Прызнаюся шчыра: мяне здаўна хвалявала творчасьць Леаніда Дранька-Майсюка. Асабліва запалі ў душу ягоныя празаічныя карацелькі пра тое, як ён цукар купляў, у лазьню хадзіў, маршала Кім Ір Сэна сустракаў... Ёміста напісана, з гумарам. Вось і мне закарцела: напісаць такім жа ладам апавяданьне пра тое, як я 1100-годзьдзе Полацку сустракаў. А каб навачаснаму пакаленьню зразумелыя былі рэаліі саракагадовай даўніны, падаю ў тэксьце сякія-такія тлумачэньні.

У далёкім ужо 1962 годзе горад Полацак адзначаў сваё 1100-годзьдзе, і мы з бацькам выправіліся на сьвята, дакладней, на гарадзкі стадыён «Лякаматыў», дзе мусілі адбыцца галоўныя ўрачыстасьці.

Заўвага 1. Стадыён «Лякаматыў»

Стадыён паўстаў па вайне на месцы габрэйскіх могілак. Трыбуны былі зьбітыя з дошак-цалёвак, прычым між дошкамі меліся шчыліны ў палец таўшчынёй. Падчас футбольнага матчу мы, падлеткі, залазілі пад іх, падглядаючы праз шчыліны – якога колеру трусы насунутыя на футбольных заўзятарках.

Пры канцы восемдзясятых на месцы «Лякаматыву» збудавалі жылыя пяціпавярховікі.

Надвор’е, памятаю, выдарылася ціхае і цёплае. Лета кацілася да скону, а таму паветра было працятае пахам жухлага лісьця і ў небе віселі пёры правідных аблачын, ад чаго яно, неба, здавалася нізкім – як столь у нашай кватэры.

Заўвага 2. Столь у нашай кватэры

Напачатку шэсьцьдзясятых жылыя дамы будавалі зь вельмі нізкімі столямі. Рабілася гэта з мэтаю эканоміі будаўнічых матэрыялаў. З гэтай жа мэтаю сумяшчалі прыбіральні з ваннымі пакоямі. Успрымаючы такія тэндэнцыі ў разьвіцьці, тагачасныя жартуны прадказвалі хуткае сумяшчэньне столі з падлогаю і ванны з унітазам.

Мы ішлі з бацькам па цэнтры сьвяточнага места, і нечакана з-за навакольных дамоў, сьвідруючы слых натужлівым гудам і зьлёгку хітаючы крыламі, выплыў зялёны «кукурузьнік».

Заўвага 3. «Кукурузьнік»

Гэтак за часамі маёй маладосьці называлі самалёт-біплян канструкцыі Антонава. Аналягічную мянушку меў і тагачасны Першы сакратар ЦК КПСС Мікіта Хрушчоў. Праўда, у апошняга была (з прычыны лысай галавы) і яшчэ адна, куды больш крыўдная мянушка: жопа з вушамі.

– Вітае нас, крыламі гойдае, – прамовіў бацька, пазіраючы з-пад брыля летняга капелюша на самалёт, пасьля чаго з захапленьнем у голасе выгукнуў: – Выкінуў нешта!

Ад самалётнага хваста аддзялілася белая аблачынка, якая штохвілі павялічвалася ў памерах і цьмяна брыніла-зіхцела на сонцы.

Што тут пачалося! На пляцы было процьма народу, і ўсе разам, задзершы галовы, кінуліся ў той бок, куды гарэза-ветрык панёс аблачыну. Я таксама пабег, мяне штурханулі ў сьпіну, потым зьбілі з ног. Я нават ня ўгледзеў – хто мяне штурхануў і хто зьбіў з ног, бо неадрыўна глядзеў у неба. Неўзабаве першыя аркушыкі замітусіліся над людзкімі галовамі. Самыя спрытныя палезьлі на дрэвы, каб першымі падхапіць нябесныя пасланьні, цётухны сталі махаць пустымі сумкамі, зьбіваючы аркушыкі, два лысыя дзядзькі ляснуліся лбамі, спрабуючы падхапіць аркушык з ходніку. «Пашалелі людзі!» – гарлала пахілая бабуля, але як толькі адна з паперак залунала над ейнай галавой, замахала авоськай, спрабуючы тую паперку злапаць.

Заўвага 4. Авоська

Так называлі сплеценую зь вяроўчын сумку для нашэньня харчоў ды розных дробных рэчаў. Цяпер дзеля гэтай мэты карыстаюцца поліэтыленавымі пакетамі. Першыя такія торбы зьявіліся ў Полацку ў 1968 годзе. Іх кантрабандай прывозілі з Польшчы і «здавалі» па 5 рублёў за штуку. Каб павялічыць іхную трываласьць, ручкі ўмацоўвалі плексыглясам ды іншымі празрыстымі матэрыяламі.

У скінутых з самалёта ўлётках паведамлялася пра годную сустрэчу палачанамі 1100-гадовага юбілею гораду, а таксама пра небывалы касьмічны палёт «нябесных братоў» – Адрыяна Нікалаева ды Паўла Паповіча.

Заўвага 5. Адрыян Нікалаеў ды Павал Паповіч

Савецкія касманаўты, якія ў жніўні 1962 году патрапілі ў космас. Лёталі яны там паасобку, аднак савецкія СМІ кваліфікавалі гэта як «першы ў сьвеце групавы касьмічны палёт», назваўшы ўдзельнікаў каляземнай «групавухі» «нябеснымі братамі».

Бацьку я знайшоў на тым самым месцы, дзе мы разьвіталіся. Ён стаяў пад дрэвам, трымаючы ў рукох скамечаны капялюш: падчас вэрхалу брыль зваліўся з галавы і быў расьціснуты нечай бязьлітаснай нагой.

Заўвага 6. Капялюш

Папулярныя ў згаданы час летнія капелюшы (калі не памыляюся, кітайскай вытворчасьці) былі сплеценыя зь нейкай цупкай саломы, ад чаго ім не было зносу. Насілі іх, у асноўным, інтэлігенты. Акурат такі брыль я бачыў на галаве вядомага беларускага кампазытара Зьмітра Лукаса. У 1962 годзе ён гасьцяваў у адной нафтабудаўскай настаўніцы, што жыла непадалёк ад нашага дому.

Заўвага 7 (на заўвагу 6). Нафтабудаўская

Нафтабудам менавалі пасёлак будаўнікоў нафтаперапрацоўчага заводу, які меў афіцыйную назву раб. пас. Полацкі. Цяпер гэта горад Наваполацак.

«Кукурузьнік» дарэшты апанаваў сьвядомасьць, таму, відаць, я й не запомніў, як мы ішлі на стадыён, і наагул – ці дайшлі да яго. Памятаю толькі, што пераходзілі чыгуначную лінію і дзесьці наперадзе, за шчытнай сьцяной высокіх ліп, гаўклівым рэхам лунала папулярная песьня пра «два берега у одной реки».

Заўвага 8. «Два берега у одной реки»

Песьня з кінафільму «Смага» (Адэская кінастудыя, 1960 год). Муз. А. Эшпая, сл. г. Пажэняна. На пачатку 1960-х папулярныя зонгі атрымлівалі свой фальклёрны варыянт. У дадзеным выпадку замест словаў: «Я ждала и верила сердцу вопреки…» гучала:

Я ждала и верила, думала – рожу,
А пошла проверила – с триппером хожу…

А яшчэ запомніўся натоўп ля машыны зь півам. Бацька, угледзеўшы нейкіх сваіх знаёмцаў, таксама ўбіўся ў натоўп, і я стаяў зводдаль, пазіраючы, як чырванатварая прадавачка – у мокрым халаце, з забінтаваным пальцам – поўніла куфлі, і як упрэлыя дзядзькі, зьмяняючы адно аднаго, налягалі на піўную помпу.

Заўвага 9. Піўная помпа

Піва згаданай парой было ў дэфіцыце, і на рознага кшталту сьвятах яго прадавалі з бочак. Бочку ставілі на кодаб машыны ГАЗ-51, у якой быў адкінуты адзін борт, а поўнілі куфлі з дапамогаю піўной помпы. Каб паскорыць працэс, аматары піва – тыя, каму падыходзіла чарга – раз за разам лезьлі на машыну, і з апантанасьцю хапаліся за ручку помпы. Мыўся посуд адмысловым чынам: на дошку кабінкі мацавалася ёмістасьць з вадою, якая праз гумовы шлянг злучалася з мыйкай. Прадавачка ставіла (дном дагары) куфаль на мыйку, і сьценкі пасудзіны акрапляліся двума струменьчыкамі, якія не давалі рады нават зьбіць пены.

Стаяў я доўга, з трывогаю пазіраючы паўзьверх людзкіх галоваў, а аднаго разу, калі нейкі дзядзька, залазячы на кодаб, пасьлізнуўся і зваліўся з машыны, улякнута ўзьняўся на дыбачкі: падалося, што гэта быў мой бацька.

– Лётаеш, як касманаўт! – пажартавала прадавачка, і той жа хвіляй бацька, зьдзьмухваючы з кухля густую пену, вылузаўся з натоўпу.

Бацька тыцнуў мне ў руку ліпуча-мокры пачак вафель – атрымаў, відаць, на рэшту, прагнымі вуснамі прыклаўся да куфля.

Вафлі былі мясцовай вытворчасьці, з размашыстым надпісам на пачку: «Полоцку 1100 лет». Я азірнуўся, бязгучна прашаптаў: «Сорак адзін…», але есьці ня стаў – вырашыў занесьці дахаты і пачаставаць маці.

Заўвага 10. «Сорак адзін…»

Калі хто з нас, падшыванцаў, выбягаў на вулку з кавалкам булкі ці якога іншага едзіва, трэба было абавязкова выгукнуць: «Сорак адзін – ем адзін». У адваротным выпадку сябрукі гукалі «Сорак два – дзялі на два!» і даводзілася іх частаваць. Трымаеш булку ці яблык, а дружбак кусае. Аднойчы я выбег на двор з сакавітай папяроўкай, забыўся выгукнуць мянокліч, і вымушаны быў даць куснуць яблыка Сяву з суседняга пад’езду. Сява так куснуў, што яблык захрас у роце і яго потым крышылі сьцізорыкам, стукаючы лязом па Сявавых зубох.

Адвячоркам мы рушылі на аўтобусны прыпынак і па дарозе зазірнулі на танцпляцоўку. Там граў вайсковы аркестар, і некалькі параў скакалі «Кракавяк». Сярод скакуноў прыкметна вылучаліся цётка з валасатымі нагамі і ейны напарнік: падхорцісты дзядзька ў бастонавым гарнітуры. У яго былі шырокія штаны з манжэтамі, і калі танцор рэзка спыняўся альбо даваў кругаля, шырокае калашыньне абкручвалася ўкол нагі. Мне гэта страшэнна падабалася, і я марыў прыдбаць сабе такія ж нагавіцы ды пусьціцца ў скокі зь Ірай Шэф – самай прыгожай дзяўчынай нашай клясы. Бацька таксама прагнуў паскакаць зь якой кабетай, бо вочы ягоныя гарэлі і ніжняя губа тузалася ў такт «Кракавяку».

Дахаты – а жылі мы на Нафтабудзе – ехалі ў перапоўненым аўтобусе. За аўтобуснымі шыбамі калыхаўся шэры прыцемак, і на заімглёным даляглядзе ўжо немагчыма было ўгледзець відарысу Кадэцкага корпусу: я заўсёды на яго глядзеў, калі ехаў аўтобусам з Полацку.

Заўвага 11. Кадэцкі корпус

Кадэцкім корпусам называлі гмах сабору Сьв. Стафана – галоўнай архітэктурнай дамінанты гораду. Праз два гады сабор узарвалі. На той час у Полацку не было аніводнага чалавека, які б шкадаваў аб тым злачынстве. Яго відавочцы потым доўга з захапленьнем апавядалі: «Ка-ак ё…нет, аж окна зазвинели!»

Стаялі мы на пярэдняй пляцоўцы, і мяне ўрэшце так прыціснулі, што давялося лезьці пад жалезную білу.

Заўвага 12. Жалезная біла

У 1962 годзе на маршруце Полацак–Нафтабуд упершыню зьявіліся новыя аўтобусы ЛАЗ. Пярэднія дзьверы ў іх адчыняліся з дапамогай адмысловае штангі. Стаяць на другім яе баку, усутыч да ветравога шкла, не дазвалялася, пра што паведамляў адпаведны надпіс.

Прыціснуўшыся лобам да халоднай шыбы, я скоса зірнуў на кіроўцу, але той нічога не сказаў, адно ўздыхнуў ды паддаў газу.

За дзень я страшэнна стаміўся, але ня мог заснуць, і доўга круціўся ў ложку, сюд-туд намацваючы стосік назьбіраных на сьвяце «нябёсных» улётак, якія піхнуў пад падушку. З кухні тым часам даляталі матчыны нараканьні ды перарывісты шолах газэты: бацька чытаў сваё ўлюбёнае «Знамя новостройки».

Заўвага 13. «Знамя новостройки»

Шматтыражная газэта, орган кіраўніцтва, парткаму й прафкаму будаўнічага трэсту № 16 «Нафтабуд». Выдавалася з 1958 па 1997 год. У ёй была літаратурная старонка, дзе друкаваліся вершы мясцовых паэтаў. У 1962 годзе там быў зьмешчаны вершык, які мне, памятаецца, страшэнна спадабаўся. Цалкам верш не прыгадаю, а канец яго быў такім: «А ў нас на Нафтабудзе нафта будзе! Будзе! Будзе!»

– Цэлы дзень цягаў дзіцё… галоднае, – незадаволена бубнела за сьценкаю маці. – І капялюш згубіў! Трыццаць рублёў на старыя…

Заўвага 14. На старыя

1 студзеня 1961 году адбылася грашовая рэформа, у выніку якой савецкія грошы «падаражэлі» ў дзесяць разоў. Жанчыны, абураючыся ростам цэнаў, доўга потым згадвалі «старыя» грошы. На іх думку, са «старымі» жыць было лягчэй.

Незадаволена бубнела маці, ціха шамацела газэта, вочы мае зьмежваліся; на апошняй мяжы між яваю і сном я ўявіў сябе лётчыкам і, даўшы кругаля над старажытным горадам, стаў скідваць долу пачкі вафель. Адзін пачак зваліўся на галаву цёткі, што прадавала піва, і тая абурана паківала мне забінтаваным пальцам.

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/11/23