…праз многія нэндзы дадзена нам увайсьці ў валадарства Божае.

Дзеі 14:21

Удзень яшчэ можна трываць, а ноч прыпусьціцца – і абрынваецца навалаччу збродна-няздумнае. Што хвіліна тады, што гадзіна – адна трасца. Бывае, да раньня пракачаешся і не засьнеш, хоць ты голкаю павекі сшывай. На золку прахопішся ніякая і сноўдаеш зданьню, каб думка якая ў галаве, каб жаданьне. Вечара прычакаеш, і зноў тое самае: што было, што ёсьць, што магло б быць. Варыяцыі-асацыяцыі, паўсон-паўява, адно і тое – кружэлка заежджаная.

Быццам агледзіны: я, сын пры мне, немаўля – плоць-няўдаліца. У залі белай – ці то трон на ўзвышэньні, ці то Галгота, ад пустэльні, дзе вецер асьцюкамі сьцюжы шпурляецца, адгароджаная. Кручонікаў тройца ўпобачкі: руды, сьветлы, чорны звабны. А хто які насамрэч і каторы за сужэнца з траіх застанецца – няведама нічагуткі, і слота, і зімнеча ногі студзіць.

Трызьненьне гэткае – бязмоўнаму на спажыву. Зь языкатым размова – як у мячык гульня: адбіў і вось зноў мабілізуйся трымаць удар. Бязмоўны ж, бы папера тая, усё – брыдкае то ці горняе – стрывае. Як фаліянт во гэты…. Кульнешся, стомлены, пагартаеш і пад бок несумысьля, прыснуўшы… Добра, зачэпіць, дык вернешся назаўтра, агораеш сяк-так. Любошчы, ловы шчасьця, пакуты – што ні абыходзіць людзтву…

Міла, сястра, шмат чытае. Кандыдатка. «Як чырвонага нап’юся, дык зь Мілюсяй памілюся…» Палюблюся… Па…

Недалікатна, фуй!

І зімна ж але.

Дык вось пра іх, што меліся…

Першы мой, руды Кручонік, не чытаў амаль. Затое пісаў спраўна. Зранку падымецца і да кампутара. Пасядзіць-пасядзіць у одуме, пашчоўкае мышкай – і ў кухню, каву піць. Бляшанкі на тры дні ледзь хапала. Пап’е – і зноў за манітор, і гуляе з тою мышкай, і патыліцу чухае… Потым у ложак, сьпіць гадзіны дзьве. Злы – не зачапі. На пяты дзень па шлюбе за новае засеў і паўгоду амаль крэмзаў. Да таго самага дня ў гатэлі…

Дзень той зімовы…

На перапіс з адною, падзарабіць каб, падрадзіўся. У мяне вольныя суткі былі, паехала зь імі. Вецер ірваў такі – сьцены дрыжма ў гатэльчыку, у грубцы бы чарцей плойма скавыча. Дроў бярэма прынёс, кінуў на падлогу, дык і не чутно было, як падалі, за тым скавытаньнем. Гатэль – хата вясковая, дарма што ў цэнтры гарпасёлку, абслугі два чалавекі, абодва п’яныя. Запаліў ён у грубцы, сядзім, грэемся. Жывата яшчэ ня бачна ў мяне, але вось нібыта варухнулася, чую, жывое пад грудзьмі. Ён падлятае: «Ну, што, чуваць?» «Чуваць». «Добра, – кажа і дастае з валізы мяшэчак, а ў ім – колькі манэтаў залатых. – Вось, са спадкаў бабуліных, знарок трымаў да гэтага дня». І сыпель мне на далонь тыя манэты. Толькі зноў іх ссыпала ў мяшэчак ды пад падушку прыхаваць пасьпела, як напарніца заяўляецца. Так і так, маўляў, рудому кажа, час працаваць, сорак падворкаў абысьці, у сем аўтобус дахаты, дык пасьпець… Сабраўся ён, пайшлі перапісваць местачкоўцаў. Я – у ложак, сьпінаю да сьцяны, ляжу сабе. Не заўважыла, як заснула. Ня ведаю, колькі спала, гадзіну, можа, ці болей. Прачнулася ад стуку на ганку. Глядзь у акно: яны, любы руды мой з напарніцай, шыбуюць. Прыкінулася, быццам сплю, ляжу, чакаю. Ён уваходзіць: «Сьпіш?» Круць-круць ды зноў у сені. І ціха стала, быццам віхром зьдзьмула абаіх. Я ў сені сьледам: нікога, толькі гукі нейкія з падпольля, бы па дзераве хто шкрабецца, ледзь-ледзь чутныя. Падымаю вечка, а яны ўпокат на нейкай скрыні, і сьцёгны-дупы голыя, і дзе чыя, ня ўцяміш бязь сьвечкі.

Як выбегла з гатэлю, як да прыпынку дамчалася паўз сумёты – нічога ня памятаю. Дахаты прыехала, матка (яна за гаспадыню ў кватэры заставалася) ледзьве прытомнасьць ня страціла ад упуду, як убачыла. Празь дзьве гадзіны і ён зьяўляецца. «Што ты надумалася?» – «А каб нагі тваёй больш тут не было, вось што!» – «Як гэта?» – «Так, як сказала». І майно ў калідор ягонае разам з манэтамі…

Пайшоў, а мяне скруха такая апанавала – хоць у палонку. Куды ні пайду, куды ні кінуся, усё яны на скрыні той, друзам зацярушанай, трызьняцца. Ці сплю, ці раблю што – яны ў вачох… Адквяліла душу, сьлёз, бачных і нябачных, каб у адно сабраць, на добры ручай, пэўна, хапіла б. Якіх толькі караў на іхнія галовы не наклікала, якому гадаўю-зьвяр’ю ў помсьлівых мроях на расправу не аддавала. Праз тыя злосьць ды помсьлівасьць, можа, і ва ўлоньні мне гэтак зрабілася. Але гэта цяпер разумею, тады ж… Лёгка быць мудрым пасьля, а паспрабуй утаймаваць сябе, калі кіпіць у грудзёх.

Дайшла, адным словам. А як ня стала моцы трываць, да Містрыні Добрай Рады, што за дзьвюма рэкамі, балацінаю дрыготкай жыве, пра якую ад людзей была начутая, быццам такім, як я, ахвотна памагае, па параду вырашыла зьлётаць. Вось прылятаю. Хаціна на ўзьмежку між ворывам і аблогай – глянуць няма на што, яміна пасярод панадворку, гаспадыня пры ёй – баба-нясклёпа мурзатая. Гэта мне паможа, думаю, мне, сучаснай ды з матрыкулам (акурат у інстытуце давучвалася) у кішэні?

Гаманілі доўга. Калі можна тое назваць гаманой. Я апавядала, яна ж слухала адно. І толькі ўжо як сонца скацілася за аблогу і змрок раскашаваць прыпусьціўся, страпянулася ўрэшце, загаварыла: «Ох-це, хорт яго… Дурасьць наша бабская: захочаш папомсьціцца, а сабе толькі горш зробіш. Я свайму ў маладосьці, як даведалася, што здрадзіў з адною, паўструка адчахала. І што? Такі падструмэндзілі лекары (падшылі ці ўставілі там нешта) – яшчэ больш стаў блудзіць. У навакольлі спадніцы той, каб не задзёр, не засталося. А я ляжу, бывала, адна ў ложку, слязьмі ад самоты заліваюся. Маладая ж, хочацца. А мужыкі баяцца: раптам тое, што свайму, зраблю? Дык во і мяркуй. Не, злосьць і помсьлівасьць – кепскія дарадцы. І не заўважыш, як самой вантробы падточаць. Лепш ужо як ёсьць усё пакінуць. Руды твой – тхло, мажджэр чарвівы. То ці варта праз такога сабе і таму, хто ў табе, кроў псаваць? Пакінь яго распусьніцы, хай цешацца. Цяжка, вядома. А каму лёгка? Нам, жанчынам, заўжды непярэліўкі. Вунь з тройчы па чатырнаццаць каленаў колькі годных было кабецін – а названых на пальцах палічыш. Затое апошняй імя як сьвеціць! Можа, і табе тое самае наканавана. Вяртайся дахаты, а як час прысьпее вызваляцца ад плоду, прылятай зноў, можа, чым-колечы дапамагу».

Сказала гэтак і зьнікла, як растала ў тумане. Я сюды-туды, клічу – не адзываецца. А ўжо ноч на дварэ і сьцюдзёна. Пасунулася я ў хаціну, ногі прыкрыла нейкім рызьзём ды і заснула. А ўранку, ледзь сонца вымкнулася з-за ворыва, паднялася і дахаты хутчэй – паўзь дзьве ракі, балаціну дрыготкую – памчалася.

Як жа далей было, дай Бог памяці… Хімэры ўваччу, галава, бы стаўбун, пустая зь бяссоньня. Гэты вецер яшчэ – і сячэ, і сячэ па нагох. Ліха яго, прышчык разрасьцецца…

Ага.

Чатыры месяцы мінулі, прыйшоў час мне раджаць. Жывот, бы цеста ў дзяжы, разросься, вось-вось вылузьнецца з абалоньня, твар пабіўся плямамі. Хаджу, словы Містрыні Добрай Рады, што тым разам мне сказала, згадваю. Сабралася ды пад раньне, пакуль раса ня спала, выправілася ў дарогу. Дзьве ракі, балаціну адолела і зь першым сонцам да ўзьмежку таго між полем жытнёвым на месцы ворыва (лета было) ды аблогаю дапала.

Містрыня пры хляве са статкам уходжвалася. Ледзь гамонку пачалі, на парожку пасеўшы, як схваткі ў мяне пачаліся. Зьнянацку засьпелі, спрыхаду хлява, побач з катухом, мусіла я легчы. Так было кепска, што каб не гаспадыня, ці дала б рады разрадзіцца. Крык немаўляці пачула і страціла прытомнасьць, бы абухам хто па галаве выцяў… Ачулася зь дзіцем на грудзёх. Авечкі наўкруга стаяць, дзівяцца. Містрыня Добрай Рады ўпобачкі, хлопчыка майго за руку трымае. А паўз кроквы ды салому – дай веры! – зорка ў сьвятле сонечным кулогаецца.

«Вось, – кажа Містрыня, – Сынок табе. Ім на годнасьць будзеш хрышчаная па дванаццатым ягоным годзе, і стане табе апораю замест Кручонікаў-адрачэнцаў».

Тут заснула я і колькі спала – ня ведаю. А як прачнулася, зноў яе, Містрыню Добрай Рады, убачыла. Дзьверы рыпнулі, мужчына зь белымі валасамі ўвайшоў у хлеў. На авечак пугаю цыгнуў, дзьверы шырэй расчыніў – дух быдлячы выпусьціць. Спужалася я, дзіця да грудзей прытуліла, ляжу. Глянуў ён на мяне і кажа: «Ня бойся. Не анёлак я, але і ня злодзей. Так сабе чалавек, няпэўны». І распавёў сваю гісторыю:

«У краі ізумрудна-зялёным, дзе неба зь зямлёй цалуюцца, бацькі, статкары патомныя, на сьвет мяне пусьцілі. На сямнаццатым годзе ўлетку, калі горы цьвілі, з жанчынаю адной, з тых, што водамі ды паветрам раямі зьлятаюцца да нас ацаляцца, спазнаўся. У інстытуце рабіла, абяцала на вучобу ўладкаваць. Сабраўся ехаць зь ёю. Бацька ў рожкі: куды? Мала дома справаў, што за сьвет трэба мчацца? Не паслухаў яго, паехаў. Вось прыяжджаем. Мужык яе сустракае. «Гэта сяброўкі маёй сынок, – кажа яму. – Да сваякоў прыехаў, а места ня ведае, дык памагу знайсьці». Саджае мяне ў аўто, едзем. У хаце, куды прыйшлі, – ажно цёмна ад гасьцей, пагулянка ва ўсю шуміць. Селі і мы за стол, п’ем-ядзім. Тут падымаецца яна і ідзе ў другі пакой, гаспадыня за ёй. Праз хвіліну вяртаецца гаспадыня – і да мяне: «Алан, вас дама чакае!» Уваходжу я ў пакой, а яна голая на палігоне… прабачце, – на ложку, падзывае мяне… Не скажу, што дрэнна было, але ж няёмка ад людзей па першасьці. Ад сораму, да стала вярнуўшыся, як не згарэў. Так перажываў, што ажно пабялеў нават праз тое, валасы, як сьнег зрабіліся, а чорны ж быў… Празь дзень зноў туды сама мяне павезла, і зноў усё паўтарылася. Яшчэ потым, і яшчэ. Месяц, лічы, пакуль рыхтаваўся да іспытаў, гэтак чакаліся-аланіліся. Рэпэтытараў мне на ўласныя грошы наняла, падкормлівала. Ды ня даўся інстытут, заваліў я іспыты. Што рабіць? Дадому вяртацца – бацька пасьля такога – у нас строга з гэтым – непаслушэнства, ды зьбялелага яшчэ, ці прыме? Вось, у Містрыні Добрай Рады, дзякуй ёй за ласку, атабарыўся за дазорцу пры яміне ды авечках».

Распавёў мне тое і пайшоў жарабка запрагаць.

«А гэта сужэнец табе, – Містрыня прамовіла, як выходзіў. – Дасьць Бог, бацькам Сынку стане».

Запярэчыць хацела: як жа, маўляў, першы раз бачу чалавека, ды змоўчала, пашкадавала заўчасна сьсівелага.

І павёз ён мяне дахаты – краем неба паўзь дзьве ракі, балаціну дрыготкую.

І вось дома я, цешуся дзіцем. Кручонік белы пры нас, завіхаецца. Працавіты, гляджу, чалавек, дбайны і не скупы да таго ж. Недаробкі, што ў кватэры па рудым Кручоніку засталіся, дарабіў, бурштыніну, срэбрам аздобленую, у дарунак мне паднёс. Не хацела браць, але настояў, узяла.

Вось другі дзень гэтак мінае, трэці. Ды заўважаю раптам: касавурыцца Алан на майго Сынка. «Што?» – пытаюся. «А ты на ногі глянь», – адказвае. Зірнула я на ножкі немаўляці і здранцьвела: бы кавёлка правая і бязь ямак абедзьве понізу ступакоў.

Лекара паклікалі, абгледзеў ён малога. А як сказаў прысуд – дзіцячы паралюш, – рукі-ногі ў мяне самой адняліся. Два дні пластам ляжала ад тае навіны-неспадзянкі.

Ды не выпадала ляжаць. Узяла Сына і па іншых лекарах пайшла. І скрозь кепскае адно чула, ніводзін з эскуляпаў ня даў надзеі. Аднэндзілася, як у магілу з роспачы не сышла.

Тут раптоўна бацькі белага Кручоніка паўміралі, пачаў ён мяне да пераезду ў край свой ізумрудна-зялёны, гняздо радзіннае, схіляць. Міла яго падтрымала: маўляў, паветра там чысьцейшае, садавіна-гародніна, глядзіш, і Паўлік – так Сына назвала – акрыяе на паўднёвых дабротах. Падумала я, памеркавала і згадзілася.

Два месяцы ў закутку між небам і зямлёй як дзень праляцелі. Горы, сінеча, спакой… Бараны тлустыя, як цяляты ў нас, паўсюль ходзяць без нагляду, людзі, хоць і чорныя, – спагадлівыя, зычлівыя. Ды скончылася добрае, бойка вялікая ўсчалася ў горным краі: гвалт, кроў, вэрхал… Трэба ўцякаць! Пахапалі, што маглі, са статкарскага майна, беламу Кручоніку дарагога, паляцелі. Ратаваў Бог, выбраліся неяк, без адзінае драпіны ўсе трое дахаты вярнуліся.

Колькі часу мінула, падрос Паўлік – і новая бяда: маўчыць мой Сынок, гуку ня мовіць. Зноў я па лекарах – і зноў сабе на расчараваньне. Кручонік пахмуры ходзіць, вусны крывіць. Тое яму ня так, гэта ня гэтак. І вось аднаго разу сабраў апранахі і, бачу, адыходзіць зьбіраецца. «Куды ты?» – «А абы-куды. Прыкра на калечку глядзець. Такой пашукаю, што і здаровага мне яшчэ сына народзіць. Вярні дарунак».

Аддала яму бурштыніну, і пайшоў.

Ня бегла наўздагон, не прасіла літасьці. Але ж цяжка было – ня выказаць. Жанчыне адной застацца ў гэткую хвіліну ды з гэткім дзіцем – што можа быць горай? Мала таго, што зачарвіўленай пачуваешся праз прыродаю дадзеную пакуту, дык яшчэ людзі памогуць тое адчуваньне ўзмацніць. Міжволі сама сабе збрыдзіш. Цела свайго, выгляду, голасу пачнеш стыдацца, у тарахумару¹ ваўкаватую ператворышся. «За што?» – пыталася тысячу разоў і не знаходзіла адказу. Але адшукала ў сабе сілы ператрываць нягоду, ачуняла пакрысе, ацалілася ад нуды-роспачы. З Сынам сэрцам гаварыць навучылася і праз тое шчасьце ад блізкасьці крэўнага зьведала. І словам дабрасьлівым «мама», вачмі, а ня вуснамі вымаўленым, да прычасьця на годнасьць жаноцкую (спадзяюся, што так) наблізілася.

Нялёгка, вядома, далося. Боль, крыўду, непамысноту – усё можна ператрываць. Найгоршае ж – калі, адолены імі, шайтанскаму змыслу няўрокам паддасіся. Чатыры гады споўнілася Паўліку, як на запаленьне захварэў. І без таго кволы, а тут трасца гэткая: учарнеў увесь, дыхае ледзь-ледзь. Лекара трэба клікаць, а мяне нібыта за руку хто трымае: навошта? Маўляў, сканае, дык і сам пакутаваць ня будзе, і твая пакута скончыцца. Паўсутак гэтак мучылася ў няпэўнасьці. Да стала сябе вяроўчынаю прывязвала, твар кіпцямі да крыві, каб староньняга стыдацца, разьдзірала, ключ ад кватэры ў акно выкідвала – нішто не памагло, перасіліла шайтана мацярынскае. Тут сон яшчэ ў руку: Містрыня Добрай Рады сасьнілася. Быццам прыляцела да яе, а яна пры яміне, дзе белы адрачэнец за дазорцу колісь стаяў, туман разганяе. Падвяла мяне да прадоньня. Глядзь я, а там косьці сьветлякамі паўсюль, і енкі-стогны дзяціныя, і варушыцца ўсё. «Вось, мільёны там, – кажа, – і маё ёсьць. Не сказала табе раней, а зараз будзеш ведаць. Як здрадзіў мне мой, пазбавілася ад дзіцяці і праз тое пакуту – туман адганяць, бель нявінную дзеля навукі іншым ад цьвілі тартарскай ратуючы, – прыняла. Кожны сам сабе чыніць, дык глядзі». Сказала так і паляцела над ямінай. Прачнулася я – і да тэлефона хутчэй. Выклікала лекара, і праз тыдзень і сьледу не засталося ад Сынавай хваробіны. А мне шнар на сэрцы дагэтуль пякоткаю, як згадаю пра тую спакусу шайтанскую і слабасьць сваю, у грудзёх адзываецца.

Дзесяць год прамінула. Клопатамі занятая, не заўважыла іх, бытта не было. І агледзелася аднойчы наўкола сябе і ўбачыла, як сьвет праз тыя клопаты – гатаваньне, пялюшкі, падай колькі разоў на дзень калеку, а пасьля аднясі-прыбяры (усё ж пад сябе) – неймаверна звузіўся. Агледзелася і жахнулася: рэзкая, няўклюдная, апранутая абы-як – ці я гэта? І надумалася тады памяняць сёе-тое ў жыцьці. Маці да сябе, прыглядаць за Паўлікам, узяла, строяў нашыла, на працу ў лякарню-інтэрнат (прыдалася адукацыя) для такіх, як Сын, уладкавалася. І, веры дай, нанова быццам нарадзілася, адчула сябе чалавекам. А як звольнілася дырэктарка і на замену ёй, хоць і ня надта, папраўдзе, тым трызьніла, прызначылі, наагул усё зьмянілася. Столькі ўсяго – будоўля, гаспадарка, побыт – звалілася на голаў, што пра сваё думаць не засталося часу. Без малога восемдзесят хворых – ці ж жартачкі? І што ні чалавек, то гісторыя. Аднаго пры нараджэньні пакрыўдзіла прырода, сяго-таго недадаўшы, другому праз злосьць людзкую сталася, трэці сам для сябе парупіўся… І ўсё жывыя істоты, кожны есьці-піці хоча, кожны ўвагі ды клопату патрабуе. І добра, як ціхмяны яшчэ, а то ж, бывае, і ня сунешся бяз доўбні. А з абслугаю колькі мітрэнгі, пакуль прасееш, здатных рабіць за жабрацкі дзяржаўны заробак адбіраючы. Во і высільвайся, дырэктарка, дарма што жанчына…

З мужчынамі, праўда, няшмат, але мела стасункі: як жа бяз гэтага. Бы вершнікі па полі, прамчаліся прад вачмі, ніводзін за жывое не зачапіў. Тыдзень-два – і бывай- выбачай, разьляцеліся. З адным толькі амаль паўгоду сустракалася. Намітрэнжылася – да скону хопіць успаміну. Бывала, хвіліна такая… інтымная, а ён пра каханак былых апавядаць пачынае. Маўляў, узбуджае яго гэта… Потым да мяне з роспытамі, што і як было да яго. Ня тое каб апрыкраў (мужчынка выглёндны быў), а надакучыў неймаверна. Разьвіталіся… Другі засынаць, ледзь справу скончыўшы, меў звычку. Засьне, а ты круціся побач усю ноч… Трэці асьцярожлівасьцю да шаленства даводзіў. Па тры разы на тыдні час спатканьняў, каб ня трапіць на вочы каму са знаёмых, мяняў. То на аўторак, бывала, прызначыць, то на чацьвер, то – праз паўгадзіны – «у раёне серады» (улюбёны выраз ягоны быў) ужо засьвярбіць сустрэцца… Пра іншых і згадваць не выпадае. Што казаць?! Бывае, выскачыш дзе на прыпынку з тралейбуса, азірнешся: гэтулькі нас, кабет, наўкола, і ўсе не раўнуючы каралеўны, што з твару, што з паставы, што са строю. І мужыкі ўпобачкі – няголеныя, чорныя, бы тыя мурыны, з тэчкамі нейкімі, скруткамі за плячыма…

Што ж далей?

Да Бога тады пахінулася. Празь сястру адну, манашку, яна і ня ведае пра тое, сталася маё навяртаньне, мой дэўтаракатахумэнат². Дзень той летні ў кляштары з гідам увішным як зараз памятаю. Сьпёка паўсюль, задуха, і яна перад кратамі, чыстая, ясная, рыхтык сьцябліна зялёная пасярод запыленага ходніку, пра побыт у сваім кармэлі, да жорсткасьці аскецкім, апавядае. Пра брак дабротаў звыклых, пра немажлівасьць і з самым блізкім чалавекам у астатнюю яго зямную хвіліну пабачыцца – усё тое, што самахоць, а ня волю нечую выконваючы, абрала сабе за жыцьцёвую сьцяжыну. «Вось яно», – я тады падумала… і пахінулася. Аднавіла, што змалку ведала, у памяці з катахізмаў, тройчы пешкі да цудадзейнага абраза звандравала, да месца аб’яўленьняў у белай, выпаленай сонцам Фаціме нават дапала. Спатоліла душу, хоць, папраўдзе, што ўжо фарысэйнічаць, цела дарэшты не ўтаймавала. Вечнае вечным, а і тут хочацца пажыць. Нэндзаю спавітаму, вядома, рай нябесны, хоць і адмысловы самы, – слабое суцяшэньне.

Цела нашае…

Кручонікаў абодвух, рудога ды белага, з тае пары, як адышлі, па адным разе толькі бачыла. Рудога – нежывога ўжо, у трупярні, падчас апазнаньня. Змогшыся жыць зь пісаньня, падаўся ў заробкі ў мора, там нешта сталася, вылавілі нератам у чужынскіх водах пачварамі аб’едзенага, з жорнамі на шыі. Ледзьве прымусіла сябе зірнуць. Белага жывога засьпела ў лякарні. Другі язык, фальшывы, вырас небараку ў роце, неўзабаве і задыхнуўся, ня даўшы рады двума распараджацца. Увайшла ў палату, глядзь – а ён чорны, валасы – бы зерне струхлелае ў коласе па залеве. Як такое можа стацца? Пазнаў мяне, ратунку прасіў. Бурштыніну, срэбрам аздобленую, тую самую, што адабраў некалі, дастаў з-пад падушкі, у руку мне памкнуўся сунуць, але не ўзяла я. А празь дзень памёр. Шкада чалавека, ды так яно ў жыцьці: разьвітаешся неабачліва зь цяперашнім з надзеяй на вяртаньне да яго ў прышласьці, а яно і ня думае вяртацца.

Зафілязофнічалася я, аднак, здаецца…

Па дванаццатым годзе Сынавым новая бяда на мяне абрынулася: маці цяжка занемагла, прыступ сардэчны зваліў. Сястра на той час была ў ад’езьдзе, дык мусіла я, каб ня кідаць працы, узяць Сына часова да сябе ў лякарню. Так зязюляю зрабілася неспадзеўна. Тады і чорнага, трэцяга свайго Кручоніка, спаткала.

У разьдзявальні, у чарзе па вопратку пасьля аднае нарады сутыкнуліся. Я паперадзе яго стаяла, ён у патыліцу дыхаў. Апрануцца памог, прашпацыраваць запрасіў. Абыходлівы, бачу, і валосьсе з носу ды вушэй не тырчыць – згадзілася. Шпацыр у кватэры ягонай скончыўся. У калідоры людзі нейкія, мабыць, суседзі, сварыліся, вецер гуляў панадваконьні, а мы гаманілі, гаманілі. Першы раз было гэтак добра з мужчынам. Пасьля зноў гаманілі, дадому праводзіў уранку. Тры месяцы сустракаліся, і вось – прапанаваў пабрацца.

Тут маці акрэйбала, стала на ногі. Вальней мне цяпер, добра ўсё нібыта. А сумнеў – застаўся. Паўліку дванаццаць з паловаю – што рабіць з хлопцам? Як ні добра ў лякарні, а ня дома. Пры матцы жывой. Жанчыне сваё, хоць і сьвету нялюбае, цяжка адпрэчыць – такая нашая прырода. Нібыта часьцінкі сябе самой не стае. Бывае, увайду да Сына ў пакой, і так захочацца вярнуць яго дахаты – хоць крычма крычы.

Словы Містрыні Добрай Рады, апошнім разам моўленыя, згадваюцца. Пра які хрост яна казала? Зьлётаць запытацца?

Вось што заўважыла: як шчасьлівы – сьвет увесь у табе. А ледзь здрадзіць шанцунак, і мяняецца ўсё, быццам збоку глядзіш на сябе, іншых вачыма. Вось легла, вось устала, вось пайшла… І дзе ява тая, дзе мроя – не даўмецца.

Ногі ж стынуць але, зімна…

Зімна было і ў ногі, і ў сьпіну, і ўсё цела пацепвалася ад холаду. Зноў ці не забылася зачыніць зьвечара фортку, падумала яна і вызваліла з-пад боку амярцьвелую – усю ноч на мулкай вокладцы – руку. Фортка была зачыненая. Значыць, балькон. Уставала апоўначы папаліць ды, растузаная одумам, забылася зачыніць дзьверыну. Добра, зашклёны балькон, а то б зусім скалела. Колькі там? Бяз чвэрці шэсьць. Падымацца…

– Эля-а! – маці ўціснулася ў пакой, топчучыся на адным месцы, стала наўзбоч акна. Пук сьвятла прабег па сьцяне, пагуляў з гардзінай, аляпістаю плямай застыў на столі: – Шэсьць.

– Яшчэ безь дзесяці, мама…

– Не вялікая розьніца. – Маці дацягнулася рукамі да ходзікаў, націснула на кнопку звона: – Міла тэлефанавала ўчора, дрэнна сябе адчувае. Ты б наведала яе.

– Сяньня наведаю, – сказала яна і адхінула коўдру. – Прышчык выскачыў на ілбе… Зірні, ці бачны.

Маці з выглядам спрактыкаванага фізіянамістага ўтаропілася ў яе твар.

– Нічога ня бачу. Дзе?

– Вось тут.

– Не, няма. Можа, крыху… чырвона нібыта…

– Значыць, прайшоў, – сказала яна і зноў дакранулася даланёй да ілба.

Навобмацак прышчык ня толькі не паменшаў, а наадварот, здалося ёй, пашырэў, зрабіўся больш каляны. Яна падхапілася з ложку, хіснулася ў ванны пакой, не зважаючы на холад у нагох, зірнула на сябе ў люстэрка.

Прышчыка, сапраўды, як сказала маці, амаль не было бачна. Яна прыкрыла надброўе, дзе ён ледзь-ледзь чырванеўся, пасмаю валасоў, узялася чысьціць зубы. Забеленая пастаю вада павіравала вакол адтуліны, з глухім булькатам абрынулася ў трубу.

– Эля-а! Есьці!

– Іду-у!

– Каву табе ці гарбату?

– Каву.

Маці наліла ў кубак каву, дастала зь лядоўні талерку з канапкамі.

– Жанчына ёсьць жанчына, – сказала і шматзначна – знаёмая шторанная катрынка – усьміхнулася.

– Мама!

– Ды я не пра прышчык, супакойся. Міла… Замуж бы ёй. А то – моцная, здаецца, а ледзь што, і раскісае адразу. Што жанчына адна? Нішто. Вось і ты…

– Што я?

– Што! Сама ведаеш… Знайшоўся добры чалавек, дык і трымайся яго. А то як мокрае гарыць у вас… Век ня будзеш маладая. Запрасі свайго Яўгена, я вячэру прышыкую. Во сяньня хаця б…

– Сяньня не магу. Вельмі цяжкі дзень: гуманітарка, абход, можа, пахаваньне яшчэ… А мала што яшчэ прыключыцца за дзень. Нараду якую ў аддзеле прыдумаюць… – яна паднялася з-за стала, пайшла ў калідор апранацца. – Усё, адыходжу. Калі хто патэлефануе, пераадрасуй на мабільнік. Вярнуся позна.

– Дык тады…

– Што, мама?

– Нічога. Можа… – прышчэмленая дзьверыною рэшта мацерынай фразы патанула ў грукаце ліфта, кабіна зрушылася зь месца, парыпваючы тросам, пасунулася долу.

На дварэ было суха, марозна. Сярдзіты сіверны вецер, дарэмна намагаючыся пасваволіць з прыбітым нядаўняю аблівахай сьнегам абапал пляцоўкі, гойсаў па двары, з настойлівым віскатам грукаўся ў абымжэлыя сьцены дамоў. Кіроўца Антон зьбіваў ботам з колаў аўтобуса ўчарашнюю наледзь. Борзда ўскочыў у кабіну, завёў матор. Аўтобус чхнуў, паволі, як нехаця, папоўз паўз гурбы ссунутых на ўзбочыну зрудзелых – сьнег напалову з гразёй – глыжоў да паста ДАІ і праз чвэрць гадзіны выруліў да лякарні.

Антон вылез з кабіны, падаў ёй руку. Тае ж хвіліны фортка на другім паверсе рыпнула, зьвяглівы жаночы голас працяў настылае паветра:

– Віталеўна, зараза, здрастуйце!

– Во я зараз табе як дам заразу, Шура! – робячы страшную міну, замахнўся на акно манціроўкаю Антон. – Пасадзіць цябе ў ізалятар, гэткую віп-пэрсону…

Шура ўсхліпнула, пакрыўджаная грубасьцю кіроўцы, а яшчэ больш – напалоханая пэрспэктывай апынуцца ў ненавісным ізалятары, зачыніла фортку.

– Занадта вы добрая зь ёю.

Антон склаў у кулак прыкрытыя да паловы даўгаватымі рукавамі плямістага вайсковага ватніка далоні, гучна сьвіснуў. На сьвіст выбег Казімір, блытаючыся ў полах абшмулянага, з пазамінулагодняе яшчэ гуманітаркі, паліто, схапіў два матрацы, што ляжалі спрыхаду аўтобуса, павалок да дзьвярэй.

– Супэр, Віталеўна! – сказаў і задаволена пасьміхнуўся шчарбатым, з зрудзелаю фіксаю пасярэдзіне, ротам. – Міністры на такіх ці сьпяць.

– Пэўна ж не, – падтакнула яна, патрымаўшы, пакуль Казімір уціснецца з ношкаю ў калідор, цяжкія мэталёвыя дзьверы, пакрочыла да свайго кабінэту.

У пакоі было цёпла і ўтульна. Мэбля, старая, але яшчэ прыстойная і – дзякуй прыбіральшчыцам! – заўсёды чыстая, вымкнулася з сутоньня насустрач сьвятлу, застыла ў паслужліва-пачцівым маўчаньні. Яна зьняла паліто, успомніўшы наўсьцям, што так ні разу і не наважылася за ўсю зіму апрануць на працу новае футра, павесіла ў шафу. Затым разгарнула нататнік.

Першае, што трэба было зрабіць, што рабіла вось ужо другі год, з таго часу, як згадзілася на дырэктарства, – абысьці пакоі. Іх дванаццаць, і калі на кожны ахвяраваць па пяць хвілінаў, змарнуецца гадзіна. Затым – міні-нарада з пэрсаналам паводле вынікаў праверкі санстанцыі. Пасьля… Толькі заплянаванага напярэдадні хопіць на паўдня. Калі не спахопяцца, што мала турбуюць, у аддзеле і не паблытаюць усе пляны якой-небудзь чарговай сходкай.

Дзінькнуў тэлефон, памаўчаў хвіліну і зайшоўся працяглым, патрабавальным звонам. Напэўна, Жэня, падумала яна, настроіўшыся на мажорны лад, зьняла слухаўку.

Званілі з трупярні. Мужчына, начальнік ці то ягоны намесьнік, – пачатак фразы зьела піпіканьне – малінавым голасам паведаміў, што сваякі памерлай заўчора Антаніны не аб’явіліся і ўжо наўрад аб’явяцца, таму… Канца фразы яна таксама ня чула, бо зноў перашкодзілі нейкія староньнія гукі, але і так усё зразумела. Сваякі адмаўляюцца ад нябожчыка – звычайная гісторыя, такія здараюцца штомесяц. І шукаць тых сваякоў – што голку ў стозе. А адшукаеш – сабе лішняя непрыемнасьць з-за ўмоваў, якімі абставяць пахаваньне замест элемэнтарнае падзякі за ўсе клопаты.

Яна паклікала Андрэевіча, гаспадарніка, загадала ехаць з Антонам па труну і крыж, затым – з гатоваю труною – у трупярню па нябожчыцу. Хацела папрасіць, каб купілі яшчэ вянок, але ўспомніла, што дзесьці засталіся ад навагодніх сьвятаў два рулёны каляровае паперы, вырашыла абысьціся самаробным.

Ледзь аўтобусік параўняўся з буданом на выезьдзе з тэрыторыі, як прыйшла доктарка.

– Шура цяжарная, – сказала з парогу і вінавата, быццам сама была прычынаю той цяжарнасьці, змоўкла.

– Даўно?

– Чацьвёрты месяц.

– Ад каго?

– Не прызнаецца. Можа, ад Фанда, можа, ад Гарушкі, хто іх разьбярэ. Адно дакладна: не ад Любачкі.

– Ад якой Любачкі? Што вы кажаце!

– Што на мінулым тыдні паступіў. Хлопец, Любачка, памятаеце?

– А-а… Але ж прозьвішча – Любачка. Я думала, гэта мянушка.

– Гэта што! І дзіўнейшыя бываюць… Што будзем рабіць, Віталеўна, з Шурай?

– Трымаць, пакуль можна, што яшчэ. Адною прыкрасьцю больш, адною менш… Будзем разам трымаць адказ за недагляд. Дзе Казімір?

– У сталоўцы, плача. Хацеў ехаць з Андрэевічам і Антонам, а яны не ўзялі яго…

– Скажыце, хай падвострыць рыдлёўкі і ідзе з хлопцамі капаць магілу.

– Добра, скажу.

Доктарка пайшла. Не пасьпелі сьціхнуць у калідоры яе крокі, як азваўся мабільнік.

Тэлефанавала Міла.

– Трэція суткі ляжу пластам, і каб хто наведаў. Усе думаюць толькі пра сябе. Я прасіла маму табе перадаць – яна што, нічога не сказала? Хоць памірай…

Усхліп. Уздых. Маўчаньне.

– Прыйду сяньня. Ня ведаю дакладна, калі, у нас пахаваньне… Але прыйду абавязкова, як толькі вызвалюся.

– Ну, дзякуй.

Казімір з Гарушкам і Фандом, усе ў аднолькавых, іржавага колеру, ватніках, прайшлі паўз акно, пакіравалі да могілак. «Добра, даўмелася свае адчыніць, а то ці даў бы рады вазіць хаваць на гарадзкія», – падумала яна і ўключыла электрагарбатнік. Але дачакацца, пакуль вада закіпіць, не пасьпела: зноў нехта пастукаўся ў дзьверы. Жанчына-швачка, што прыходзіла тры дні таму з заяваю на ўладкаваньне ў лякарню дзіцяці-цэрэбральніка, увайшла ў кабінэт, пазіраючы на яе з-пад калматай лісінай шапкі, застыла ў дзьвярох.

– Мы канчаткова вырашылі аддаць… Мы з мужам…

– Дзе дзіця?

– У машыне.

Жанчына падышла да акна, махнула рукой. Мужчына кінуў пад ногі недакурак, панёс ухутанае ў коўдру дзіця да дзьвярэй.

– Можна, я не пайду з вамі? – адступіўшы ўглыб калідору, спытала жанчына. – Я не магу, ня дам сабе рады…

– Дык заставайцеся тут.

Мужчына ўнёс дзіця ў калідор, паслухмяна пасунуўся сьледам за ёю на другі паверх.

– Сюды. Дакумэнты пры вас?

– У жонкі.

Ён паклаў коўдру зь дзіцем на прадэзынфікаваны зьвечара ложак памерлай Антаніны, быццам баючыся, што яна раптам перадумае, хуценька выйшаў з пакою.

Дзіця дрыгнула ножкай, павярнулася на сьпіну і тут жа, стомленае, відаць, дарогаю, соладка заснула.

Калі яны з мужчынам сышлі на дол, жанчына стаяла на тым самым месцы, папраўляла перад люстэркам валасы. Бяз шапкі яна выглядала крыху старэй, чым напачатку, – гадоў на сорак.

– Дакумэнты… вось яны.

– У вас ёсьць яшчэ дзеці?

– Ёсьць, дачка. Добра вучыцца, ходзіць у музычную школу. Дзеля яе мы на ўсё гэта і рашыліся… Уяўляеце, вяртаецца неяк з школы і кажа: «Я ніколі, ніколі ня выйду замуж, усе хлопцы будуць мяне пазьбягаць». Як цяжка… Вы, пэўна, асуджаеце нас?

– Я не судзьдзя.

– Хто сам такога не перажыў, ніколі не зразумее. Дзякуй вам… Можа, трэба што для ўстановы? Скажыце.

– Пральныя парашкі і вопратка – гэтага заўсёды не хапае. І яшчэ прасьціны.

– Мы прывязём, абавязкова… Я доўга думала, чаму так…

– Што?

– Чаму менавіта мне гэта выпала. Нарадзіць такое дзіця – вы разумееце, што гэта значыць для жанчыны? І ўсё жыцьцё пасьля без супынку думаць пра ягоную, а празь яго і сваю непаўнавартасьць. Напачатку я нават з мужам не магла легчы, сама сябе брыдзілася. Усё выдавала, што зноў паўторыцца…

– Хто можа такое зразумець? Вы не адна такая. Прырода нярэдка дае збоі.

– Лёгка вам казаць.

Жанчына сьціхла, зазьбіралася адыходзіць.

Мужчына на дварэ зачыніў капот аўто, сеў за руль. Трайны сыгнал, наўзьдзіў тонкі і рэзкі, агаласіў двор.

Крокі.

Цішыня.

Яна зірнула на гадзіньнік: палова дванаццатай. «Час Хэрувіма», – падумала і пайшла на другі паверх.

У аддзяленьні для лежакоў было ціха, нават прыбіральшчыцы ня ляскалі, як заўжды ў гэты час, ручкамі вёдраў.

– Паўлік!

Хлопчык перастаў хістацца, штомоцы гайдануў даланёй прычэпленую да рабрыны ложка бразготку. Цацка зайшлася звонам, і ён засьмяяўся, выштурхваючы языком уперамежку зь сьлінай няхітрыя гукі, азваўся на звон заўсёдным гартанным «га-га-га». І зноў захістаўся – энэргічна, так што зарыпела і ўгнулася пад цяжарам цела драцяная сетка ложка.

Яна адхінула коўдру, легла побач зь ім. У млявай стоме раскінула рукі, адчуваючы побач сынава цяпло, прыхінулася плячом да кволага, азызьленага хваробаю торсу.

Паўлік суцішыўся, абыякава ўтаропіўся вачмі ў бразготку. Затым перавёў пагляд на яе, закінуў голаў, гучна засьмяяўся.

– Сьмешна табе? – сказала яна і казытнула сына за калена.

Ён зьлёгку таргануўся ўсім целам, прымаючы гульню, квэцнуў рукою ёй па твары. Яна абшчапіла руку далонямі, падняла ўгору, да ўзроўню бразготкі. Паўлік ухапіўся за бразготку, штомоцы пацягнуў на сябе. Цацка незадаволена ікнула, пераадольваючы супраціў струны, хіснулася пад столь.

«Паляжаць крыху», – падумала яна і зьмежыла павекі.

Ляжаць, аднак, не выпадала. Яна сашмаргнула ўбок коўдру, прывычным жэстам прасунула руку пад ваглаватыя Паўлікавы клубы. Прасьціна была сухая – гэта дадало ёй гумору. Яна зноў казытнула хлапчука за нагу, пазяхаючы – вось бы зараз тут, побач зь ім, заснуць, – падышла да акна.

Шэрыя постаці капачоў на могільніку ледзь-ледзь выдзяляліся на тле сьвежага грунту. Двое расчышчалі сьнег вакол магілы, трэці, мабыць, быў у яме: рыдлёўка раз-пораз вынырвала з-за даволі высокай ужо гурбы гліны, выдаўшы чарговую яе порцыю, зьнікала ў доле.

Сонца бліснула ў акне, асьвяціла пакой. Паўлік незадаволена хэкнуў, ратуючыся ад нязвыклай ясноты, пасунуўся на край ложку. Яна зашмаргнула гардзіну, выйшла ў калідор.

Жанчыны пад наглядам прыбіральшчыцы засьцілалі ў холе прасьцінамі нешырокі, на даўжыню труны, стол. Ва ўзгалоўі яго ўжо чырванелі самаробнымі блякла-чырвонымі гвазьдзікамі тры высокія, з парэпанымі бакамі, вазы – ахвяраваньне лякарні сваякоў аднаго зь нядаўна памерлых старых.

– Прывязуць нябожчыцу – паводзьце сябе як сьлед, – сказала яна і пайшла на двор – паглядзець, што там на могілках.

Магілка была амаль гатовая, заставалася толькі адкапаць глыбей, каб ня кідаць потым першымі на труну абледзянелыя, з пукамі прыхопленага марозам карэньня, глыжы, каб бяз грукату.

Казімір спрытна падцягнуўся на руках угору, выкуліўся зь ямы, узяўся раскрышваць глыжы рыдлёўкай.

– Ну, як, Віталеўна? – спытаў і хукнуў на пачырванелыя, са шнарамі ад даўніх парэзаў пальцы. – Добра мы зрабілі?

– Добра. І сьцежку трэба расчысьціць, а то не дамо рады пранесьці труну.

У прасьвеце між кустоўем мільгануў аўтобус, скупа, бы стомлены агніска, чхнуў гарам на нерухомы засьнежаны альхоўнік, пасунуўся да лякарні.

Мужчыны выцягнулі труну з аўтобуса, панесьлі ў будынак. Калі яна ўвайшла ў хол, дамавіна ўжо стаяла на стале, наўкола яе тоўпіліся, хто пасьміхаючыся, хто плачучы, чалавек дваццаць хворых.

– Вынесем у тры, – сказала яна і пайшла да сябе ў кабінэт.

Гарбатнік, надзіва, быў яшчэ цёплы, і вада закіпела хутка. Вар пыхнуў парай, зрабіў у кубку колькі кругоў, зайшоўся рудзізною.

– Віталеўна, абед! – паварыха Ада ўсунула голаў у пакой, прытрымліваючы нагою дзьверыну, унесла разнос зь ежаю. – Я падумала, што сяньня лепш вам тут паесьці.

– Добра падумала.

– Тады смачненька вам!

У калідоры загаманілі, затупалі нагамі: хворыя пацягнуліся да сталоўкі.

Есьці не хацелася. Яна прымусіла сябе праглынуць колькі лыжак пухкай, як малады сьнег за акном, кашы, прынялася за гарбату. Але і піць таксама ўжо не было ахвоты. Напэўна, нэрвы, падумала і падалася назад у хол.

Пахаваньне доўжылася хвілінаў сорак. Бруднаваты, бы марылкаю пацягнуты, крыж порстка ўвайшоў завостраным канцом у зямлю, немаю зданьню застыў побач з пашэрхлымі суседнімі.

– Рахунак за дамавіну і крыж падшыйце ў папку, – сказала яна Андрэевічу. – На вячэру выдзеліце чаго-небудзь салодкага, як-ніяк паховіны.

Стала, азірнулася: магілка калыхнулася, самотна азвалася наўздагон шалясьценьнем штучных кветак.

Антон чакаў ля аўтобуса:

– Едзем? – спытаў, беручыся за ручку дзьверыны.

– Паеду маршруткай, – адказала яна і пайшла ў пакой апранацца.

І праз хвіліну была на двары. Не пасьпела, аднак, і дзясятка крокаў зрабіць, як адчынілася наверсе фортка і Шура, давячыся сьмехам, высунула на холад круглую сваю, коратка абстрыжаную галаву.

– Віталеўна, зараза, заўтра ж не забудзьцеся прыйсьці!

– Перастань, Шура, – стомлена сказала яна і пайшла да прыпынку.

Міла сядзела на канапе, раз-пораз выціраючы расквеленыя прастудай, пачырванелыя вочы, глядзела нейкую перадачу пра гаротны лёс жанчын-мусульманак.

– Зьвяр’ё! Я б на месцы тых кабет нашыла з паранджы трусоў і выйшла ў іх на шпацыр! – зайшлася ў прыступе свабодалюбнае салідарнасьці і націснула на кнопку пульта. Экран, працівячыся гвалту, бліснуў чырвона-блакітнаю плямай, стаіўся ў куце. – Вось, цэлы дзень адна, як зачумленая… Хоць жывая ў труну кладзіся. Як ты? Вырашыла што з Паўлікам?

– Вырашыла. Забяру дахаты.

– То аддаеш, то забіраеш! Дзе лёгіка?

– Я не вінаватая, што мама тады захварэла, а цябе не дазвацца было з таго замежжа. Што мне заставалася рабіць?

– Я не на шпацыр паехала ў Нарвэгію, сама ведаеш. Такая стажыроўка гады ў рады надараецца. І цябе я зусім не асуджаю.

– Я цябе таксама.

– Дзякуй.

– А што з мамаю будзе?

– Я зь ёй не ўжывуся, ні за што. Падай цыгарэту.

Міла памяняла позу, вызваліла руку з-пад пледа, чыркнула запальніцай. Клуб дыму гайдануўся, пасьпешліва зьмяшаўся з фонам шэрае, у дробныя геамэтрычныя фігуры, гардзіны.

– Ну, дык што з мамай?

– Прапануем перайсьці ў Жэневу аднапакаёўку.

– А ён згодзіцца, ты ўпэўнена? А з такім дзіцем, як Паўлік… захоча жыць у адной кватэры? Ты пыталася ў яго?

– Пра Паўліка ён ведае толькі тое, што ён ёсьць.

– Вось! І выйдзе, як з Аланам. Паглядзіць мужык і пойдзе, і лаві тады ветру ў полі. Ну, сястрыца! Азірніся ты наўкола! Усе ўладкоўваюцца як лацьвей ды ўлежней… Іншая матка здасьць калеку, і хоць бы што ёй, жыве прыпяваючы. Ужо не кажу пра тых, што пры нараджэньні пазбаўляюцца… А ты… Дзіця дагледжанае, у чыстым-цёплым – што яшчэ трэба? Подзьвігу захацела? Каму ён, твой подзьвіг, патрэбны?

– Мне.

– Табе! Напляце тая старая, і робіш па-ейнаму… Больш слухай яе! Застанешся без апоры – што тады будзеш рабіць?

– Адна буду жыць. Ты ж жывеш.

– Я – іншая справа. Я адна, бо гэта мой прынцып, разумееш? Абходжваць іх, мыць порткі, гатаваць – дзякуй… Калі ўжо сыходзіцца з кім, дык з жанчынай. Хоць турботаў менш.

– Што?

– З жанчынай, – Міла зацягнулася цыгарэтай, даючы знаць, што размова скончана, схавалася за старонкамі нейкае кніжкі. – Толькі з жанчынай.

На дварэ было ціха і бязьлюдна. Падсьвечаны блакітнавата-белаю лямпачкай гадзіньнік на ратушы паказваў палову сёмай. Маршруткі раз-пораз падрульвалі да прыпынку, расчараваныя адсутнасьцю пасажыраў, порстка зрываліся зь месца, несьліся далей з надзеяй на выпадковых кліентаў.

Вецер аціх, пайшоў сьнег. Жанчына ў палітоне з норкавым каўняром спынілася ля брамы суседняга дому, падзівіўшыся хвіліну на выведзены вялізнымі літарамі на фасадзе надпіс «Харе-Кришна – пища жизни», са словамі «Чёрт-те что, по-украински уже пишут!» пасунулася ў кірунку начной крамы, што зазыўна бліскала вітрынай у прасьвеце між рэстаранам і нейкаю канторай.

Яна схамянулася, аддаючыся жаданьню хоць у кім, хоць у гэтай вось незнаёмай жанчыне займець хоць якое, хоць часовае і зусім хісткае, апірышча, пакрочыла сьледам.

У краме, вельмі вялікай і сьветлай, было гэтак жа нешматлюдна, як і на дварэ. Штосьці абмяркоўвалі ля касы прадавачкі, у прасьветах між стэляжамі некалькі пакупнікоў сноўдалі ў пошуках няведама чаго. Жанчына ў палітоне нерухома застыла перад вітрынаю зь мясам, пыталася чаго-небудзь смачнейшага і таньнейшага. Са стэляжоў з цацкамі ў куце залі весела шчэрылася гумавымі зяпамі рознакаляровае лясное, марское, пустэльнае ды іншае стацтва. Маладзенькая прадавачка ў фірмовай апратцы падскочыла да яе, расплылася ў ветлівай усьмешцы.

– Вазьміце вось гэтага льва, – сказала і тыцнула пальцам у штосьці камлюкавата-грывастае. – Дзецям падабаецца. Колькі вашаму?

– Дванаццаць, – адказала яна. – Бразготкі ў вас ёсьць? Я б купіла…

Дзяўчына неўразуменна ўсьміхнулася, дастала з-за нейкіх скрыняў пук званочкаў.

– Вось.

– Тое, што трэба, – сказала яна і пайшла да касы.

На дварэ па-ранейшаму было ціха, ішоў сьнег. Бухматыя сьняжынкі кружыліся ў паветры, пакорліва клаліся на ходнік і праезную частку вуліцы. Два аўто, узьняўшы воблака пухкага, як вата, не прыбітага яшчэ коламі сьнегу, сарваліся зь месца, пранесьліся паўз краму ў завулак. З трэцяга, што стаяла амаль ля ўваходу збоч газэтнага шапіку, вызірнуў хлопец гадоў дваццаці, пайшоў ёй наперарэз.

– Падвезьці? – дыхнуў водарам жуйкі і паспрабаваў узяць пад руку. – Не пашкадуеце.

Яна вывернулася, дастала з кішэні мабільнік. Паліраваны бок апарата цьмяна бліснуў у паўзмроку – гэтага аказалася дастаткова, каб хлопец расшчапіў пальцы.

– Дурніца… Гібей сабе! – хіснуўся назад да аўто, бразнуў дзьверыной.

Машына тарганулася, набіраючы хуткасьць, зьнікла ў завулку.

– Эля? – Жэнеў голас вывеў яе са здранцьвеньня. – Дзе ты?

– Тут… ля крамы. Побач з ратушай, – гаварыць было цяжка, скаваны толькі што перажытым сполахам язык не жадаў слухацца. – Сьнег ідзе.

– Дык ты на дварэ? Хочаш, прыеду?

– Не, – адмовілася яна. – Холадна, прастудзішся. Я сама прыеду, маршрутак поўна.

– Ну, дык чакаю.

– Чакай.

– Як найхутчэй…

Ён яшчэ нешта сказаў, але што – яна не пачула: і без таго далёкі, з характэрным грубаватым тэмбрам голас канчаткова прыглушыў матор маршруткі.

Ліфт клацнуў тросам, спыніўся. Дзьверы ў кватэру былі адчыненыя, пах гарэлага поўніў пляцоўку, падхоплены скразьняком, шугаў угору, расплываўся па пад’езьдзе.

Жэня выйшаў на звон, размахваючы газэцінай, хіснуўся да яе.

– Прабач, недагледзеў пліту… Такою вось сьмірнаю сустракаю. Хадзем.

Шпалерына над уваходам гайданулася, шорхнула ісподам па тынкоўцы ў настойлівым памкненьні абрушыцца долу.

– Рамонту просіць… Зробім к вясьне. Ты галодная?

– Ня надта. Лепш памыцца…

– Я толькі што напусьціў у балею вады.

– Для мяне?

– А то для каго! Крыху вывучыў твае звычкі…

– Дзякуй!

Яна разулася, не здымаючы шапкі – чорт ведама што там на галаве! – прайшла ў ванны пакой. Падпусьціла ў балею гарачай вады, з асалодаю ступіла ў шызавата-блакітную пену. Падводараная гелем вада гайданулася над целам, застыла на ўзроўні грудзей.

– Што-небудзь трэба? – Жэня прыадчыніў дзьверы, не наважваючыся ўвайсьці, стаў перад парожкам.

– Не, – адказала яна і інстынктыўна прыкрыла далонямі грудзі. Згадка пра тое – чытала дзесьці, – як мужчына топіць жонку ў балеі, таргаючы на сябе за ногі, вымкнулася з падсьвядомасьці, завісла на кончыку языка. – Ты… мог бы мяне ўтапіць?

– Дурноцьце!

Яна зноў падпусьціла ў балею гарачае вады, нясьпешна ўтаропілася вачмі ў бруднаватую, зь пісягамі па краях, кафлю. Затым паднялася, зьняла зь вешака рушнік, пачала выцірацца.

– Ты згодзішся жыць у мяне? – спытала, выходзячы ў вітальню. – А сюды мы маглі б перавезьці маму.

– Чаму б і не? Калі так зручней…

– Вядома, зручней, нас жа трое будзе.

– Калі ты пазнаёміш мяне з Паўлікам?

– Заўтра. – Яна адарвалася ад люстэрка. – Заўтра ўвечары, а сёмай, у лякарні.

– У лякарні? Чаму?

– Заўтра… Заўтра ўсё зразумееш. Пажадаеш – забярэш нас, не пажадаеш…

– Дзіўная ты. Што значыць – не пажадаеш?

– Усяляк бывае, – яна распусьціла валасы, падалася ў кухню, дзе сьвістаў, пыхкаючы парай, няновы і ня надта чысты – во ўжо гэтыя бабылі – гарбатнік.

– Ты не давяраеш мне? – Жэня абхапіў яе ззаду за плечы, прытуліўся вуснамі да шчакі. – Чаму?

– Гэта занадта цяжка… Занадта. Не пытайся больш нічога, – яна выключыла газ, пайшла ў пакой.

Дзьверы рыпнулі, сьпяваючы петлямі, зайгралі плямамі зайчыкаў з акна насупраць.

– Зашмаргні гардзіну, – ціха сказала яна, любуючыся згібамі крыху сутулага, з варсінкамі валасоў на плячох Жэневага торсу, кульнулася на ложак.

Ён лёг ніцма побач, памкнуўся абняць яе, але яна тут жа падхапілася, пачала мітусьліва, блытаючыся ў рукавох кофты, апранацца.

– Куды ты? Застанься!

– Не, мушу ісьці.

– Так несумленна.

– Даруй! – яна вярнулася да ложку, просячы прабачэньня, сьціснула ягоную цёплую, мокрую ад яе валасоў далонь.

– Дык хоць праводжу…

– Да калідору, – абуваючыся, сказала яна і ўпотай зірнула на сябе ў люстэрка.

Маршрутка спынілася, ратуючыся ад сьнежнае навалы, шыбчэй заміргала ачысьнікамі.

– Гэтак позна – і адна, – спачувальна сказаў кіроўца і адчыніў дзьверы. – Глядзіце, асьцярожна.

Яна паднялася зь месца, чапляючыся поламі паліто за выступы пярэдніх сядзеньняў, вылезла з салёну, пайшла цаліком да інтэрнату.

Запарушаны сьнегам будынак галоўнага корпусу вымкнуўся зь сьнежнае белі, гайдануўся насустрач сылюэтамі комінаў.

Андрэевіч выйшаў на стук, пачціва замёр ля праёму.

– Пераблыталі дні? – сказаў зьдзіўлена. – Сяньня маё дзяжурства… Забыліся, Віталеўна?

– Сёе-тое трэба дарабіць. А вы можаце ехаць дахаты, як пакрутаеце, дык якраз пасьпееце на апошнюю маршрутку, – сказала яна, шоргаючы нагамі па сухіх папяровых пялёстках, што зваліліся, мабыць, з труны, калі выносілі Антаніну, паплялася да свайго кабінэту. Села на канапу, пачала паволі, эпізод за эпізодам згадваць падзеі дня. Густая, бы перасьпелае варэньне, заюшлівая размова з маці… Паховіны… Шура… Жанчына зь дзіцем. Напрыканцы, неяк неспадзявана, усплыў у памяці голы, з кропелькамі поту Жэнеў торс. І адразу ж сьледам – ценкі, пагбаны нямогласьцю суставаў, – Паўлікаў.

На душы, на дзіва, было нязвыкла, аж да вусьцішнасьці, спакойна.

Яна зьняла паліто, пакінуўшы яго на сьпінцы канапы, выйшла ў хол. Праводзіла паглядам самотную постаць Андрэевіча, што хуткім крокам шыбаваў па двары ў кірунку маршруткі, спахапіўшыся, што не папярэдзіла, каб не заставаўся ўнаначкі і заўтра, ды не жадаючы ўжо даганяць, пайшла калідорам у прапахлае хваробаю – як ні хляруй, што ні рабі – аддзяленьне для лежакоў.

Паўлік спаў. Але як толькі яна наблізілася да ложка, каб легчы побач, тут жа прачнуўся, роспачна заплакаў. Яна села на матрац, звыклым рухам падсунула руку пад разгарачанае сном хлапчукова цела. Прасьціна была мокрая, трэба было яе памяняць.

Яна ўключыла сьвятло, прыўзьняўшы сына за плечы, выцягнула мокрую прасьціну, кінула на падлогу. Верхні матрац таксама быў мокры, яго яна таксама зьняла, панесла разам з прасьцінаю ў сушылку. Дзяжурная, пажылая кабета, былая настаўніца, рэзка, ажно бомкнулі спружыны, падхапілася з канапы, вінавата ўсьміхнулася.

– Прыснула, Віталеўна, даруйце…

– Дайце чыстую прасьціну, – сказала яна і адчыніла шафу зь бялізнай.

Дзяжурная падскочыла да шафы, пакорпалася ў стосе прасьцінаў, дастала адну з-пад споду.

– Вось, самая чыстая. З тых, што вы прынесьлі, хаваю…

– Добра, – яна ўзяла прасьціну, пайшла назад у пакой.

Паўлік, гуляючы бразготкаю, хістаўся на матрацы. Увайшла дзяжурная, паклала на ложак новы матрац, спытала:

– Памагчы?

– Памажыце.

– Чаму яны ўвесь час хістаюцца?

– Энэргіі шмат, а дзець няма куды, вось і кампэнсуюць… Жывое патрабуе выхаду.

Яна падняла Паўліка, дзяжурная, хутка і зусім нячутна рухаючыся ўпобачкі, разаслала матрац і прасьціну паверх старога.

– Застанецеся начаваць, Віталеўна?

– Застануся.

Дзьверы ціха рыпнулі, зачыніліся.

Яна выключыла сьвятло, зьняла адзеньне, легла. Паўлік перастаў хістацца, кульнуўся ніцма побач і тае ж хвіліны засоп. Яна падумала, што няблага было б, як абяцала, патэлефанаваць Жэню, але ўспомніла, што пакінула ўнізе, у кабінэце, мабільнік, і засталася ляжаць. І ўсё-ткі праз хвіліну ўстала, ціхутка, каб не разбудзіць сына, выйшла ў калідор, спусьцілася на першы паверх.

Кароткая, як паўдзённы цень, постаць аддзялілася ад сьцяны ў калідоры жаночага блёку, хіснулася спачатку ў нішу, затым – бясшумна амаль – далей, у тупічок. Яна прысьпешыла хаду, сочачы за кожным рухам чалавека, наблізілася да тупічка.

– Хто тут?

Чалавек у тупічку высунуў з-за выступу нагу, потым другую, быццам упэўніўшыся гэткім чынам, што небясьпекі няма, – усё тулава.

– Гарушка? Што ты тут робіш поначы?

– У прыбіральню хадзіў.

– У жаночую?

– Каторая бліжэй, у тую і пайшоў, – Гарушка гыгыкнуў, выйшаў з-за выступу. – Усё адно ж нікога нідзе…

– Больш так не рабі.

На жаночым баку нехта быццам хіхікнуў, рыпнулі масьнічыны. Яна абярнулася: нікога. Падышла бліжэй, слухаючы, як аддаляюцца, поўнячы калідор ледзь чутным шорганьнем, Гарушкавы крокі, адчыніла першыя ад холу, Шурыны, дзьверы.

Нямко Алеся і глухая і напаўсьляпая Ірка спалі, параскідаўшы рукі, на ложках ля акна, на трэцім, спрыхаду, сапла ў абдымку зь лялькаю Шура. Яна ступіла да ложку, асьцярожна – не напалохаць спрасонку – стала ва ўзгалоўі.

– Шура, сьпіш?

Шура мармытнула, цяжка, як празь сілу, дыхаючы, перавярнулася тварам да сьцяны.

– Ну, сьпі, – сказала яна і зьлёгку датыкнулася да Шурынага пляча. Тая рэзка ўсхапілася, учапілася абедзьвюма рукамі ў далонь.

– Віталеўна, ратуйце!

– Што такое? Каго ратаваць?

– Мяне… і яе…

– Каго яе?

– Дачушку маю, – Шура падцягнула далонь вышэй, паклала сабе на жывот. – Во, кажуць: выкінь, а мне шкада…

– Хто так кажа?

– Дзеўкі ўсе. А я не хачу!

– Ня слухай іх.

– Кажуць, усё адно адбяруць, як народзіцца, дык лепш, моў, выкінь… Паскачы, і яна згіне… А мне шкада!

Алеся прачнулася, праціраючы кулакамі вочы, неўразумела ўтаропілася ў паўночніц.

– Ай, шкада, Віталеўна! – зноў заенчыла Шура.

– Ня слухай нікога.

– А што сказаць ім, як прычэпяцца зноў? Што?

– Скажы, каб пасікалі. Так і скажы: па-сі-кай-це!

– Во так і скажу, – Шура супакоілася, адпусьціла далонь, адхінулася на падушку. – І скажу.

– І скажы, – падтакнула яна наастатак, задаволеная, што ўдалося ўрэшце супакоіць няшчасную, пакрочыла на званок, што вось ужо колькі хвілінаў, пакуль тут бавілася з Шураю, даносіўся з кабінэту… Жэня, напэўна, падумала.

Тэлефанаваў сапраўды Жэня.

Дзень, як месяц, доўгі такі быў, ледзь-ледзь прыцемкаў дачакалася. Вось сяджу, прымарафэціўшыся, і ня ведаю, чым адгукнецца спатканьне. Паўлік пры мне, языком прыцмоквае – сьпіць. Глянула на гадзіньнік: сем амаль, вось-вось заявіцца мой чорны. А сэрца, бы матор той – валюх ды валюх – няспраўны.

Сьлізка было і ветрана, ды ці мала гэткіх дзён у такую пару – нічога мне сэрцайка не падказала. Помню толькі, што загуло-засырэніла раптам з вуліцы, у акно глядзь: мітусьня на дарозе, чалавек бервяном – рукі-ногі куды каторая – у атачэньні двух аўто даішных і жыгулёнка, знаёмага нібыта, пасярод шашы ляжыць. Паўлік прачнуўся, нядобрае спавяшчаючы, заенчыў. Бразготку я гайданула, думала, супакоіцца – аж не, гучней яшчэ заплакаў. Толькі як Казімір з Фандом выскачылі на двор, забегалі наўкола нерухомага, дайшло да мяне. Гарушка! Ірванулася да дзьвярэй, каб ляцець да іх, але не пасьпела. Дзьверы ўнізе бразнулі, тупат страхавіты будынак агаласіў.

І вось… Чорны мой на парозе, і двое даішнікаў за сьпінаю ў яго, во-во дагоняць. Дзьверы я на зашчапку знутры, каб не схапілі яго, зачыніла, стаю ні жывая ні мёртвая. Спытаць хачу, што здарылася, а язык адняўся, і спазмы горла перахапілі, і ногі падкошваюцца. Да Паўліка ён падышоў, загаварыў нешта, і той сьціх адразу, быццам вызнаў за роднага. Тады да мяне хіснуўся. У лоб, у прышчык акурат, пацалаваў, ня бойся нічога, сказаў, і дзьверы расчыніў, і пайшоў паперадзе тых двух. Паўлік бразготкаю загуляў – звон увушшу мне аддаўся ўперамежку з крокамі, і цёмна стала, як у склепе.

Сьледзтва нядоўга цягнулася. Шура, усіх па чарзе абзаразіўшы, прызналася: па спатканьні ў закінутым гаражы вярталіся з Гарушкам у інтэрнат, задурэлі на дарозе і не заўважылі Жэневага аўто.

Два гады прызначылі чорнаму Кру… Жэню (нападпітку быў, прызнаўся), мне за халатнасьць вымову ўляпілі. Прыняла як належнае вырак, а назаўтра Паўліка дахаты перавезла.

Во так перавярнулася. Пра што марыла, чаго чакала, чым жыла – усё, казаў той, за адзін вечар на зглум. Ледзьве ачуняла, ачуняўшы ж, на пасяленьне тое, наведаць свайго чорнага, вырашыла зьлётаць.

У бараку адміністрацыйным пасьля зьмены пабачыліся. У пакой увайшоў, дык і не пазнала адразу: пастава ягоная, галава ж – сьветлая зусім, сьвятлейшая за Сынаву. Як Алан колісь на чорнага перарабіўся, так ён на сьветлага цяпер. Размаўлялі нядоўга, але і таго дастаткова было мне, каб даўмецца: схлусіў падчас сьледзтва, ня быў нападпітку, узяў маё на сябе. Сказаць хацела пра тую здагадку – ня даў. Палец прыклаў да вуснаў і пайшоў з прысьвістам, галавою белаю цемру разганяючы.

Вярнулася я дадому і да Містрыні Добрай Рады, параіцца, што далей рабіць, хоць і так усё збольшага ясна было, за дзьве ракі, балаціну дрыготкую паляцела. Прылятаю, а на месцы хаціны – каб гук табе, каб дух жывы – пустка адна, зайцы ды авечкі зьдзічэлыя паўсюль, як вокам кінуць, ходзяць. Падумала ўжо, ці не памылілася месцам, як раптам бачу: жанчына нейкая паўз аблогу пляцецца. Прыгледзелася: яна, Містрыня Добрай Рады.

«Састарэла я, – кажа, падышоўшы, – праз грахі свае і ўсяго сьвету, вось і сталася. Кажы, што баліць».

Распавяла ёй, як на споведзі. І кажа яна:

«Вучыць цябе не выпадае, бо сама ты ўжо іншым можаш радзіць. Казала раней, але зноў скажу. Кожны з нас вольным нараджаецца, і як зробім сабе празь іншага, так і маем. Сын дзеля хросту табе дадзены, самавіты сьветлы – на спатолю, вось і думай. Але ведай: як ён цябе з усім тваім прыме, так і ты павінна. Скруха і гора твае вялікія, але жыцьцё большае».

Сказала гэтак, і павалілася на зямлю ніцма, і на тло ператварылася. Спужалася я і таксама павалілася. Ляжу ледзь жывая і бачу раптам (а ці то, можа, прымроілася мне): гурт жанчын вымкнуўся з-за аблогі, закружыўся над ёю. І бралі па жмені з тла, і, сьпяваючы, разьляталіся ва ўсе бакі. І я хацела ўзяць, каб узмацніцца ім, але ажыла яна на хвіліну і не дазволіла: «Ня сьлед табе, бо маеш зь мяне даволі, як і я зь цябе – на выбаўленьне».

З тым і паляцела я за дзьве ракі, за балаціну – да жытла свайго, напалову шчаснага, напалову асірацелага.

Разбэрсалася ўсё, распалавінілася. Ды неяк будзе. Два гады – ці такі вялікі тэрмін, каб ня вытрываць. Лёс жа на тое і лёс, каб іспыты нам падкідваць. Першы – каб схамянуліся. Другі – каб не засумавалі. Трэці – каб пра наступныя даць мажлівасьць папрасіць. Колькі іх яшчэ будзе, Богу толькі ведама, – а згадваць сяды-тады пра папярэднія ані не зашкодзіць.

Сьвет – як кашуля бяз гузікаў, наросхрыст. У адным месцы захінеш, каб надтачыць куртатае, – у іншым, глядзь, вытыркнулася. Рук жа толькі дзьве ў чалавека, і дай рады. Ды калі яшчэ вогнішчы паўсюль, і оябунаў³ пры іх нямерана, і кожнаму пагрэць далоньку за іншага кошт карціць. Дзе ўжо тут духам апекавацца, уратаваць бы цела. Калі ёсьць што ратаваць…

Зь ветразем ды без стырна.

Заля белая, трон пасярэдзіне. Горача: дзьверыну расчыніць…

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/11/23