Мы рэдка бачымся, пільнуемся адна адной па тэлефоне.

Калі тэлефануе Н., я бачу, што яна перайшла на кухню, заціснуўшы рукой слухаўку да вуха, скрабе бульбу. Я ня ведаю, колькі той бульбы засталося, колькі часу мне адпушчана – сьпяшаюся гаварыць. Нешта буднае, нязначнае, і яна таксама. У мяне ад гаворкі поўная паляна шалупіньня і дасады. Хаджу потым некаторы час пасьля размовы, падхапіўшы падол, ня ведаючы, куды дзець, і заўсёды надзіва ўзьбіваюся на кволае ўдзячнае суцяшэньне: табе падалі ў руку са стала, падзяліўшы на вялікую сям’ю, нешта цёплае, сьвежым пачастункам. У Н. трое малых дзяцей, яна кроіла свой дарагі час на ўсіх.

Тэлефануе Л., з майстэрні, там яна часьцяком і начуе, седзячы ў фатэлі напроці пачатага габэлену. Проста явачны званок – Л. ня любіць размаўляць. «Што робіш?» – пытаюся. «Гатую два яйкі на вячэру», – адказвае. «О! У цябе госьці?!» – ускрыкваю зьдзекліва. Абедзьве голасна сьмяёмся, аж посуд адзываецца, бо звычайна яна абыходзіцца адным яйкам. Калісьці, закахаўшыся ў паэта, так і не пайшла замуж, жыве адна. У яе часта зьбіраліся. Яна ніколі не пераапраналася дзеля гасьцей, быццам яшчэ ёй, гаспадыні, самая рупніца. Быццам яшчэ ня ўсе сабраліся. З году ў год адным строем-звычаем, яна прыслухоўвалася да сябе і разумела, што яшчэ ня ейная пара, як дрэва халоднай вясной з запозьненым цьветам. Падавала на стол, прысядала на тарцы на хвіліну-другую і зноў адлучалася па тое-сёе. У фартуху, як чалядніца, і так і заставалася ў ім да канца. Быццам для яе гасьцей і не было зусім анікога, толькі заўсёды дубальтова накрыты стол. Стол чаканьня. У яе любілі бываць, але ніхто ня здолеў зьняць чары вечнага каханьня з мастачкі-папялушкі.

«Пакуль. – Пакуль», – на гэтым і скончылася нашае тэлефоннае спатканьне.

За дзень не нажабрую ўвагі сябровак, а мне пільна трэба сёньня пагаварыць. Нарэшце – Паўліна! Але я зь ёй не пра сваё. Сёньня сьвякрыва загадала зьняць зь ейнага пакою дзьверы, каб скрозь усё бачыць, усіх нас дапільнаваць і камандавацца лежачы – яна зламала нагу, шыйку клуба. Дзьверы ейныя ў памежных пакоях якраз у нашу спальню. Мы з мужам спрабавалі запярэчыць: «А што, у вас любоў?!» – зырка робіць яна канчатковы прысуд. Мы, як дзеці, хаваем вочы. Муж час ад часу боўтаецца зь некім набаку, але вяртаецца, любячы есьці з маіх рук. Гатую вячэру, кармлю, выношу судна, папраўляю коўдру (муж ужо сьпіць) і «сыходжу» з дому – мне патрэбна аддушына.

Паўліна заўсёды ў зоне доступу, я для яе таксама. Мы зь ёй размаўляем, як у час коннай прагулкі верхам, у сядле, мяняліся пэйзажы, поры году, вырасталі нашыя дзеці, а мы безь перамен – гаварылі пра каханьне. Яна заўсёды ў белым, я ледзьве пасьпявала зьняць фартух і таксама нядрэнна трымалася ў сядле, нягледзячы на сямейныя мітрэнгі. Бо мы ўсе калісьці былі дзяўчынкамі, чыталі раманы, і, наагул, жаночае сэрца (доказ навукоўцаў) не старэе. Таму жанчыны і жывуць даўжэй. Паўліна заўсёды была ў некага закаханая. Ейны вецер прыносіў мне сьвежыя навіны зь іншых зямель: розныя спа, хітрыкі касмэтолягаў, моды, і мне гэтага хапала.

Горад спаў. На сваіх «конях» мы ехалі амаль па пустых вуліцах, на сьвятло чырвоных ліхтароў. «А ён? А ты?» – раз-пораз перапытваю аднымі вуснамі. Я не адразу ў цемры разглядзела трэцюю постаць з намі, постаць немаладой, прыгожай жанчыны.

Горад тады яшчэ ня ведаў, што Паўліна закахалася ў мастака. А ён? Яна прачынаецца, адчуўшы, што ён недзе блізка, за сэкунду да ягонага званка: «Я стаю каля твайго дому, выйдзі». Побач дачка, у суседнім пакоі сьпіць муж. Яна выходзіць, яе ніхто ня чуе ў сям’і, ніхто ня ведае ва ўсім доме, не пазнае, – гэтая містыка любові. Яны ідуць у майстэрню... ноч каханьня... вяртаецца дамоў... яе ніхто не заўважыў, быццам апранута ў нейкае цудатворнае адзеньне. I гэтых цудаў нельга пралічыць загадзя, нешта падрыхтаваць.

Прачнуцца, хутка зьняць слухаўку, пакуль ніхто не пачуў... Жах! Быццам скрозь сон, скрозь ноч бачыш ягоныя рухі, ягоныя крокі да цябе. Покрыў ночы спадаў, днём сустракацца было цяжэй. Вось яна ляціць з працы, восьмы паверх, бязь ліфта, божа, як на галготу, думаецца. І кожны раз амаль услых: калі я сустрэну ягоную жонку, я скажу... калі сустрэну мужа... Удзень яна адчувала сябе разьведчыцай, ліхадзейкай; у адну хвіліну трэба было пралічыць усе неверагоднасьці сустрэчаў. Ён дамалёўвае ейны партрэт. Ягоны позірк, як дотык, ён п’е расу з кожнай ейнай лагчынкі. Нешта гаворыць сам сабе: «Гм... які твар... так... прырода папрацавала...» Спыняўся і проста доўга глядзеў, як на нерухомую скульптуру: «Хачу бясконцага ўзіраньня, любаваньня тваім жэстам, сукняй, завушніцай... я ў люстэрку твайго твару...» Ён сваімі вуснамі прамаўляе словы цара Салямона? Гэта ён да яе?! Паўліна здранцьвела пакідае фатэль, мармуровы пастамэнт. Нарэшце, нарэшце чуе тое, чаго даўно ня мае дома.

Заставалася б толькі сказаць мужу, каб па-сяброўску захаваць сям’ю: будзь цяпер да мяне асьцярожным, я, маўляў, пакахала.

А муж? О, яна, як кацяня: прылашчыцца, нашкодзіць дома. На першым разе кідалася ставіць агуркі, ягады, усё-ўсё ўзрывалася. І на трэці год кінула, начыста, ніводнага слоіка! Ня ўмела гатаваць суп, разьбіраць курыцу. Вучыцца? Вучыцца трэба танцаваць, а гатаваць ежу навучыць жыцьцё – гэта сямейны афарызм, які перайшоў яшчэ ад бабулі. «У цябе павінна быць дзьве дошкі – для мяса і для рыбы, асобна», – патрабаваў муж, заўвага за заўвагай. Што? Дошкі? Такое гаварыць жанчыне нельга. Паўліна адчувала сябе, быццам прастойвае ў цёмным склепе, у запасьніку музэйным, гадамі, – аніякай увагі. Няўжо яно так і ёсьць, як нехта казаў: жанчына замужняя – гэта вялікая дзіра, празь якую працягае ўся тленнасьць сусьвету? З гадамі ўсё каменьне на іхным сямейным шляху быццам бы ўжо перацерлася ў пыл. Толькі вось гэтыя начныя званкі. І дзённыя, калі падыходзіў да тэлефона муж, ішлі кароткія сыгналы. Разьбіты посуд, сваркі, разборкі. «Ну хоць маленькая выспа спакою павінна быць дома?!» – патрабаваў муж. «Ты так гаворыш, быццам нашая пасьцель яшчэ не астыгла», – адказваю.

«Будзь да мяне асьцярожным, я пакахала», – лунала ў доме, як мантра.

Я па-ранейшаму не магла разгледзець трэцюю наезьніцу побач з намі. Толькі калі нашыя коні палахліва табуніліся, пераходзячы Сьвіслач, тады быццам нехта браў іх за аброць і вёў далей, напрасткі – мы не шукалі броду. Цяпер я і сама ўжо адчувала сябе зданьню. Паўліна гаварыла, не зьвяртаючы ўвагі, слухаючы ці не. Асабліва цяпер, калі яна загаварыла пра Васіліну... сваю маці.

Пра Васіліну хадзілі легенды. Яна запаміналася, варта было ёй адзін раз зайсьціся ў булачную. Яна ніколі не была адна, побач заўсёды прыхільнікі прыгажосьці: нехта падыходзіў абы запытацца час, нехта азіраўся, нехта саступаў дарогу. Ёй саступаў дарогу ўвесь горад. Калі яна пакахала іншага мужчыну, вядомага архітэктара, усе ім зайздросьцілі. А можа так выдавалася толькі Паўліне? Маці вярталася дамоў з ружамі: курорты, чыесьці патаемныя лецішчы, патаемныя фатаздымкі і... ружы, нават калі прыходзіла з працы. Жыцьцё маці супадала з раманамі, якімі зачытвалася дачка. Вось Паўліна заходзіць у ванны пакой, бачыць маці, яна прымае ванну, чытае вершы, услых. Паўліна, вуглаватае дзяўчо, яшчэ такое рабое яечка, разумее: перад ёй жанчына закаханая, і ціхенька выходзіць. Гэтага ніхто ў доме не вымаўляе ўголас, а яна разумее: гэта жыцьцё любові, і яго трэба ўсім абараняць. Ну ёсьць моманты, вядома, ёсьць, так... сям’я. А сям’я – гэта проста іхны дом, дзе муж, дзеці. Разумела, як дачка, а дачка заўсёды болей за маці разумела, як дарослая жанчына-зводніца. Або сяброўка-ахоўніца? Толькі аднойчы чула размову бацькоў: «Я ведаў, што твая прыгажосьць ня можа належаць мне аднаму». Толькі аднойчы ён сказаў дарослым дачкам: «Ніводная з вас ня стала прыгажэйшай за маці...» Сказаў з такім вось вялікім мужчынскім задавальненьнем. Паўліна памятала зь дзяцінства і па сёньняшні дзень гэтыя воклічы навокал: «О, Васіліна, ты ніколькі не зьмянілася!» Жанчыны зайздросьцілі, гаварылі супраць сваёй волі, бы адымаючы нешта прывабнае ад саміх сябе, і не маглі ўтрымацца. Паўліна сама чакала гэтых словаў. Вось дваццаць, трыццаць, сорак, але яна бачыла ў сабе перамены. Яна раўнавала маці да ейнай прыгажосьці, да ейнага несканчонага жаночага посьпеху.

І цяпер, вяртаючыся з майстэрні, Паўліна адчувала: нарэшце-такі, нарэшце яна стала побач з прыгажуняй маці, у яе таксама раман. Каханьне, маўляў, у іх, прыгажунь, не сямейнае.

Так, мы заўсёды былі ўтрох на сваіх прамэнадах, з намі была Васіліна. І нават тады, калі, заляцеўшы да мяне на кубак кавы, Паўліна мэтадычна пераабувалася ў вітальні з ботаў у шпількі, вядома, ня дзеля мяне. А можа і так, ёй быў наканаваны лёс прыгожай жанчыны: патрэба, жаданьне падабацца ўвесь час, адлюстроўвацца ў чужых вачох, як у люстэрках.

Мы памянялі сваіх няўрымсьлівых коней, выяжджалі радзей і радзей, ехалі цішэй, калі.... калі Паўліна разьвялася з мужам, а ейны мастак, рыхтуючыся да выставы, пасадзіў у фатэль сваю жонку, маляваў Мадонну зь дзіцём. Паўліна пакутавала, шукала, бачыла ягоныя рысы ў абліччы іншых мужчынаў. «Як ты сябе адчуваеш?» – пытаюся. «А што?» – палохалася яна, перапытваючы, маўляў, хіба яна дрэнна выглядае. У каторы раз памыляючыся, яна цяпер уваходзіла без дазволу ў чужыя сем’і, на кухні. Мужчыны кідалі мыць посуд, спускалі з рук дзяцей, унукаў, ішлі за ёй, несьлі падарункі. Яны не валачыліся, не ішлі, а ўрачыста ступалі, я бачыла гэтае шэсьце з самага пачатку іхняга шляху і да канца. Рэстарацыі, курорты, чужыя таямнічыя лецішчы і ружы. Але ўсе каханкі любілі есьці з рук. Яны захоўвалі памяць пра свой дом і вярталіся да яго.

Касмэтолягі, розныя спа. Масаж, каб выглядаць хораша, натуральна, дорага. Забарона пытацца ў прыгожай жанчыны, як яна сябе адчувае.

Гэтай ноччу мы выехалі на нашых конях у буру. Раз-пораз ад штуршкоў ветру сыгналілі машыны каля пад’езду, надаючы ночы трывожную ўрачыстасьць. Вецер зрываўся, падаў на ваду вялікай драпежнай птушкай, хапаў раку, як жывую рыбіну, намагаўся падхапіць, адарваць ад рэчышча і ня мог, яна супраціўлялася, выгінаючыся, асьляпляла луской. Ён шпурляў, біў яе аб парапэт мосту, аб камяні на беразе, спрабуючы аглушыць.

Паўліна была нечым узрушана, гаварыла зьбіваючыся. Аказалася, сёньня яна наведвалася да бацькоў. Вяртаючыся з басэйну, яна часта любіла заходзіцца. І на гэты раз, якраз нядзеля. Яшчэ раніца, і сястра з мужам тутака, вырашана было выпіць гарбаты з каньяком. І доўгая-доўгая, як заўсёды, размова, прыемная, сямейная, нават ня ўспомніш пра што. Быў уключаны тэлевізар. «Во, якраз і Васілінін палюбоўнік тут!» – раптам сказаў бацька, убачыўшы ўсім вядомага архітэктара. Сказаў з такой гулёнай лёгкасьцю... Паўліна выпусьціла з рук поўны кілішак, быццам зламаліся пальцы, пасыпаліся пярсьцёнкі. Палюбоўнік?! Палюбоўніца?! Хіба гэта так называецца?! Схамянуўшыся, усе загаварылі пра тое, што яна, Васіліна, заўсёды наставіць закусі, няма дзе павярнуцца! А сама Васіліна? Каб табе слова, толькі ейныя вочы... калі яна чаго-небудзь пужаецца, вочы такія ясныя, бліскучыя. І Паўліна заўсёды шкадавала, што гэтага аніхто ня бачыць, што гэта вось-вось зараз і зьнікне, вось тут, седзячы за сямейным сталом. (З архітэктарам яна ўжо не сустракалася.) А бацька? Магла зваліцца і хрусталёвая люстра над сталом, посуд у буфэце – далоў! Увесь сямейны ўклад зрушыўся б, ператварыўся б у друз – брудным, надакучлівым бытам, каб гэтае слова было перамоўлена Васіліне раней. Толькі аднойчы дзеці чулі ад яго, выпадкова: «Я ня бачу цябе, Васіліна, за тваімі выхілкамі, як за густым лесам...» Толькі аднойчы. Ён не даваў ёй ганьбы, не дапускаў бязладзьдзя, каб захаваць сям’ю.

Сёньня Паўліна за гэтай бацькавай быццам бы лёгкасьцю адчула ўвесь цяжар.

На раніцу рака амаль ня рухалася, плынь ледзь заўважная, бліскі лускі дробнымі грабеньчыкамі, адпачывала. Вецер не асьвежаваў яе-такі, не далася.

Мы сазвоньваліся ўсё радзей. Аднойчы Паўліна захацела наведацца. Якраз мая сям’я сабралася палуднаваць.

– Я на дыеце, прыеду крыху пазьней, на гарбату, – папярэдзіла.

Я сумелася, у нас будзе мала часу:

– Я змагу з табой пагаварыць толькі за сталом. Сын падкінуў хворую ўнучку... і захварэў мой гулёны муж. Так што не гатую нічога скаромнага.

Паўліна доўга маўчала, а потым:

– Мне сьніцца... я вярнулася дамоў, вярнулася такая вінаватая, а мне... зварылі кашы-аўсянкі... Ведаеш, каханьне – гэта вялікае прабачэньне... Я ўжо гатовая да такога во, як у цябе, паўсядзённага хлеба любові.

І не наведалася. Мы амаль згубіліся, нашыя коні марнаваліся ў стайні. Час ад часу, калі засынае мая сям’я, іду на кухню, стаўлю касэту з запісам «Ліцьвінаў». Запявае жанчына, голас пускае шырока, нязмушана, ёй засьпяваць, як выгаварыцца. Яна на волі, на людзёх, увесь час на вачох жыве, на людзёх і ейная любоў, і дружба, і ейная прыгажосьць.

Восень мая доўгая,
Доля мая горкая…

І раптам да яе далучаецца падгалосак, неяк бы здалёк, ледзьве быццам адважыўшыся далучыцца.

З кім я буду жыта жаць,
З кім вячэру вячэраць...

Падгалосак фонам. Выдаецца, сядзіць у бяседзе недзе з краю, жыве незаўважана, яна глядачка, яна заўсёды наводдаль ад усялякай палкасьці, размоваў, плётак – то лесам, то полем. Голас стрыманы, не расьпеты, сама зьнерухомеўшы. Спрабуе тураваць, неспадзявана для самой сябе падхоплівае песьню, падхоплівае, бы вянчальны букет, кінуты нявестай у натоўп дзяўчат. Дзівячыся, трымае яго ў рукох, і ўсе таксама дзівяцца, бо няма ёй за каго ісьці.

А я сяду ўскрай стала,
Павячэраю сама.

Ужо іхныя галасы пераклічкай. І ледзьве ўчуеш яшчэ адзін, мужчынскі, быццам і не па сваёй ахвоце далучаны, а зьведзены жалем. Хаця заўсёды знойдзецца ў бяседзе, хто схоча патрапіць прыгожай жанчыне, ці ў гаворцы, ці ў песьні.

«Восень мая доўгая…» Ці чулі вы такую песьню, пытаюся? Як звычайна пытаецца якая-небудзь самая галосная баба ў сябровак, што сабраліся на сяло вечарам у нашай вёсцы Грыдзькі на Пастаўшчыне. І, пабыўшы, засяродзіўшыся, спрабуе ўзяць ноту, прыпамінаючы ўспадабаныя, мала знаёмыя яшчэ, а то і падбіраючы свае, словы…

---

Прэзэнтацыя, або адценьні навальніцы Апавяданьне

---

Ня веру ў рэальны сьвет.
Эмір Кустурыца

Ноччу дзіцячы страх сядзіць звычайна недзе ў кутку, падыходзіць да ложка, на- хіляецца нізка – хоць ты рукамі бараніся. Тады я пакідаю дом (ведама, не на памяле!) яшчэ да таго, як моцна засну – мне цесна ў цёмнай хаце, бы ў сарванай на кіпені начной кашулі.

Дастаткова ўявіць блізкі лес, дзе шчыруе маё знаёмае Савяня – яму раніцай маці Сава баіць казкі на два вушкі: спачатку на правае, потым на левае, пакуль тое не абасьне. Лес сьпіць устоечкі, цені даўжэйшыя, чым днём, бярвеньнямі перак сьцежак. Але мая начная прастора вымяраецца ня крокамі, далей і далей, высьвечваюцца штрыхпункцірамі ў цемры, як ад ліхтара, пагоркі, лагчыны, тыя мясьціны, дзе сон качаецца па траве нават удзень, асабліва ўпаўдні. І тады нарэшце хатнія дзіцячыя страхі, страхі дарослыя: начныя злодзеі, наркаманы, што шукаюць сабе мак у гародах, застаюцца недзе далёка ўнізе, ледзь разгледзіш, ходзяць мірным статкам, ня лезучы ў шкоду.

Прачынаешся на досьвітку. І некаторы час, не пазнаючы пакой, спрабуеш прыпомніць: а ці дамоў ты вярнулася? Паварочваешся да акна, быццам там на шкле застаўся сьлед ад начных вандровак, піктаграма, як ад наведваньня істоты з другой плянэты дзе-небудзь на пшанічным полі на поўдні Англіі.

Але калі некалькі дзён запар адныя навальніцы, грымяць грымоты, то ўжо не засьнеш, трэба пільнаваць хату. Дождж па сьцежках ня ходзіць. Вада ўжо пацякла пад ляжачы камень. Заб’еш сёньня ў гародзе кол, назаўтра ён ужо нахілены – торгнецца, як хлуд, зямля адпіхне яго сваім здаровым пругкім целам. Улучыць момант, саскочыць з ганку, бы з таварняка на кароткім прыпынку, набраць вады са студні і назад. Дом рухаецца. Хляпська, плёскат па сьценах, хвалі ліўню ніяк не даюць рады прыбіцца да берагу. Вось-вось сасьлізьнеш у раку побач, а можа, адразу і ў акіян. «Што кватэра ў горадзе! Гэта чатыры вуглы! А лецішча ў вёсцы – усе часткі сусьвету!» – успамінаецца вокліч маладзенькага зяця. Божанька сварыцца, нявольле жартаваць, пасьміхаецца, жывучы па календары сваіх вясковых родзічаў. Бліскавіца на імгненьне высьвеціла асьцё дрэў, хат, бы ўсё спалена да коміна, сыплецца прысак гарачы з-пад веек. Асьцём стаіць у акне забітая перуном старая елка – мой дом яна ўжо не вартуе. Матка Боская то зьнікае, то зноў вяртаецца, садзіцца каля агню запаленай сьвечкі. Ходзіш ціха, ступаеш асьцярожна, пад нагамі шкляны хруст небясьпекі. «Людзкая агрэсія, фальш ужо вышэй столі, да неба падымаюцца... Не чакайце зь неба пагоды...» – прадракае слабы на розум сусед, але хіба няпраўда ягоная?

Ідэальны стан, спакой адчаю, як у старажытных грэкаў. У непагадзь грукатам у дзьверы адзываецца сьляпы вопыт маёй сям’і: забітая перуном родная сястра. Калі дзе-небудзь у Амэрыцы ці ў Японіі сьмерч мае назву «Магдалена», «Кэры» ці «Фэнікс», то нашая навальніца мне заўсёды мае імя «Гілена».

Дзень, ноч без навальніцы, сапраўды, бы ў хаце бяз свары. І ціша навокал, быццам нарэшце ўдалося адчыніць дзьверы знутры, засыпаныя навальнічнай лявай.

Рыпнулі весьнічкі, зайшлі дзеці... адзін... тры... дзесяць і болей. Ідуць у хату, іх шмат, тыя, што ня стоўпяцца, пасядуць на страсе каля коміну, там-сям летнімі апёнкамі, на клёне пад акном у шпакоўні. Нехта зь іх ужо шчабеча ў маім вялікім кішэні фартуха. Усюды мокрыя сьляды. Бы гэта выйшлі на бераг качаняты. Настаўніца дастае на стол пушку цукерак. «Якраз па цукерцы!» – крычыць нехта, палічыўшы. Мэта нашай сустрэчы – пагаварыць аб маёй новай кніжцы казак – губляецца, і пазнатку няма на тое, бо цукеркі ўжо на стале. Я лічу шклянкі, кубачкі, талеркі, мы каштуем пернікі, какоркі, п’ём салодкую ваду. На тарцы стала стаў маленькі завіхасты хлопчык, разьлівае ўсім, камандуецца, ён вылушчыўся з натоўпу, як сьпелы боб – гэта ўжо наш бармэн! Мы сьмяёмся, цешымся, гаворым пра ўсё разам, у мяне лёгкая галава, бы ў сьпелага вылушчанага сланечніка ў гародзе – птушкі яшчэ віруюць побач, але хутка адлятуць. Хвалі шчэбету ўжо б’юцца аб шкло вокан. Мы выходзім у сад і зноў вяртаемся. Стол пусьцее. Не забыцца б падпісаць кожнаму кніжку.

Цяпер дзеці пакінулі дом. Ізноў ціша, ціша маўчаньня, як перад навальніцай, паветра празрыстае, аж гукае, галасы, бы ў пустым шкляным посудзе: самы блізкі дзынькне і адскочыцца. Да цябе даляціць толькі ягоны водгук – і не згадаеш, што гэта было, чый голас? да каго?

Ужо амаль на адыходзе нячутна падышоў, спусьціўся анёлам ля ног малы хлопчык, ён дастаў з кішэні складзеную паперыну, працягваў яе мне. Настаўніца спрабавала апярэдзіць: «Што гэта?!» На лісьце з сшытка ў шкляначку друкаванымі літарамі – «КАЦЯ». Літары вялікія, няроўныя, бы высечаныя кіркай на камені – старажытным пісьмовым знакам, а пэўней, ахоўнымі рунамі. «Каця? Хто гэта?» – пытаюся, нічога не разумеючы. Нехта зь дзяцей здагадліва засьмяяўся і... сьціх. Хлопчык не зьвярнуў увагі – нас тут было толькі двое – і паказаў рукой у бок акна, дзе сядзела... дзяўчо. Пакуль што гэта было чыстае кацяня, яно і не схамянулася. І ўвагі не дало, хрумкала какорку, але потым, а пэўней, ува ўсе вякі, яна, высьвечаная промнем любові, зьявіцца на віньетках, на мэдальёнах, магчыма, у санэце. Чувалася, як рухаецца пад зямлёй крот, шукаючы юшку ў коміне. Урачыстая ціша, бы ў царкве, калі запальваюць сьвечку. Былі перакрыты на ўсім сьвеце хады, лябірынты фальшы, хітрыкаў, зману, шчыльна зачыніліся дзьверы для ўсіх няўведзеных у таямніцы каханьня: ішла невідочная служба – хлопчык спавядаўся. Заўсёды лічыла, што пісьменьнік – адзінокі пастыр. Цяперака ў мяне быў цэлы прыход. Разамкнулася сэрца, разамкнуліся вусны. Хацелася прыкленчыць каля малога і, нарэшце, ПАГАВАРЫЦЬ, бы пачуўшы камэртон, узяць пэўную ноту ў размове, якую даўно не ўдавалася ні з кім. Чысты ягоны голас, абраўшы музычную форму, падняўся пад купал столі. Даказана, што дзеці (усе!) нараджаюцца з абсалютным слыхам, з гадамі губляецца гэтая асаблівасьць.

Нас толькі двое. Ты ведаеш, хлопчык, гэтай вясной не прачнулася ад зімы ў садзе мая кармінавая ружа, яе нават навальнічныя грымоты не пабудзілі. На ейным месцы цяпер узышоў мой смутак. Ты, вядома, паверыш, што час ад часу ў садзе зьяўляўся чалавек, падобны да гуманоіда: сам невялічкі, празрысты галубовы чэрап: «Ці выкапала ты белы тульпан?» – пытаецца, маўляў, цыбуліне да восені патрэбен стан спакою. Быццам ціхмяны і прыхілкі, кратае вуснамі, а голас магутны, патрабавальны, ідзе аднекуль зьверху. Ён ніколі ня ходзіць у садзе сьцежкамі. Спрабавала запыніць, але... але нават пылок з кветак не асыпаўся пасьля дотыку ягоных ног. Ну чысты далай-лама, мастом, чоўнам ад аднаго берага да другога. Ахоўнікам усяго жывога на зямлі.

Я губляюся, сапраўды, у мяне доўга цьвіў белы тульпан, неспадзяваны, бо я яго не заводзіла. Цьвіў даўжэй за ўсіх. Белы кубак кветкі напаўняўся розным сьвятлом з раніцы да вечара. Ноччу відаўся здалёк, бы баляваў у адзіноце, заседзеўшыся пасьля гасьцей, гаспадар. Апаноўвае тая зьбянтэжанасьць, калі цябе, як малое дзіця, злавілі за руку. Ага, здагадваюся, тульпан з другой невядомай плянэты, бы з чужога саду, пэўна, звалілася цыбуліна зарападам. Тут над вёскай бывае такі зорны дождж, што вярнуўшыся з начнога саду ў хату, убачыш раптам, як у цемры запальваюцца, гараць на гадзіньніку некаторы час стрэлкі. Дык вось нарэшце знаходжу тую цыбуліну ў зямлі і ўжо магу патэлефанаваць гуманоіду – у мяне ёсьць ягоная крыптаграма. Ён называе тульпан «Белым імпэратарам».

Стан спакою... ты ня думаў пра сьмерць? Я таксама ня думаю. Іншы раз мне выдаецца, што старыя людзі, якія нас пакідаюць, недзе побач, проста яны, выпусьціўшы работу з рук, у стане спакою: дзе-небудзь у запечку адпачываюць ці ў акне сядзяць. Я чую іхныя галасы: «Куды, рабая? Куды, чорная?» Гляджу на вуліцу, у гарод, да ракі – кароў няма, анідзе, даўно няма, пустыя хлявы. А гэта мае бабы пільнуюцца, ганяюць, праганяюць хмары над маёй хатай, над маёй галавой. І над табой, хлопчык, таксама. Вёсачка меншае, мялее, бы востраў, што захлынаецца стыхіяй часу. Старыя бабы, кожная быццам узяла мяне за руку перад сьмерцю, перадаўшы сваю спрадвечную чаканку – напрасьніцу. Я ўвесь час пільнуюся, узіраюся ў вокны, пачуўшы машыну: а ці хто дзе прыехаў? а да каго? а ці надоўга?

О, я вельмі любіла вясну ў вёсцы! Сонца! Мне даражэйшы ягоны цёплы імгненны дотык, а ня тое летняе сонца, калі яно ўабдымку з усімі з раніцы да вечара. А цяпер адчуваньне, што жывеш на востраве, нават на крызе, асабліва ўвесну, калі не ўзарана зямля, улетку, калі ў гародах зацьвітае палын. І сонца цяпер над вёскай цьмянае, як скрозь шчыльны абажур. А гэтай ноччу ў навальніцу раптам гул самалёта. Палохаюся ад няўцямнага зьдзічэлага жаданьня адазвацца, каб заўважылі зь неба – на зямлі ніводнага агню, няма на каго ў часе бяды спадзявацца зь берагу.

Хаця час ад часу нехта і прыяжджае з гораду: бабіны дзеці, унукі.

– Чаму даўно не заходзілася да мяне? – пытаюся ў маладой дзяўчыны.

– У цябе так многа кветак, я думала... нечым будзе дыхаць...

– У тваім садзе ўвесь час сьпявае салавей. Ён табе не перашкаджае?! – пытаецца другая.

– Салавей? Перашкаджае? Чаму?

– Ну... гэта такая незвычайная, асаблівая птушка... – адказвае.

Прыяжджаюць мае былыя сябры, і ўсё неяк амаль заўсёды на зьмярканьні, сьпяшаючыся, маўляў, па дарозе, на хвіліну. Адмаўляюцца зайсьціся ў хату, пачаставацца ці проста на гарбату, адразу ідуць у сад. І раз, і другі. І трэці – адным строем. Я гуляю зь імі па садзе. Кароткія наведваньні. Я адчуваю сябе ціхім хворым, які мае дазвол доктара па сваім стане здароўя на сустрэчы ў садзе. Вось-вось мяне пакліча мэдсястра ў палату прыняць пігулкі. Я стараюся, сачу за сабой. Каб не сарвацца, не паказаць сваю прывязанасьць да іх, стрымаць жаданьне шчыра аб усім пагаварыць, – сільлю затрымаць гасьцей даўжэй. Вядома, сябры здагадваюцца, што я верую, як і ты, у вечнае адкрытае сяброўства і каханьне, верую ў несканчонае жыцьцё, а гэта мера незямная, гэта мера нябесная, адказна несьці ў сабе па жыцьці вялікае пачуцьцё, нават калі яно да свайго сабакі. Здагадваюцца і пазьбягаюць мяне, як небясьпечна хворага.

Я вельмі стараюся, бо мяне могуць болей не пусьціць з палаты да іх у сад.

Бывае нехта зь пісьменьнікаў і заседзіцца. Гаворка адна і тая ж: крыўда на невядомасьць, непрызнаньне свайго таленту, той, маўляў, такі, гэты гэткі, але час, маўляў, усё высьветліць, хто чаго варты, што застанецца пасьля каторага, спадзеючыся, што пасьля сьмерці менавіта ягоныя творы застануцца ў вякох. Карціць адказаць, даруй Божа: тады трэба пасьпяшацца памерці, каб хутчэй усім нам даведацца і аддаць павагу?!

Цяпер я сваіх сяброў і знаёмых, як рэдкі, дарагі гербарый, закладаю ў кнігі. Яшчэ я гавару зь імі, спрабую быць шчырай – па тэлефоне, пры сустрэчах, – трачуся на ўсіх да апошняга, быццам злотымі, якіх ня маю. Я даўно жыву ў доўг...

Мы стаім адно супраць аднаго. Колькі прайшло стагодзьдзяў? Мы дарослыя, слухаем дзіцячы чысты голас, спрабуючы вярнуць сабе мову даверу, мову любові, якой калісьці так лёгка валодалі.

На разьвітаньне ты просіш паслухаць вялікую марскую ракавіну на акне, рапана. Кажаш, што чуеш у ёй... пчалу. Пчалу?!

Дзеці пырхнулі і адляцелі. Іду ў сад, хаджу па іхных дробных птушыных сьцежках. Баюся сабе прызнацца – мне хораша, хаця благоцьце выступае сукровіцай скрозь тугую павязку. Паступова пазбаўляюся болю, нарэшце я сама сабе свая, як кажуць мае бабы. Зьдзіраю пад ногі сваю адзежу, адно рызьзё, прыкарэлае да цела, пераступаю, прымяраю лапу яліны на плячо, бы дарагое манто. «Адзінота – гэта кожны ваяр у страі, гэта кожная старажытная статуя ў мармуровай нішы», – о, гэта ўжо паэт! Вяртаюся, слухаю рапана і чую ня мора, хвалі, якія зносяць маю крыгу, чую... пчалу, галасы квітнеючых палёў, лугоў. Мы чуем, бачым тое, што ў нас ёсьць.

Нарэшце выдалася сьветлая ноч. Сябры і знаёмыя высокім сузор’ем над хатай – значыцца, на пагоду.

Не будзіце мяне, навальніцы...

Пачатак  Цалкам
№ 3 (37) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2005 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2005/11/23