Не паспеў вобраз Памаранчавай Рэвалюцыі выпетрыцца з памяці, як новая праява «народнай волі» засціла яго. Гэтым разам вызначыўся Кіргізстан – краіна, што геаграфічна ляжыць яшчэ далей ад ліберальнага, дэмакратычнага Захаду.

Пачуццё дэжа вю моцнае, але гэтым разам яно ўжо не поўнае. Так, у снежні вуліцы Кіева можна было пераблытаць з вуліцамі Бялграду або Тбілісі, а Віктара Юшчанка – з Міхаілам Саакашвілі. Сапраўды, некаторыя эпізоды рэвалюцыі ў Кіргізстане прымушаюць успомніць пра Украіну, Грузію, а перадусім пра Сербію. Аднак у іншых сваіх праявах «жоўтая» або «цюльпанавая» рэвалюцыя (яе называюць таксама «ружовай» ці «лімоннай») істотна адрознівалася ад ранейшых. Падобна да гэтых вызначэнняў рэвалюцыі, гэтыя адрозненні могуць нават увесці ў зман.

Так, народ ізноў прадэманстраваў нам сваю сілу (хаця не магло не ўражваць, як мала спатрэбілася мітынгоўцаў у Бішкеку, каб скінуць Акаева; беларуская і азербайджанская апазіцыі, якія ў мінулым рэгулярна выводзілі на вуліцы дзесяткі тысячаў людзей, маюць толькі пазайздросціць кіргізам), але няма доказаў, што апазіцыя сапраўды выйграла выбары, якія сталі каменем спатыкнення. Так, дзейнічаў яшчэ адзін клон студэнцкіх рухаў «Пора», «Хмара» і «Отпор» пад назвай «Кель-кель», але ў Кіргізстане не было ні Юшчанкі, ні Саакашвілі, ні Каштуніцы. Рэвалюцыя не суправаджалася антырасійскімі лозунгамі, не было масаў, натхнёных марай далучыцца да Захаду. З Кіргізстану прыходзіла так шмат карцінак з акрываўленымі галовамі, спаленымі крамамі і разрабаванымі ўрадавымі будынкамі, што рабіла параўнанне «цюльпанаў» з «памаранчамі» справай нялёгкай.

Тым не менш, абстрагуючыся ад адрозненняў, можна сцвярджаць адну пэўную рэч: пара рэвалюцый на постсавецкай прасторы не скончылася. Пасля рэвалюцыі ва Ўкраіне многія назіральнікі (уключаючы аўтара) выказвалі скепсіс што да шанцаў пашырэння рэвалюцыйнага руху на іншыя краіны былога Савецкага Саюза. Удары на апярэджанне з боку аўтарытарных лідэраў, гаварылі скептыкі, з’яўляюцца найбольш верагодным сцэнаром на бліжэйшы час. У любым разе, постсавецкія аўтакраты кіруюць сістэмамі, дзе палітычнае і грамадскае жыццё не спрыяе электаральным рэвалюцыям, таму пашырэнне апошніх мае натуральныя межы. Кіргізскія падзеі, здаецца, абверглі гэтыя заўчасныя прагнозы. Рэвалюцыя працягваецца.

Але як далёка яна пойдзе? Як ні дзіўна, скептыкам наўрад ці варта выбачацца пасля «цюльпанавага перавароту». Па-першае, прэвентыўныя рэпрэсіі насамрэч буяюць у постсавецкіх краінах. Беларускі прэзідэнт узмацніў свой кантроль над спецслужбамі і правёў новы закон, які дазваляе міліцыі ўжываць зброю ў выпадках, «прадугледжаных кіраўніком дзяржавы». У Казахстане галоўная апазіцыйная партыя была абвешчана па-за законам. Малдова хоць па-добраму і вылучаецца на постсавецкай прасторы, але, застаўшыся напаўаўтарытарнай краінай, заблакавала ўезд міжнародным назіральнікам на парламенцкія выбары. І вось ужо дзве выбарчыя кампаніі – у Малдове і ў Таджыкістане – прайшлі без усялякіх рэвалюцый.

Па-другое, скептыкі нярэдка называлі менавіта Кіргізстан магчымым выняткам, які толькі пацвярджае агульнае правіла. Кіргізія мела нямала супольнага з рэжымамі, дзе адбыліся электаральныя рэвалюцыі. Незадаволенасць народу ўладай была амаль паўсюднай. Краіна перажыла досвед палітычнай лібералізацыі. Грамадства аказалася падзеленым (у дадзеным выпадку па лініі «Поўнач–Поўдзень»), і гэта абумовіла хуткую мабілізацыю той часткі насельніцтва, што служыла апірышчам апазіцыі. Эканоміка не залежала ад адзінага рэсурсу, наяўнасць якога дазволіла б лідэру лёгка кантраляваць буйны бізнес, бюракратыю, апарат бяспекі і прадухіляць выбухі незадаволенасці насельніцтва. Кіргізская эліта была яўна раз’яднанай. «Падараваўшы» сваёй сям’і і сябрам кантроль над ільвінай доляй найбольш прыбытковых бізнесаў у краіне, Акаеў не здолеў забяспечыць балансу інтарэсаў паміж дзелавой і кіраўнічай элітамі, за што і паплаціўся: большасць членаў эліты не кінуліся яму на помач, калі пачаліся хваляванні. Як і ўва ўсіх краінах адбытых электаральных рэвалюцый, у кіраўніцтве апазіцыі спрэс трапляліся былыя функцыянеры старога рэжыму. Last, but not least: Акаеў быў слабым лідэрам, які хацеў лічыцца дэмакратам і, як Шэварднадзэ і Кучма (але не як Мілошавіч), дбаў пра сваё добрае імя на Захадзе. Таму, магчыма, ён і вагаўся: ці ўжываць сілу супраць пратэстоўцаў, ці не.

Расійскі палітычны каментатар Андранік Мігранян неўзабаве падсумаваў падабенствы паміж Акаевым і іншымі скінутымі прэзідэнтамі накшталт Эдуарда Шэварднадзэ. «Розніца паміж Акаевым і Лукашэнкам, – заявіў Мігранян, – у тым, што Акаеў менш падобны да дыктатара, а больш да няўдачніка». Сапраўды, знікаючая папуляцыя постсавецкіх аўтакратаў можа ўбачыць у кіргізскіх падзеях адно пацвярджэнне вядомага ёй правіла: чым больш жорсткі стыль кіравання, тым даўжэй магчыма пратрымацца ля ўлады. «Народным масам» на постсавецкіх абшарах няпроста зрынуць такога аўтарытарнага кіраўніка, які падтасоўвае выбары і гатовы ўжыць сілу.

РОЗНЫЯ, АЛЕ СУТНАСНА ПАДОБНЫЯ

І ўсё ж ці Кіргізстан трэба разглядаць проста як вынятак, які пацвярджае вызнаванае скептыкамі правіла (і апраўдвае спадзевы аўтарытарных лідэраў)? Магчыма, мы проста надалі замнога ўвагі «перадумовам» электаральных рэвалюцый? Хтосьці запярэчыць, што насамрэч трэба браць пад увагу толькі сілу народнага незадавальнення і публічных пратэстаў, а не інстытуты, выбарчыя законы, падзелы паміж элітамі і легітымнасць апазіцыі. Сапраўды, ці не была Цюльпанавая рэвалюцыя радыкальна адрознай? Некаторыя скажуць, што шматлікія адметнасці прымушаюць аднесці Кіргізстан у іншую катэгорыю, бо там адбылася не дысцыплінаваная, мірная і, перадусім, здзейсненая ў праўным рэчышчы рэвалюцыя, а, хутчэй, стыхійнае паўстанне супраць благога цара.

Аднак пры бліжэйшым разглядзе можна зрабіць вывад, што Цюльпанавая рэвалюцыя не так ужо і розніцца ад папярэдніх, у ходзе якіх посткамуністычныя прэзідэнты былі адхіленыя ад улады з большай далікатнасцю. Больш за тое, многія з адрозненняў ад іншых «каляровых рэвалюцый» абумоўлены не толькі спецыфічным цэнтральнаазіяцкім кантэкстам, але і неспадзяванымі высновамі, якія рэжым Акаева і яго апаненты зрабілі з урокаў Памаранчавай і Ружовай рэвалюцый.

Адрозненне 1: Гэтая рэвалюцыя суправаджалася гвалтам. Размах гвалту, мабыць, СМІ трохі перабольшвалі, і трэба адзначыць, што з асаблівым імпэтам натоўпы рабавалі крамы і ўстановы, якія належалі ці кантраляваліся прыўладным кланам – факт, які замоўчваюць многія з тых, хто расказвае пра хаос і анархію на вуліцах Бішкека. Але, без сумневу, рабункі далёка выйшлі за межы валоданняў кіраўнічай сям’і, іх хваля накрыла і перыферыйныя жылыя кварталы сталіцы. Праўда, значнасць фактару гвалту можна прыменшыць, звярнуўшы ўвагу на нявызначанасць яго паходжання: як заявіла апазіцыя, што за шэраг актаў нясуць адказнасць чальцы кіраўнічага рэжыму, якія намагаліся дыскрэдытаваць пераможцаў (паступалі паведамленні і аб правакатарах, што кідалі камяні ў натоўп, каб прыспешыць штурм прэзідэнцкага палацу 24 сакавіка). Але ў любым разе, схільнасць многіх пратэстоўцаў да гвалту аспрэчыць немагчыма. Было б памылкай скідваць гэты фактар з рахункаў.

Аднак ці азначае ўжыванне гвалту, што гэтая рэвалюцыя істотна рознілася ад ранейшых? Прыхільнікі культурнага дэтэрмінізму, напэўна, скажуць, што мірныя і «аксамітныя» рэвалюцыі ў еўрапейскіх краінах непазбежна набываюць значна менш прывабны выгляд у Азіі. Але лагічна будзе даць значна больш пераканаўчае тлумачэнне: гвалт у Кіргізстане ёсць лагічным наступствам рашэння рэжыму загадзя адмовіцца ад сумленнага правядзення выбараў. Акаеў паспрабаваў прадухіліць электаральную рэвалюцыю, і вынікам стала гвалтоўная рэвалюцыя. Пастфактум можна сказаць, што Акаеў памыліўся ў сваім выбары, але ў любым разе ён меў іншы, больш спадзеўны варыянт. Ён мог бы рызыкнуць і правесці крыху больш свабодныя і справядлівыя выбары: верагодна, кіргізская апазіцыя дабілася б някепскіх вынікаў, але шанцы на тое, што яна перамагла б нават на абсалютна свабодных і справядлівых выбарах, былі мізэрнымі. Падобная сітуацыя мела месца ў Малдове ўсяго некалькі тыдняў да кіргізскіх падзей, 6 сакавіка. Правядзенне малдоўскіх выбараў не адпавядала многім дэмакратычным стандартам, але не было і поўным фарсам у тым сэнсе, што не адбывалася падтасовак. Гэты факт, улучна з рэзкім павелічэннем прадстаўніцтва апазіцыі ў парламенце, узмацніў легітымнасць выбараў і зняў асноўную прычыну для вулічных пратэстаў. Мы не расхвальваем малдоўскага выбарчага працэсу, у якім шмат недахопаў, але ўсё-такі дазволім сабе зазначыць, што найлепшы сродак ад дэмакратычнай рэвалюцыі – проста паважаць нормы дэмакратыі.

Адрозненне 2: Апазіцыя не атрымала перамогі на выбарах. Ува Ўкраіне Юшчанка выйграў першы тур прэзідэнцкіх выбараў. У Грузіі апазіцыя таксама выйграла, дарма што Нацыянальны рух набраў толькі 26 % галасоў выбаршчыкаў. У Кіргізстане 69 з 75 месцаў у парламенце атрымалі людзі, якія або адкрыта падтрымалі Акаева, або былі яго тайнымі стаўленікамі («незалежныя» кандыдаты, пераважна бізнесоўцы). Магчыма, Акаеў разлічваў, што, зрабіўшы так, каб немагчыма было зразумець рэальны ўзровень падтрымкі апазіцыі ў народзе, ён нейтралізуе яе ўплыў, не даўшы вывесці значную колькасць людзей на вуліцы. Калі гэта сапраўды так, то ён недаацаніў раннія трывожныя сігналы: выбарчая кампанія суправаджалася шматлікімі дэманстрацыямі, на многіх з якіх гучалі сапраўды радыкальныя патрабаванні. Урэшце, галоўны ўрок, які ён – і мы – атрымалі з кіргізскіх падзей: каб спыніць вулічныя пратэсты, недастаткова забяспечыць сабе станоўчы вынік на выбарах, папярэдне абяскровіўшы апазіцыю так, каб яна не магла выйграць. Абвяшчаючы скандальна высокія вынікі на сваю карысць, улады памяншаюць значнасць рэальнай перамогі над апазіцыяй. Апазіцыя, можа, і не выйграла выбараў, але народ упэўніўся, што афіцыйныя вынікі – фальшыўка. Выкрытых падтасовак аказваецца дастаткова для дэстабілізацыі сістэмы, якая мае нейкія прэтэнзіі на статус дэмакратычнай.

Адрозненне 3: Апазіцыя ў Кіргізстане была раз’яднанай. Украінцы і ўкраінская апазіцыя знайшлі ў Юшчанку чалавека, вакол якога змаглі паяднацца на прэзідэнцкіх выбарах. Аналагічным чынам грузіны паядналіся вакол Саакашвілі, якому асіставалі Ніно Бурджанадзэ і Зураб Жванія. Так, у Кіргізстане апазіцыя была менш з’яднанай, чым у Грузіі або ўва Украіне (хаця да прэзідэнцкіх выбараў, прызначаных на кастрычнік, сітуацыя магла змяніцца), але і ў названых краінах апазіцыю цяжка было назваць вельмі з’яднанай. У грамадствах, якія саспелі для рэвалюцыі, адзінства трэба разумець інакш, чым у класічнай партыйнай сістэме: у прыватнасці, калі стары рэжым аказваецца ненавідным і дыскрэдытаваным, адзіная палітычная праграма не такая важная, як пазіцыя «за» або «супраць» рэжыму.

Адрозненне 4: Пратэстныя акцыі ў Кіргізстане распачаліся ў правінцыі, а не ў сталіцы. Ізноў жа, гэтае адрозненне ад ранейшых рэвалюцый цяжка назваць істотным. Мабілізацыйныя захады ў перыферыйных рэгіёнах мелі важнае значэнне і пры ўсіх іншых рэвалюцыйных сцэнарах (успомнім пра бульдозеры ў Сербіі, аўтамабільныя ланцугі ў Грузіі і людзей з усёй Украіны, якія сабраліся ў Кіеве). Папросту рэвалюцыя ніколі не абмяжоўваецца сталіцай (хаця Сэмюэл Гантынгтан, аўтар шырока вядомай кнігі «Сутыкненне цывілізацый», аднойчы заявіў, што «заходнія» рэвалюцыі пачынаюцца ў сталіцы, а «ўсходнія» – у правінцыі). Няважна, як многа супрацоўнікаў сілаў бяспекі кінута на ахову прэзідэнцкага кварталу; тонкая нітка цярпення можа лопнуць у самых нечаканых месцах, выклікаючы неадольную ланцуговую рэакцыю.

Адрозненне 5: Сілы, якія паслужылі рухавіком кіргізскай рэвалюцыі, былі відавочна адрознымі ад тых, якія рухалі ранейшыя «каляровыя» рэвалюцыі. Ува Ўкраіне і ў Грузіі народнае нездавальненне каналізавала грамадзянская супольнасць. У Кіргізстане спалучэнне высілкаў актывістаў НДА і прадстаўнікоў новага сярэдняга класу праявілася не так выразна (хаця гэтай супольнасці, чый стыль жыцця нагадвае заходні, у акаеўскім Кіргізстане былі дадзены большыя магчымасці для развіцця, чым, напрыклад, у суседніх цэнтральнаазіяцкіх дэспатыях). Замест гэтых людзей на вуліцах Бішкеку, Ошу і Джалал-Абаду мы бачылі збяднелых сялянаў, падлеткаў і старых. Ці трэба тады разглядаць падзеі ў Кіргізстане як сялянскае або нават люмпен-пралетарскае паўстанне? Вядома, пэўныя падабенствы ёсць. Юлія Саўчанка, выбітная кіргізская журналістка, якая супрацоўнічае цяпер з вашынгтонскім «Нацыянальным фондам у падтрымку дэмакратыі», заўважыла аўтару гэтых радкоў, што многія пратэстоўцы з Поўдня, мабыць, папросту скарысталі шанец задарма з’ездзіць у сталіцу, заадно разжыўшыся тым, што кепска ляжала: «Ідзецца аб маладых, беспрацоўных, збяднелых людзях, якім няма чым заняцца – дык чаму б не сесці ў аўтобус і не паехаць рабіць рэвалюцыю?».

Але адбылося нешта большае, чым сялянскае паўстанне – з прычын, якія прымушаюць перагледзець і расшырыць само паняцце грамадзянскай супольнасці. Вяскоўцы, асноўная сіла Поўдня, вызначаліся добрай арганізацыяй. У паўднёвых гарадах, Ошы і Джалал-Абадзе, амаль не назіралася рабункаў і гвалту. Жанчыны сярэдняга веку і паджылыя сяляне штодзень цэлымі тыднямі выходзілі на мірныя маніфестацыі. Новыя формы самаарганізацыі раслі паўсюль як грыбы пасля дажджу. Асноўны цяжар арганізацыі Цюльпанавай рэвалюцыі лёг на традыцыйныя для сельскай мясцовасці грамадскія рады, скліканыя з блаславення аксакалаў, між тым як «мадэрная» грамадзянская супольнасць, завязаная на НДА, аказалася няздольнай паўтарыць «звыклы» сцэнар рэвалюцыі.

ХВАЛЯ РЭВАЛЮЦЫЙ ПАЙШЛА ДАЛЕЙ

Адрозненні паміж Украінай і Грузіяй, з аднаго боку, і Кіргізстанам, з іншага, наводзяць на думку, што ёсць два магчымыя падыходы да разумення феномену Цюльпанавай рэвалюцыі. Адзін з іх палягае ў тым, каб тлумачыць падзеі ў Кіргізстане як «цэнтральнаазіяцкую версію» бягучага рэвалюцыйнага працэсу. Паколькі дэмакратычным сілам цяжэй было засведчыць сваю легітымнасць, рэвалюцыя выйшла менш стройнай. Беспарадкам паспрыяла і тое, што паўстанне не было гарадскім, буржуазным. Аднак, маючы карані ў грамадзянскай супольнасці, якая ў сялянскай мясцовасці Сярэдняй Азіі, безумоўна, набывала спецыфічную форму, паўстанне схілялася да арганізаванасці, дысцыпліны і дзе-нідзе здолела хутка запоўніць вакуум улады. Патрэба ў гэткай «мабілізацыі шырокіх масаў» узнікла таму, што Акаеў быў менш зацікаўлены ў дэмакратычнай легітымнасці, чым прыхільнікі Януковіча і Шэварднадзэ, што рабіла перамогу ля урнаў больш складанай. Верагодна, Акаеў згубіў інтарэс да дэмакратыі, або папросту захапіўся цэнтральнаазіяцкай ідэяй легітымнасці: кіраўніку недастаткова проста выйграць, ён абавязаны выйграць з вялікім адрывам. Як бы там ні было, рэвалюцыя прадэманстравала, што аўтарытарнаму лідэру ў Цэнтральнай Азіі можна паспяхова супрацьстаяць, нават не атрымаўшы перамогі на выбарах, – пры ўмове, што гэты лідэр выклікае ва ўсіх непрыхільнасць.

Другі падыход да Цюльпанавай рэвалюцыі тлумачыць яе як вынік сутыкнення дзвюх тэндэнцый, спароджаных ранейшымі, больш традыцыйнымі электаральнымі рэвалюцыямі. Першая тэндэнцыя – пашырэнне «вірусу рэвалюцыі». Няма сумневу, што кіргізская апазіцыя натхнялася ўкраінскай рэвалюцыяй: прайшло замала часу, каб захапленне і спадзевы сышлі на нішто, і да таго ж прыклад быў яскравы і незабыўны. Другой тэндэнцыяй была прэвентыўная рэакцыя зрынутага рэжыму: ён шмат чаго навучыўся з украінскіх (і грузінскіх) падзей і імкнуўся не дапусціць электаральнай рэвалюцыі. Аднак, на бяду акаеўскага рэжыму, спроба пакласці накрыўку на чайнік, што закіпаў, прывяла да таго, што накрыўку папросту сарвала парай. Можна таксама дадаць, што кіргізскія рэвалюцыянеры, хацелі яны таго ці не, аказаліся лепшымі вучнямі, чымся ўлады. Акаеўскі рэжым добра падрыхтаваўся да чагосьці падобнага да ўкраінскага варыянта, але выявіў сваю бездапаможнасць, калі падзеі разгарнуліся паводле іншага, непісанага, больш хаатычнага сцэнара.

Паводле кожнай з інтэрпрэтацый, падзеі ў Кіргізстане нельга назваць электаральнай рэвалюцыяй паводле сербскага, грузінскага ці ўкраінскага сцэнару – ці нават сцэнару самой кіргізскай апазіцыі. Адсутнасць легітымнасці, якую магла б забяспечыць перамога на выбарах, азначае, што пра дэмакратычную рэвалюцыю ў Кіргізстане гаварыць, магчыма, яшчэ зарана. Але абодва тлумачэнні выяўляюць глыбінную сувязь паміж падзеямі ў Кіргізстане і ў іншых, больш «заходніх» краінах.

Яны паказваюць, што інстытуты, выбарчыя законы, падзелы эліт, эфектыўнасць апазіцыі, безумоўна, маюць сур’ёзнае значэнне, аднак такія фактары, як народная воля і публічная нездаволенасць могуць абясцэніць усе намаганні кіраўніка аслабіць апазіцыю, па-свойму трактаваць выбарчыя законы, злоўжываць дзяржаўным апаратам. Больш за тое, яны даводзяць, што антыакаеўская рэвалюцыя належыць да той самай катэгорыі, як і сербская, грузінская ці ўкраінская, і што яна не была бунтам супраць «благога цара».

ЧАМУ АДРОЗНЕННІ МАЮЦЬ СУР’ЁЗНАЕ ЗНАЧЭННЕ

І ўсё ж пералічаныя вышэй адрозненні ставяць сур’ёзныя і неадкладныя выклікі перад кіргізскімі рэвалюцыянерамі. Адсутнасць агульнапрызнанага і аўтарытэтнага лідэра апазіцыі, да якога прыслухоўваўся б народ пасля адыходу ранейшага «кіраўніка дзяржавы», ускладняе працэс спакойнай і мірнай перадачы ўлады, напрыклад, паводле ўкраінскага, грузінскага ці сербскага варыянта. Таксама адсутнасць імаверных доказаў перамогі апазіцыі на выбарах (а не проста сведчанняў фальсіфікацыі выбараў уладамі, маніпулявання выбарчай кампаніяй шляхам дыскваліфікацыі наймацнейшых кандыдатаў напярэдадні выбараў і г. д.) азначае, што яна не можа прэтэндаваць на легітымнасць, аналагічную той, якой карысталіся сербскія, украінскія і (часткова) грузінскія дэмакраты.

Вакуум легітымнасці і адсутнасць моцнага лідэра ў Кіргізстане зашкодзілі апазіцыі ўсталяваць парадак, неабходны для спынення гвалту, і прымусіць «пяхоту» рэвалюцыі падпарадкавацца новаму, як мяркуецца, дэмакратычнаму ўраду. Выявілася, што лідэрам апазіцыі цяжка аднавіць законнасць і правапарадак у Бішкеку, нават нягледзячы на тое, што, як ва Ўкраіне і Грузіі, яны некалі былі функцыянерамі ранейшага рэжыму.

«Чыстыя», канстытуцыйныя электаральныя рэвалюцыі прадухіляюць вакуум улады. У Кіргізстане ён існуе і ў палітычным плане будзе дорага каштаваць краіне. Дзіўная барацьба паміж старым і новым парламентам, якая разгарэлася пасля адхілення ад улады Акаева, наўрад ці дапаможа новым уладам дабіцца легітымнасці пастфактум, тым болей, што абодва парламенты былі праакаеўскімі. Суперніцтва паміж Феліксам Кулавым і Курманбекам Бакіевым азначае, што шлях да палітычнага ўрэгулявання будзе значна больш складаным, чым у выпадку, калі б апазіцыя мела яўнага, бясспрэчна легітымнага лідэра. Застаецца спадзявацца, што будучыя прэзідэнцкія выбары запоўняць вакуум легітымнасці і лідэрства.

Безумоўна, адрозненні паміж падзеямі ў Кіргізстане, Грузіі і Ўкраіне кідаюць сур’ёзныя і непасрэдныя выклікі іншым постсавецкім дыктатарам. Сцісла кажучы, ім нельга адхрышчвацца ад падзей у Кіргізстане як ад вынятку, які пацвярджае, што ўладу можна ўтрымаць толькі «цвёрдай рукой». Сапраўды, здатнасць «ружаў» ператварацца ў «памаранчы», а потым у «цюльпаны» не можа іх не непакоіць.

Вядома, астатнім постсавецкім аўтакратам нельга закінуць, што яны сядзяць склаўшы рукі. Яны хутка скемілі, як атрымаць выгаду з хаосу. У тэлевізійных рэпартажах, паказаных у Казахстане, Беларусі і Азербайджане – і забяспечаных старанна адрэдагаванымі каментарамі, былі прадэманстраваныя найменш прывабныя бакі Цюльпанавай рэвалюцыі – для таго, каб запалохаць грамадзянаў, каб яны нават не думалі аб пераменах і падтрымцы апазіцыі, якая прывядзе да аналагічнага «хаосу». У гэтых краінах трэба чакаць яшчэ больш энергічных спробаў узмацніць палітычны кантроль.

Аднак гэтыя самыя тэлевізійныя карцінкі служаць урокам і для постсавецкіх аўтакратаў. Няважна, наколькі зацята вы імкняцеся знішчыць сваіх апанентаў – яны заўсёды могуць адрэагаваць яшчэ больш жорстка, забыўшыся пра далікатнасць электаральных рэвалюцый гэтак сама, як вы «забываецеся» праводзіць свабодныя і справядлівыя выбары. Вы можаце парушаць законы, зачыняць НДА, узброіць вашы сілы бяспекі да зубоў, саджаць апанентаў у турму, пастаянна гуляць з апазіцыяй у гульню «падзяляй і ўладар». Аднак вы не здольныя канчаткова спыніць той працэс, які Ленін называў «рэвалюцыйнай творчасцю масаў». Калі выспявае надзённая патрэба ў палітычных зменах, гэты працэс можа матэрыялізавацца ў самых нечаканых формах і праявах. Можа здарыцца так, што калі амбітныя дэмакраты чарговым разам паспрабуюць дамагчыся перамен і перайграць дамарослых аўтакратаў, ім давядзецца дзейнічаць іначай за сваіх папярэднікаў. Калі-небудзь дэмакратам пасміхнецца поспех, нават калі яны дасягнуць яго выпадкова, самі таго не хочучы. Гэтае «калі-небудзь» азначае, што над дамарослымі аўтакратамі цяжэе дамоклаў меч. Яны могуць паспяхова «бараніць уладу» гадамі, але насамрэч іх можна параўнаць з сапёрамі – адна памылка абясцэньвае ўсе ранейшыя высілкі. А людзям усё ж уласціва рабіць памылкі – нават тым, хто лічыць сябе багамі ці трошкі вышэйшымі за іх.

БЯСПЛАТНЫЯ ПАРАДЫ

З улікам усяго гэтага хачу даць яшчэ нязрынутым постсавецкім аўтакратам колькі бясплатных парад.

Па-першае, не рабіце ўчынкаў, зыходзячы з ідыёцкага дапушчэння, што вы будзеце жыць вечна або, прынамсі, застаняцеся пры ўладзе пажыццёва. Чым даўжэй вы будзеце чапляцца за ўладу, тым большая верагоднасць, што вас скіне нейкая хваля пратэстаў, звязаная ці не звязаная з выбарамі. Сёй-той, накшталт Гейдара Аліева, сапраўды змог утрымаць уладу да смерці. Аднак г. Аліеў належаў да іншай узроставай групы, чым усе вы і, у любым разе, ён папросту пакінуў сыну ў спадчыну праблемы, ад развязання якіх яго збераглі толькі ўзрост і хваробы. Таму: 1) не заганяйце сябе ў сітуацыю, калі ўжо будзе немагчыма мірным, годным шляхам адысці ад уладнага стырна; 2) плануйце свой адыход ад улады загадзя.

Па-другое, не цешцеся ўсёмагутнасцю вашых спецслужб і іхняй здольнасцю пераследаваць апазіцыю. Калі вы жорстка караеце сваіх апанентаў, гвалт можа некалі павярнуцца да вас. Бяспека, якую даюць паліцыя і спецслужбы, бывае ілюзорнай: занадта часта ўсе гэтыя службы здаваліся ў лічаныя мінуты або ігнаравалі загады аб ужыванні сілы. Калі ў грамадстве пашырана незадаволенасць рэжымам, яна зазвычай уласціва і людзям у форме. Сербскія і ўкраінскія паліцыянты не атакавалі пратэстоўцаў менавіта таму, што многія з іх (ці не большасць?) галасавалі за Каштуніцу і Юшчанку. Калі народ усё яшчэ на вашым баку, перамога будзе за вамі. Калі не – цвяроза падумайце аб наступствах. Да таго ж, помніце, што вашыя сілавікі таксама глядзяць тэлевізар. Яны бачаць, што для іх азначае паспяховая рэвалюцыя, і ўжо некалькі паспяховых рэвалюцый зрабілі на іх незабыўнае ўражанне. Усе яны ведаюць, як ад двух стрэлаў у галаву загінуў былы міністр унутраных справаў Украіны Юры Краўчанка, і наўрад ці хочуць, каб такое здарылася з імі.

Па-трэцяе і па-апошняе, пашкадуйце сваіх дзяцей. Яны перажывуць вас, і, вядома ж, застануцца жыць пасля вашай палітычнай смерці. Найбольш ненавіснае ў краіне прозвішча, – хіба гэта тая спадчына, якую яны хочуць атрымаць? Жыць на выгнанні, знаходзіцца ў вышуку па лініі Інтэрполу, бясконца прыхоўваючы рахункі ў афшорах, – усё гэта таксама цяжка назваць годным жыццём. А калі вам удасца перадаць уладу камусьці са сваіх нашчадкаў (і гэта трэба падкрэсліць), ён амаль непазбежна сутыкнецца з тым, чаго вы пазбегнеце – з прыніжальным адхіленнем ад улады. Дэмакратыя можа азначаць лепшую будучыню не толькі для вашай краіны, але і для вашай сям’і.

Урэшце, дзеці прэзідэнтаў у дэмакратыях звычайна плаваюць як сыр у масле – прычым усё жыццё.

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/10/23