць – крывавымі.

Найбольш вядомым у сьвеце ўзорам гэткай новай гарачай кропкі ёсьць, бясспрэчна, брутальнае вызваленьне Ўсходняга Тымору. Яго выпадак больш адпавядае азначэньню беспасьпяховай анэксіі, чымся сапраўднага сэпаратызму. (Гэта некалі была маленькая партугальская калёнія, куды інданэзійскае войска, збольшага з уласнай ініцыятывы, уварвалася пасьля падзеньня Салязара, пратрымала гэты абшар пад вайсковым становішчам цягам чвэрці стагодзьдзя, a пасьля страціла кантроль у выніку забурэньняў і бязладзьдзя, што паўстала пасьля нечаканага падзеньня Сухарта.) Але тыморскі выпадак, тым ня менш, зноў узьняў агульнае пытаньне аб канцэптуальных асновах інданэзійскай дзяржавы, яе абшары, прэрагатывах, а таксама яе культурным заплеччы. На абодвух канцах архіпэлягу – у Ачэху (Паўночная Суматра), цэнтры ісламісцкага супраціву яшчэ з каляніяльных часоў і адным з самых незадаволеных яванскацэнтрычнай рэспублікай рэгіёне, і ў Заходняй Новай Гвінэі (перахрышчанай у Ірыян) – мэлянэзійскім атожылку, чыя палітычная інкарпарацыя ў рэспубліку была няпэўнай, позьняй, самавольнай і аспрэчванай – выбухнулі выразна незалежніцкія паўстаньні, якія былі лякалізаваныя і задушаныя пры дапамозе войска, але не да канца.

Тым часам на Калімантане, Сулавэсі, Малуцкіх астравох і на Малых Сундах зноў узьняліся рэгіянальныя паўстаньні, вельмі падобныя да разьні 1965 г. сваёй жудаснай імклівасьцю, яны выбухалі, прыціхалі і зноў выбухалі, разьдзьмутыя вяртаньнем канкурэнтнай палітыкі, аб якой ніхто ня ведаў, што гэта такое, калі, дзе і як яе ўжываць. У штодзённым амэрыканскім і замежным друку на фоне развалу Югаславіі і магчымага распаду Шры-Ланкі зьявіліся ўсхваляваныя загалоўкі: «Рай згінуў у выбуху нянавісьці» («Sydney Morning Herald», 23 сакавіка 1999 г.), «Балканізацыя Інданэзіі можа быць далёка не гіпатэтычнай» («Agence France Presse», 28 лютага 1999 г.), «Год хаосу ў Інданэзіі» («Toronto Star», 14 сакавіка 1999 г.), «Aмбон [востраў, дзе выбухнула лякальная вайна паміж мусульманамі й хрысьціянамі] можа быць фатальным для Інданэзіі» («Singapore Straits Times», 13 сакавіка 1999 г.), «Ці разваліцца Інданэзія?» («Far Eastern Economic Review», 18 сакавіка 1999 г.). Нават новаабраны прэзыдэнт краіны, мусульманін-мадэрніст зь яванскім акцэнтам, прадракаў распад краіны, як толькі яго здымуць з пасады.

Зьнялі, але нічога ня здарылася. (Дзябёлая Сукарнава дачка, такая ж непарушная дзяячка, як і ён, адно што больш непрабіўная і яшчэ большая яванка, здабыла прэзыдэнцкую пасаду і рыхтуецца ісьці на другі тэрмін.) Але чаму і як гэта сталася, што краіна не развалілася? Чаму нават перад абліччам гэткай раззасяроджанай грамадзянскай вайны нізкай інтэнсіўнасьці гэтая шматковая краіна выстаяла, гэты слон, як кажуць інданэзійцы, хворы на бэры-бэры (хваробу, выкліканую нястачай вітамінаў, якая паражае нэрвовую сыстэму. – Рэд.)? Усё гэта да канца няясна, і толькі цяпер, калі ўрэшце пад пытаньнем апынулася самая ілюзія нацыі-дзяржавы, гэтае пытаньне сталі дасьледаваць. Магчыма, акурат гэтая складаная структура краіны, заблытанае перапляценьне яе розных кампанэнтаў і ўскладнілі пошук выразных лініяў, уздоўж якіх можна было б падзяліць яе на часткі, натуральных блёкаў, на якія можна было б распасьціся. Магчыма, засвоеная на практыцы здольнасьць лякальных групаў знаходзіць і рэалізоўваць узаемавыгадныя пагадненьні, досыць добрыя і даволі сумленныя, утрымала ўсіх разам на нейкі час. Вядома, сваю ролю адыгралі ўсе чыньнікі – вайсковая сіла Джакарты, бязьлітасная і непрадказальная; пашыраныя, хоць і не такія ўжо выразныя ўспаміны пра антыкаляніяльнае змаганьне й рэвалюцыю, a таксама звычайная сіла інэрцыі захаваньня знаёмага і зразумелага палітычнага курсу, праводжанага ўчэпістай элітай. Ясна адно – чым бы ні было гэтае нешта, што ўтрымала ўсіх разам і зрабіла магчымым далейшае сужыцьцё, прынамсі, дагэтуль – гэта ніяк не Рэнанаў «штодзённы плебісцыт».

У Марока (зьвернемся цяпер да яго, зноў жа, у схематычнай і дактрынэрскай манеры ўскоснага параўнаньня) праблема палягала не ў расьцярушнасьці тэрыторыі дзяржавы і не ў сутыкненьні субграмадзтваў. Краіна была даволі цэнтралізаванай (некаторыя казалі, што нават і занадта), a што датычыцца ўнутраных культурных разыходжаньняў, дык яны былі параўнальна (асабліва калі параўнаць з Інданэзіяй) маргінальнымі, сукрытымі, расплывістымі альбо малазаўважнымі. Праблема палягала ў тым, што гэтую краіну не акрэсьлівалі ані яе геаграфічныя кардоны (якія фактычна ўсе былі слабавыразнымі і лёгкапранікальнымі, a ў некаторых месцах да таго ж і аспрэчванымі), ані яе культурная спэцыфіка, якая амаль не вылучала яе з групы астатніх новых суседніх дзяржаваў (Maўрытаніі, Aльжыру і рэшты арабскага Заходняга Магрыбу), ані дзейнасьць масавага інтэгралісцкага нацыяналістычнага руху накшталт «Марока для мараканцаў», які так ніколі і не разьвіўся далей за зародкавую стадыю. У аснове самаакрэсьленьня краю ляжала прысутнасьць у яго цэнтры і на самым версе спэцыфічнага, нават спэцыфічна двухсэнсоўнага, інстытуту, aдначасова архаічнага, традыцыйнага і ўстойлівага, да таго ж старанна рэканструяванага – манархіі Алявідаў.

Своеасаблівасьць гэтай манархіі (Aлявіды – назва дынастыі) ня ў тым, што яна яшчэ існуе, але ў тым, што яна вытрывала і трывае далей, нягледзячы на ўсе грандыёзныя перавароты і трансфармацыі – мадэрнізацыю, палітычную мабілізацыю, дэкалянізацыю, калектыўнае адстойваньне сваіх правоў, адміністрацыйную рацыяналізацыю, народныя ўрады, якімі адзначыліся т. зв. рэвалюцыі Трэцяга сьвету ў Азіі, Aфрыцы і (праўда, іншага кшталту) у Лацінскай Амэрыцы. У іншых краінах Трэцяга сьвету, калі мы яшчэ можам яго так называць (хтосьці нядаўна прапанаваў варыянт «дзьве траціны сьвету»), таксама ёсьць манархіі. Але яны ёсьць альбо прадуктамі позьнекаляніяльных маніпуляцыяў, як у Ярданіі, Саудаўскай Арабіі і дзяржавах Пэрсідзкай затокі, альбо цырыманіяльнай спадчынай ізаляцыянісцкай мінуўшчыны, як у Тайляндзе, Бутане і Toнгa. Адылі мараканская манархія ня ёсьць ані прэтэнцыёзнай, ані рэліктавай. Яна адначасова і фармальна сувэрэнная, і практычна эфэктыўная, першая (прынамсі, на працягу вялікага адцінку часу) сярод няроўных у складанай ды зьменлівай сфэры пэрсаналізаванай, сытуацыйнай, кулюарнай (sotto voce) улады. Амаль кожная кніжка, што была напісаная пра палітычнае жыцьцё aль-мамлякя aль-магрэбія (як называе сябе гэтая краіна, пачынаючы з часоў Пратэктарату), была засяроджаная рыхтык на гэтым своеасаблівым інстытуце і наўрад ці менш своеасаблівых асобах, што займалі каралеўскі пасад ад часоў атрыманьня незалежнасьці ў 1956 г. Усе яны задавалі, па сутнасьці, тое самае пытаньне: што дазваляе манархіі і яе функцыянэрам утрымацца ў сьвеце выбараў, парлямэнтаў, iдэалёгіяў, карпарацыяў, газэтаў і палітычных партыяў? Што князь Мэдычы можа рабіць у нашым стагодзьдзі?

Мараканская манархія ў той ці іншай форме – гэта, безумоўна, вельмі старая інстытуцыя. Родаплемянныя яе адмены бяруць свой пачатак яшчэ да таго, як вялікія бэрбэрскія дынастыі ўварваліся ў ХІ ст. у Андалюсію, а ўласна Алявіды зьявіліся аднекуль з высахлых рэк і аазаў – з абшараў, што сталі Сахарай, у сярэдзіне XVII ст., абвесьціўшы, што яны паходзяць беспасярэдне ад прарока. Яны былі сучасьнікамі францускага караля-сонца, і з яго дачкой адзін з Алявідаў беспасьпяхова спрабаваў ажаніць свайго сына. Але ў іншым, нашмат больш адпаведным, сэнсе мараканская манархія вельмі маладая, сьвежасьпечаная, узьніклая раптоўна й нечакана, больш ці менш выпадкова, у цэнтры сьпехам скроенай дзяржавы ў апошнія, бязладныя дні ліквідацыі Пратэктарату. У адрозьненьне ад нацыяналістычнага руху, што ўзьнік у Галяндзкай Вэст-Індыі пасьля двух з паловай стагодзьдзяў кіраваньня гэтага акцыянэрнага таварыства, нацыяналізм у каляніяльным Марока (пры рэжыме, што праіснаваў, нагадаем на ўсякі выпадак, толькі каля трох-чатырох дзесяцігодзьдзяў, частка зь якіх прыпала на панаваньне ўраду, які, падобна кожнаму, хто прыйшоў да Рыка*, заняў «няправільны» бок вішысцкага рэжыму) быў ня столькі праявай народнага ўздыму, колькі вынаходкай мясцовай знаці – суфійскіх шэйхаў, рэлігійных вучоных, базарных гандляроў, судзьдзяў, жаўнераў, прафсаюзьнікаў, школьных настаўнікаў, горскіх князёў, пустэльнікаў-марабутаў, племянных правадыроў, якія адчайна манэўравалі ў пошуку свайго месца ў рэзка зьменлівай, надзвычай нестабільнай палітычнай сытуацыі. Тут не было свайго Сукарна, які б зварухнуў масы, узьняў іх і павёў наперад. Ахвотнаму выступіць у гэтай ролі ісламісту-рэфармісту Алялю аль-Фасі бракавала ўдачы і нахабства, ня кажучы ўжо пра прыцягальны імідж, неабходны, каб захапіць уладу, a яго асноўныя канкурэнты, сьвецкія інтэлектуалы, былі занадта расколатыя і няздатныя аб’яднаць свае дзеяньні альбо вывесьці селяніна-фэлаха на вуліцы.

Калі ўзьняўся бунт і справа набыла пагрозьлівы абарот, французы запанікавалі і выслалі каралеўскую сям’ю на Кoрсыку і Мадагаскар, але, як высьветлілася, гэта толькі распаліла супраціў. Пазьней, калі праз пару гадоў, у цені альжырскай вайны справы зусім выйшлі з-пад кантролю, яны зноў запанікавалі й прывезьлі яе назад, спадзеючыся вярнуць сабе легітымнасьць. Гэткімі дзеяньнямі яны ператварылі караля Мухамада V з прыслужлівай, маладасьведчанай марыянэткі, нічым не прыкметнага, напаўзабытага чалавека сярэдніх гадоў у нацыянальнага і – прынамсі, на нейкі час – нацыяналістычнага героя. Апынуўшыся ў цэнтры калатнечы, ён змог вярнуць сабе каралеўскі пасад, дзеючы ня ў якасьці нейкай трансцэндэнтнай фігуры кшталту бацькі ўсіх туркаў, якой ён ніколі й ня быў, але як пасьлядоўны актор і вялікі закулісны інтрыган. Што ён змог здабыць, ці што было здабыта для яго, было, хутчэй, не пасадай, а ліцэнзіяй на дзейнасьць. І калі праз чатыры гады ён нечакана і заўчасна памёр, пасьля нібыта нязначнай апэрацыі на носе, дык насталая масавая хваля смутку й жалобы сталася завяршэньнем працэсу папулярнае ў народзе рэстаўрацыі, a яго больш рашучы і баявы сын, Хасан II, на той час – начальнік штабу арміі, атрымаў у спадчыну цалкам рэканструяванае, абноўленае і асьвечанае каралеўства. Яму заставался толькі (!) запусьціць сыстэму ў дзеяньне, каб зрабіць каралеўства (і сябе самога) палітычнай рэальнасьцю.

Жарсьць, зь якой ён узяўся за гэтую справу, а таксама посьпех, якога ён дасягнуў, – гэта адзінае, што вядома ўсім пра яго, ягоную кар’еру і асобу. У шасьцідзясятых ён задушыў, адно за другім, цэлую сэрыю сялянскіх паўстаньняў на поўначы, усходзе і поўдні краіны – у традыцыйных рэгіёнах племянной (і рэлігійнай) напружанасьці. У сямідзясятых яго драматычныя і неймаверныя паратункі ад двух замахаў (адзін зь іх адбыўся ў самалёце, што вяртаўся з Францыі, а кароль перахітрыў сьмерць у кабіне пілёта, другі меў месца на пляжным пікніку ў стылі «Тысячы і адной ночы», у прысутнасьці мноства замежных знакамітасьцяў, некаторыя зь якіх загінулі, але кароль выжыў, схаваўшыся за зручнай скрынкай з кардону і адгаварыўшы сваіх забойцаў ад іх намеру) зрабілі яго героем інфармацыйных выпускаў. Крутая і бязьлітасная помста – лягчэйшай зь якой было зьняволеньне ў цёмных камэрах разьмешчаных у пустынях цытадэляў, – якой ён адплаціў сваім асабістым ворагам, а таксама іх сябрам і сваякам, падчас змрочных, т. зв. сьвінцовых гадоў, што надышлі затым; яго «Зялёны марш» 1975 г., калі амаль паўмільёна чалавек пешкі рушылі ў пакінутую калянізатарамі Гішпанскую Сахару, каб далучыць яе да ягонай імпэрыі; a таксама борздае і брутальнае задушэньне вялікіх гарадзкіх паўстаньняў у 1965, 1981 і 1990 гг. – усё гэта толькі ўзмацніла вобраз караля. Калі ў 1999 г. ён памёр, пасьля 38 гадоў кіпучае дзейнасьці, інтрыг, хітрыкаў, шуміхі, жорсткасьці і помстаў, складовыя часткі яго каралеўства былі збольшага на месцы.

Але ён стаў (a цяпер яго месца ў гэтай якасьці заняў сын, Mухамад VI – шмат менш калярытная асоба, – які назваў сябе «народным каралём») восьсю, асноўным пунктам, сакральным месцам, вакол якога адбываецца агульнанацыянальнае змаганьне за ўплыў і пасады, а не фанабэрлівым цэнтрам канцэнтрацыі арганізаванай улады. Нягледзячы на ўсе гэтыя выбухі бесцырымоннага гвалту і ўсе дэманстрацыі імпэратарскай велічы, каралеўскі двор застаецца абарончым (ды пасярэдніцкім) інстытутам, змагаючыся за захаваньне свайго становішча і сваю даволі адносную і залежную ад сытуацыі дамінантную пазыцыю сярод легіёнаў вялікіх, малых і сярэдніх махінатараў, правакатараў, авантурыстаў, харахолаў і правадыроў розных фракцыяў – шэйхаў, прамыслоўцаў, рэлігійных вучоных, партыйных босаў, міністраў, землеўладальнікаў, пашаў, уласьнікаў, эстрадных інтэлектуалаў, славутых марабутаў-цудатворцаў, майстраў суфійскіх лёжаў, кадыяў і квазівыгнаньнікаў, што соўгаюцца па маршруце да Парыжу й назад (альбо ў Амэрыку й назад). Будучы сам зь сябе напалову сьвятой фігурай, надзеленай надзвычайнай сілай-баракятам, нашчадкам Прарока, што мае заклікаць да вернасьці і бараніць веру, ён адначасова быў, проста мусіў быць надзвычай сьвецкім, надзвычай канкурэнтаздольным, рашучым палітыкам – заканадаўцам, партыйным правадыром, распрацоўнікам палітычнага курсу, шэрым кардыналам і маланкава хуткім карнікам, гульцом сярод іншых гульцоў у шматпартыйнай парлямэнцкай сыстэме, дзе ёсьць міністры, групы ціску, мясцовыя структуры і выбары, маніпуляваць якімі можна толькі да пэўнай меры. Як палітычная адзінка, «Каралеўства Марока» ўяўляе сабой поле шырокага, шматграннага, жорсткага і выпадковага сутыкненьня поглядаў і інтарэсаў, якое праз адсутнасьць вызначаных формаў і пасьлядоўнага напрамку разьвіцьця выглядае, хутчэй, на выражэньне броўнаўскага руху ў палітыцы, а не як непахісная праява левіятанаўскай волі.

Гэтае абеглае павярхоўнае параўнаньне дзьвюх складаных і праблематычных палітычных утварэньняў з доўгай гісторыяй разьвіцьця ні ў якім разе не прэтэндуе на тое, каб нават аддалена нагадаць сабой належны агляд іх гісторыі альбо эвалюцыі. Дзеля гэтага альбо нечага такога раю пачытаць: у выпадку Інданэзіі – дасьледаваньні такіх навукоўцаў, як Джордж Кэін (George Kahin), Гербэрт Фіс, Бэнэдыкт Андэрсан, Ўільям Лідл, Джэймс Сыгель і Доналд Эмэрсан; у выпадку Марока – Джон Ўотэрбэры, Рэмі Лево, Абдула Хамудзі, Эдмунд Бёрк, Дэйл Эйкельман і Лоўрэнс Розэн, з чыіх працаў я і пачарпнуў, бязь іхнага ведама і, вядома ж, згоды, невялічкія замалёўкі і большыя абагульненьні. Выкарыстоўваючы ўсе гэтыя гістарычныя факты і зьвесткі такім бесцырымонным і павярхоўным чынам, я і не спрабую зьмясьціць іх у строгія абстрактныя катэгорыі сацыяльных навук, зафіксаваць іх у тыпалягізаваным выглядзе альбо ўкласьці ў сыстэматычныя схемы. Яшчэ менш я спрабую прадбачыць будучае разьвіцьцё, якое амаль не відочнае. Што я спрабую зрабіць, дык гэта выкарыстаць іх, альбо тыя іх формы, якія я для сябе вызначыў, дзеля высьвятленьня пэўнага і цалкам агульнага пытаньня. Што такое дзяржава, калі не сувэрэн? Мой адказ – інстытуцыйная праекцыя бягучай палітыкі, яе вітрына, выява, асадак і матэрыялізацыя.

Дзяржава ў Інданэзіі і Марока, гэтаксама як і ў Нігерыі ды Індыі (альбо, калі ўжо на тое пайшло, у Кaнaдзе, Калюмбіі, Бэльгіі, Грузіі ці ЗША), ёсьць ня столькі прадвесьцем квазінатуральнага народу, адзінай волі і нацыянальнага духу ў стылі pluribus unum* (бо большасьць гэтых рэчаў існуе, як мне здаецца, хутчэй, у якасьці пажаданьняў альбо рэліктаў мінуўшчыны), колькі змайстраваным насьпех сацыяльным інструмэнтам, закліканым надаць неабходную форму і месца ўсяму гэтаму гармідару процілеглых жаданьняў, супярэчлівых меркаваньняў і ўзаеманепрымальных ідэнтычнасьцяў. Інданэзійцы жывуць у штучна скроенай, ірванай краіне, складзенай для іх з розных астравоў і народаў выпадковасьцю і галяндцамі, у якой глыбокае, непрадказальнае ўзаемнае зьмяшаньне культурных супольнасьцяў (якое ня можа не схіляць да абачлівасьці і змрочных прадчуваньняў) ёсьць найважнейшым фактам палітычнага жыцьця і яе трансрэгіянальнай, трансэтнічнай асаблівасьцю. Мараканцы ж жывуць у краіне, выразанай з больш ці менш аднароднага і ўзаемазьвязанага пэйзажу ўскраінаў пустыні ў выніку позьніх і выпадковых францускіх ды гішпанскіх уварваньняў, у якой працэс складаньня і разрыву асабістых повязяў і прыватных ляяльнасьцяў, фармаваньня і разбурэньня адмысловых, укладзеных поціскам рукі альянсаў праклаў дарогу да ўзьнікненьня цэнтру, што наўрад ці мог быць больш адладжаным, стабільным і трапна разьмешчаным.

Калі гэтыя новыя мужчыны й жанчыны, новыя інданэзійцы й мараканцы (насьледуючы Крэўкёру (Crevecoeur) у яго апісаньні амэрыканскага фэрмэра пасьлярэвалюцыйнай эпохі), заглядаюць за свае гарызонты, вызначаныя сям’ёй, мясцовасьцю і супольнасьцю, а гэта яны цяпер робяць амаль пастаянна, дык тое, што яны бачаць – гэта не шырокі размах нацыянальнай сьвядомасьці, якая сягае як унутро, так і навонкі, далёка за Джакарту альбо Рабат, яднаючы ўсіх на шляху да ўсеагульнай і неадольнай ідэнтычнасьці, адмысловай і поўнай ляяльнасьці да дзяржавы. У гэтых важных дзяржаўных цэнтрах яны бачаць тое самае, што і ў сябе ў рэгіёне – выпрацоўку своеасаблівай і адметнай палітыкі ў своеасаблівым і адметным сьвеце; якія працэсы дзеюцца наўкола, што за працэсы дзеюцца, якім чынам трэба да іх ставіцца, як з гэтага можна скарыстацца альбо ад гэтага бараніцца?

З асаблівай выразнасьцю гэта праяўляецца, калі зірнуць на раптоўна ўзьніклы цягам апошніх некалькіх гадоў кідкі і заўважны фэномэн, у пэўным сэнсе пагрозьлівы для дзяржаўнай бясьпекі: хаатычны гвалт у імя рэлігіі – ісламскі тэрарызм. Абедзьве краіны сапраўды маюць за сабой гісторыю ісламісцкага дысыдэнцтва і супраціву. Я ўжо згадваў пра неаднаразовыя рэлігійна афарбаваныя паўстаньні на паўночнай Суматры, што распачаліся яшчэ ў ХІХ ст., і пра тое, што ў першыя няпэўныя гады існаваньня рэспублікі сама яе легітымнасьць сутыкнулася з адкрытым і гвалтоўным выклікам з боку ўзброенага паўстаньня пад сьцягамі Дар-уль-ісламу (Ісламскага дому). (Адзін зь першых амэрыканскіх антраполягаў, што пачаў працаваць у новай краіне (я высадзіўся там літаральна праз пару месяцаў), Рэйманд Кенэдзі зь Ельскага ўнівэрсытэту, праўдападобна, загінуў ад рук паўстанцаў на Заходняй Яве.) У Mарока справа набыла крыху менш драматычны абарот: пэрыядычна зьяўляюцца мусульманскія клікі і гурткі, перш за ўсё ўва ўнівэрсытэтах, іх лідэраў садзяць у турму пад хатні арышт, дарма што па ўздыме Ісламскага фронту паратунку ў суседнім Альжыры ў 1990-я гг., калі гэтая краіна ўцягнулася ў сьпіраль тэрору і антытэрору, занепакоенасьць «ісламісцкай пагрозай» хутка пашырылася і ў Марока. У кожным разе, пасьля выбуху ў 2002 г. на Бaлi, калі загінулі 202 чалавекі, і ў 2003 г. у Касаблянцы, дзе былі забітыя 41 чалавек, джыгадысцкі іслам бясспрэчна і несумненна прыйшоў у абедзьве краіны.

Я не магу выкласьці ўсіх дэталяў, дробных і буйных, гэтых падзеяў. (Большасьць зь якіх мае яшчэ ўсплыць. У абедзьвюх краінах былі вынесены сьмяротныя і турэмныя прысуды, але разгорнутых рэакцыяў гэтых дзяржаваў – калі яны ўвогуле будуць – дагэтуль няма. І, бясспрэчна, усё яшчэ больш ускладняецца шуміхай амэрыканскай дыпляматыі.) Але ўжо ясна, што своеасаблівыя і характэрныя палітычныя стылі, якія я кагадзе павярхоўна апісаў, будуць натхняць і абумоўліваць як праявы ісламскага экстрэмізму, так і рэакцыі на яго з боку дзяржаўнага апарату – хісткай інданэзійскай прэзыдэнтуры і адноўленай мараканскай манархіі.

У Iнданэзіі пашырэньне імпартаванага ў большасьці выпадкаў з-за мяжы радыкальнага, таталісцкага ісламу досыць лёгка ўпісалася ў процістаяньне паміж антаганістычнымі групамі ўнутры краю, якое я тут апісаў, і ўзмацніла небясьпеку сэпаратызму, зьяву, эндэмічную тут. Ачэх, у якім пачалася і ў пэўнай меры працягваецца партызанка невялікай групы ісламскіх экстрэмістаў, настроеных супраць Джакарты і Явы, пурытанскіх ды ультраартадаксальных у сваіх памкненьнях, ператварыўся ў тое, што вельмі трапна ахрысьцілі «інданэзійскай Чачэніяй», бо цэнтральны ўрад і асабліва войска пастаянна ўважала гэты абшар за крыніцу сэпаратысцкай небясьпекі развалу краіны, якую неабходна ліквідаваць бескампрамісным застасаваньнем гвалту – вынікам сталі 11 000 забітых за 27 гадоў – то больш мяккіх, то больш жорсткіх, але заўжды хаваных ад сьвету рэпрэсіяў. На другім канцы архіпэлягу, на Малуцкіх астравох («радзіма прыправаў»), дзе дзякуючы колішняму галяндзкаму місіянэрству змагло пашырыцца хрысьціянства, узьнікла процістаяньне паміж дамарослымі прыхільнікамі джыгаду, многія зь якіх панаехалі зь іншых навакольных астравоў (у тым ліку, кажуць, і з паўднёвых Філіпінаў), ды мясцовымі аўтахтонамі-хрысьціянамі, якое вылілася ў хвалю сутыкненьняў, сотні забітых і зноў жа бязладнае і збольшага бясплённае ўмяшаньне войска. Але зноў-такі падзеі ішлі паводле агульнага ўзору. Па ўсёй краіне супрацьстаяньне паміж прышлымі групамі і тымі, хто раней жыў у той ці іншай мясцовасьці – альбо, як кажуць інданэзійцы, паміж pendatang (прыхаднямі) і asli (тутэйшымі) – прыводзіла ня толькі да рэлігійнай, але таксама да этнічнай, культурнай, племянной, ідэалягічнай ды эканамічнай канфрантацыі. (Радовішчы нафты, дзеля сваёй прывязанасьці да пэўных мясцовасьцяў, не зьяўляюцца, як ужо паказаў прыклад Нігерыі, надта спрыяльным чыньнікам для дасягненьня нацыянальнага адзінства.) Калі, як я думаю, гаворка не ідзе пра разьдзел Інданэзіі на больш узаемна спалучальныя і аднастайныя часткі альбо, наадварот, на інтэграцыю яе пад эгідай усёахопнай, накіраванай на зьніштожаньне адрозьненьняў ідэнтычнасьці, дык краіне варта было б паклапаціцца пра распрацоўку эфэктыўных мэтадаў стрымліваньня і стабілізацыі такіх шматстайных і шматаблічных адрозьненьняў – бо за вырашэньне гэтае задачы яшчэ, бадай, і ня браліся.

У патэрналісцкай мараканскай дзяржаве сытуацыя па-свойму падобная. Узаемадзеяньне і каардынацыя паўсакрэтных пэрсанальных альянсаў і апазыцыйных групаў, што складае большую частку тамтэйшага палітычнага жыцьця, пакідае месца для экстрэмісцкіх ячэек накшталт «Аль-Каіды», тэрарыстычных сетак, зь якімі асацыюецца падрыўная дзейнасьць ісламістаў на Сярэднім Усходзе і ў Паўночнай Афрыцы. Калі гэтая тэндэнцыя будзе працягвацца, як гэта ўжо было ў Альжыры і да чаго ідзе Саудаўская Арабія, яна ператворыцца ў беспасярэдні выклік рэлігійна абгрунтаванай (у стылі амір аль-му’мінін – галоўнаначальнік прававерных) легітымнасьці манархіі, нарожнага каменя, на якім трымаецца ўся сыстэма. Ключавым момантам захаваньня парадку ў краіне ёсьць уменьне ствараць, падтрымліваць, разбураць і аднаўляць эфэктыўныя ланцужкі асабістай ляяльнасьці, а не ўнівэрсальнае пачуцьцё нацыянальнага пакліканьня і калектыўнай салідарнасьці, якія, нават калі і існуюць, дык зьяўляюцца адлюстраваньнем палітычнага жыцьця, а не яго прычынай і асновай.

Цэнтральны пункт, які вызначыць, праўдзівыя ці не мае безумоўна спрэчныя супрацьстаўленьні і характарыстыкі, палягае ў тым, што ў кожным разе ўва ўсіх гэтых гарачых кропках кампактная і сувэрэнная нацыя-дзяржава, створаная на аснове апрычонага і аднароднага насельніцтва – як народна-дэмакратычная (populace civic) Францыя альбо этнічна гамагенная (monadic) Японія, каталіцкая Партугалія альбо будыйскі Тайлянд, – ня толькі адсутнічае, але і ў блізкім часе таксама ня зьявіцца. Але што зьявіцца ў яе абліччы, калі прыйдзе тая гадзіна? Акурат вызначэньне гэтага, а зусім не выказваньне сваіх зычэньняў будучыні і не высоўваньне абвінавачаньняў мінуўшчыне, на маю думку, ёсьць нашай галоўнай і заўсёднай задачай як дасьледнікаў – знаўцаў таго, што дзеецца.

Спадзяюся, што дагэтуль я змог пераканаць вас, прынамсі, у тым, што «падарожжа ў гісторыю», пра якое я гаварыў на пачатку дыскусіі як пра матыў, чаму мы з Сыднэем Мінцам абралі кар’еру антраполяга ў 1950-я гг., ідзе поўным ходам. (І сапраўды, з таго часу яно захапіла большасьць нашых калег па навуковым цэху. Дапытлівы этноляг – палявы дасьледнік, заняты выяўленьнем правілаў шлюбных цырымоніяў або клясыфікацыяй тэрмінаў роднаснасьці, цяпер амаль такое ж самае дзіва, якім мы былі тады.) Пытаньне ўжо не палягае ў тым, выпраўляцца ў яго, ці не, і ня ў тым, дзе яго распачынаць. Ідзецца пра тое, што належыць зрабіць, калі мы ўжо ўпэўнена накіраваліся ў гэткае падарожжа. У чым мае палягаць унёсак антрапалёгіі як асобнай навукі (ня цьмянага і напышлівага «чалавекавучэньня», якое, прынамсі, я гатовы пакінуць камэнтатарам старажытных клясыкаў і аўтарам падручнікаў), як адметнага кірунку з сваімі ідэямі і спрэчкамі, мэтадам і задачай, у агульны працэс дасьледаваньняў палітычнага разьвіцьця маладых дзяржаваў, над якімі цяпер сядзяць шэрагі высокаадукаваных і выдатна экіпаваных, вельмі самаўпэўненых спэцыялізаваных навукоўцаў (я ўжываю гэты тэрмін у шырокім значэньні, у якім яго толькі і застаецца выкарыстоўваць): гісторыкаў, эканамістаў, палітолягаў, сацыёлягаў, філёлягаў, работнікаў сфэры аховы здароўя і агенцыяў міжнароднага разьвіцьця, усялякага кшталту вучоных мужоў, праўнікаў, псыхолягаў, філёзафаў, літаратараў?

Дагэтуль я гаварыў пра гэта ўскосна, цяпер жа абвяшчаю адкрыта – якраз сацыяльныя антраполягі, нават старыя баазіянцы*, як мы, асабліва добра падрыхтаваныя, можна сказаць, з самага пачатку, да такіх дасьледаваньняў – вывучэньня палітыкі ў гарачых кропках. A сёньня, калі іслам стаў другой рэлігіяй Францыі і Вялікай Брытаніі, дваццаць мільёнаў індыйцаў жывуць па-за межамі Індыі, a імігранты даюць дзьве траціны гадавога прыросту насельніцтва ЗША (а ў Каліфорніі дык і ўвесь прырост), – то ня толькі ў гарачых кропках, а амаль усюды на сьвеце. Мо толькі за выняткам Ісьляндыі, якая, як здаецца, досыць пасьпяхова захавала свой генафонд бязь зьменаў, усе астатнія краіны сьвету і ўсе дзяржавы, пакліканыя, добра ці кепска, кіраваць імі і забясьпечваць іх калектыўную прысутнасьць у сьвеце, зьяўляюцца такімі ж складанымі, як нямецкія дзеясловы, непасьлядоўнымі, як утварэньне множнага ліку ў арабскай мове, і разнастайнымі, як амэрыканскія ідыёмы. Можна сказаць, што яны проста створаныя для кампаратыўных, марфалягічных, этнаграфічных дасьледаваньняў.

Гэтыя дасьледаваньні ня так гоняцца за жалезнымі законамі і стандартнымі прычынамі, як за істотнымі формамі і рэвэляцыйнымі дэталямі; ня так за высновамі, куды ўсё хіліцца, альбо ідэаламі, за якімі нібыта хаваецца ўсё найважнейшае, колькі за асаблівасьцямі, якія выяўляюць гэтае найважнейшае. Увага антраполягаў да адрозьненьняў, якую часьцяком памылкова ўважаюць за любоў да іх і агіду да тэорыяў, наўрад ці нешта іншае, чымся здабытае тысячамі і тысячамі скрупулёзных і працяглых палявых дасьледаваньняў прызнаньне таго, што акурат адрозьненьні прыводзяць у рух сьвет, асабліва сьвет палітыкі. Разнароднасьць ёсьць нормай, а канфлікт – рухальнай сілай, і, нягледзячы на ідэалягічныя закліканьні як левых, так і правых, як рэлігійных, так і сьвецкіх партыяў пра кансэнсус, адзінства і непазьбежны надыход гармоніі, здаецца, што так будзе і ў агляднай будучыні.

Зірнеце хаця б на адзін выразны прыклад таго, як стаіць справа цяпер – тут, там і паўсюль – сьвежае дасьледаваньне Ніла Ачэрсана, прысьвечанае каўкаскай адметнасьці – Нагорнаму Карабаху. «Kaрaбaх», у грубым перакладзе з турэцкай – «чорны сад». Да 1988 г. Нагорны Карабах быў заселены пераважна армянскім насельніцтвам узгор’я, падпарадкаваным Азэрбайджанскай ССР; гэта быў анкляў, адрэзаны на захадзе ад Армянскай ССР пасам раёнаў з азэрбайджанскім насельніцтвам. Армяне – хрысьціяне і гавораць па-армянску; азэрбайджанцы – мусульмане і гавораць на мове, блізкай да турэцкай. Буйная армянская меншасьць жыла ў Азэрбайджане, перадусім у ягонай сталіцы Баку, разьмешчанай на ўзьбярэжжы Касьпійскага мора, а вялікая азэрбайджанская меншасьць жыла ў Армэніі. Нават насельніцтва Нагорнага Карабаху было мяшанае. У Стэпанакерце жылі пераважна армяне, а ў разьмешчанай у гарыстай мясцовасьці Шушы збольшага азэрбайджанцы.

Сутыкненьні (скарыстаем мякчэйшае слова для дэпартацыяў і ліквідацыяў, што мелі месца насамрэч), якія адбываліся там паміж рознымі палітычным актарамі – дзяржавамі і квазідзяржавамі, новымі дзяржавамі і старымі дзяржавамі (Армэніяй, Aзэрбайджанам, Расеяй, СССР, да якіх цяпер далучыліся дзяржавы Захаду і Блізкага Ўсходу, прывабленыя радовішчамі нафты), і шалёнае спалучэньне моваў, рэлігіяў, гісторыяў, мітаў, падманаў і псыхалёгіяў я ахарактарызаваў бы як адносна выразную скрайнасьць. Балканская дылема – як кіраваць разнародным, разьяднаным насельніцтвам – сёньня стала амаль унівэрсальнай праблемай. Нагорны Kaрaбaх, Марока ці Інданэзія – вось як прыблізна выглядае цяпер тое «поле», дзе нам давядзецца праходзіць суворыя выпрабаваньні і правяраць сваю адданасьць навуцы.

Апошнім часам насамрэч ужо зьяўляюцца знакі таго, што мы пачынаем прызнаваць гэта і пераходзім, на маю думку, ад навязьлівага звышінтэлектуальнага маралізму (за схемай зламысьнік–ахвяра), які быў характэрны для немалой колькасьці дасьледаваньняў у нашай галіне, да больш рэалістычнага і прагматычнага падыходу – заснаванага на вылучэньні ў дасьледаваньні лініяў разьвіцьця і рамак аналізу, што дазваляюць адначасова прадставіць становішча ў Нагорным Карабаху і вызначыць кірункі, у якіх яно можа разьвівацца. Гэта праца Рэната Расальдо (2003) і ягоных калег-дасьледнікаў Паўднёвай Азіі аб панятку «культурнага грамадзянства», Томаса Блома Гансэна і яго калегі-індыяніста (2001) аб «уяўных дзяржавах», дасьледаваньне, прысьвечанае палітычным абвінавачаньням у вядзьмарстве ў новай Паўднёвай Афрыцы (Эдaм Эшфард, 2000), альбо сапраўдны прарыў у вывучэньні традыцыяў народнасьці ёруба ў галіне цэнтралізацыі (centrality) і ўлады (Эндру Эптэр, 1992), асманскім каранём рэспубліканскай Турэччыны (Міхаэль Мэкер, 2002), і, калі дазволіце, мая ўласная работа аб тэатралізаванай дзяржаве на Балі і Яве (1980). Падарожжа ў гісторыю, якое распачало маё і Сыднэева пакаленьне пад уплывам і кіраўніцтвам тых, хто быў да нас, працягваецца пры апоры на свае ўласныя рэсурсы дзякуючы тым, хто пайшоў сьледам за намі. Адна зь нешматлікіх пераваг неспадзяванага доўгажыхарства, з чым ён, я пэўны, абавязкова згодзіцца, незалежна ад таго, ці ён падумаў пра ўсе астатнія, у вялікім шчасьці назіраць за тым, як яно ідзе.

З амэрыканскай пераклаў Сяргей Богдан

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/11/23