| |||
| A R C H E | П а ч а т а к | № 4 (38) - 2005 |
|
|
|
Пачатак Цалкам |
|
|
|
|
||
 |
|
|
АКСАНА БЯЗЛЕПКІНА | |
|
Пентхаўз для Сыса Ён стаяў у атачэнні даўніх знаёмых на ганку выставачнага цэнтра на вуліцы Янкі Купалы. 15 чэрвеня 2004-га. Год таму. Пра сустрэчу было дамоўлена. Мой тэлефон яму далі ў выдавецтве, дзе выйшла кніга пра «Тутэйшых» з невялікім раздзелам пра Сыса («Вы недаацанілі Сыса», – сказалі выкладчыкі пра маю дыпломную работу). – Як ты мяне пазнала? – у голасе Сыса змяшаліся пісьменніцкае какецтва і гонар за тое, што яго ўсё яшчэ пазнаюць. – Бачыла фатаздымкі, – адказ задаволіў паэта, хаця складана было б не вылічыць яго ў пераважна жаночай кампаніі. Я марна спрабавала адшукаць у ягоным абліччы нешта, што паказала б мне яго тым – маладым, таленавітым, вядомым. Але...
вочы – праталіны мутнай вады... На сустрэчу я абачліва захапіла і ягоную кнігу, і фотаапарат. Мы падпісалі адно аднаму кнігі, і абое сурочылі. Я спадзявалася на плённае супрацоўніцтва (Ты ж ведаеш, як інтэрв’ю робіцца? Бярэш бутэльку гарэлкі, палку лівернай... і яшчэ... Здымкі прынясі!), а ён напісаў «Бязлепкіна, ляпі! Толькі каб гліна не перасохла». Гліна перасохла на наступны дзень. Цытую па нататніку: – Прывітанне, гэта Анатоль. (Па голасе Сыса было чуваць, што чалавеку тэрмінова трэба даць інтэрв’ю з бутэлькай і ліверкай, можна без здымкаў.) Прыязджай зараз да мяне. Я табе ўсё раскажу. Я адмовілася, за што мае даследчыцкія здольнасці і прафесійная апантанасць былі досыць невысока ацэнены Сысам дасяжным яму спосабам.
Агідных паэтаў няма. Такога знаёмага не сорамна мець толькі ў тым выпадку, калі памятаць яго іншым. А мая віна перад Анатолем Сысом была хіба што ў тым, што я не заспела ягонага росквіту. І было агідна... Кажуць, паводзіны яго былі супярэчліва-хвалістыя: ад грубых эксцэнтрычных учынкаў да амаль дзіцячай радасці. Зараз, калі хочацца ўспамінаць пра Сыса толькі добрае, прыгадваецца, з якой ахвотай ён пазіраваў перад фотаапаратам. Але пасля вышэйзгаданай размовы здымкаў так і не атрымаў... Ларыса Раманава, сустрэтая на навуковай канферэнцыі за месяц-два да Сысовай смерці, нагадала мне пра тыя здымкі: «Анатоль любіць, калі да яго людзі добра ставяцца». «І людзі любяць», – адказала я, хаця аніякай крыўды на Сыса не трымала. Бессэнсоўна крыўдаваць на птушак, сабачак, малых дзяцей... і паэтаў? Але для сябе я тады ўжо вырашыла, што бачыць яго зноўку не хачу, што лепей буду лічыць, што мы незнаёмыя, чым такое знаёмства.
яшчэ не попел і не прысак пакахай мяне такім як ёсць – у боскіх іскрах і ў шампанскіх пырсках Ягамосць! І калі Леанід Галубовіч выказаў спадзяванне (якое па сутнасці было амаль загадам для калег-крытыкаў-літаратуразнаўцаў-мемуарастваральнікаў), што ў гісторыі застанецца толькі Сыс-паэт, а не Сыс-чалавек, я была абсалютна згодная: сапраўды, хай застануцца толькі ягоныя вершы!
Жыць у эпоху перамен – незайздросны лёс. Хіба што за выняткам тых, хто народжаны адмыслова дзеля таго самага моманту – пераменнага. Сыс-паэт можа застацца ў літаратуры без Сыса-чалавека, але робіцца мізэрным без гістарычнага кантэксту. Алесь Аркуш звязваў крах паэта з крахам таварыства «Тутэйшыя», з наступнымі гістарычнымі падзеямі. Мушу не пагадзіцца. Анатоль Сыс – узор пасіянарыя. Чалавек адной місіі.
пэўна ж, трэба камусьці вось так расказаць пра жывых, каб пачулі глухія, відушчымі сталі сляпыя дый убачылі – зоркі ўзыходзяць таксама й для іх. Гісторыя можа разгортвацца паводле любога сцэнара, але пераход на іншыя рэйкі раней ці пазней заканчваецца, і пасіянарыі робяцца непатрэбнымі ў спакойным штодзённым жыцці. Яны пакутуюць самі і катуюць іншых, бо жывуць у атачэнні «янычараў» і «груганоў». Яны гіперадказныя за лёс краіны, мовы, культуры, ужо і не зразумець – шчыра ці штучна.
ты застаўся адзін на славяншчыне, і Радзіма твая, паглядзі, – русакосая янычаршчына. Яны ўрэшце пачынаюць блюзнерыць, злоўжываючы эфектам эфекту. Такіх людзей змяшчалі ў вязніцы, каралі, выпраўлялі ў крыжовыя паходы, абы толькі выключыць з грамадскага жыцця. Сыс выключыўся сам. І ягоныя вершы засталіся актуальнымі для колішніх паплечнікаў (як напамін пра вірлівую маладосць) і для такіх самых асоб, зацятых ды імпэтных, ад якіх нічога не залежыць.
Праз боль я з сябе бяру Каменне рукамі голымі І гэткім, як сам, дару. Аўдыторыя прымае і «каменне», і «полымя» – як шлюз, як сублімацыю дзеянняў, што несумненна карысна для грамадскага спакою. Калі ў 1980-х гадах вершы Анатоля Сыса крытыкавалі за нейкія недарэчнасці, гэта было бессэнсоўна і безвынікова: для гледачоў-чытачоў Сыса змест і мастацкія вартасці ягонай паэзіі значэння не мелі: для іх быў нашмат важнейшы адраджэнскі пафас з усімі ягонымі складнікамі. У вершы Сыса неабавязкова ўдумвацца (нават так!), за імі болей, чым імі сказана. Філалагічны разбор на «малекулы» ім зусім не пасуе. Чытаеш іх у цішыні за пісьмовым сталом і бачыш, што яны часам нелагічныя, з сэнсавымі праваламі, пераскокваннямі, а прачытаеш уголас, хаця б і не перад публікай – перад люстэркам (нават не валодаючы «шаманскім тэмпераментам» аўтара), – і гучаць, і клічуць, і плачуць! І ўжо не чапляецца вока за «паэты-санеты» і «вочы-ночы». Адзначыўшы саракагадовы юбілей, ён абяцаў пісаць, ён угаворваў сябе, што верыць у вяртанне натхнення...
Ён быў шчодры: пісаў вершы пра сябе і ахвяроўваў іх выбітным асобам Беларусі. Ён пісаў пра сябе ўяўнага – больш трагічнага, больш значнага, роўнага ўжо не Купалу – Богу.
вершы мае відушчыя, аж пакуль не аслепнуў сам ад маланкі, самім жа пушчанай, я гарэў, як бязбожны храм, сам сабе я ў ім здаўся богам, адпускаў сам сабе грахі... Усведамленне ўласнай абранасці перапаўняла паэта. «Мама, такога народзіць не кожная» і «Ніхто не мае права спаць з Паэтам» – тут самае сціплае і зразумелае. Напісаў бы такое іншы паэт, выклікаў бы смех ці абурэнне, а верагодна – проста не заўважылі б. А Сысу можна, яму напраўду можна.
яго нельга чапаць, трэба Хрыста чакаць, трэба Хрысту ногі цалаваць...
А мо і спраўды – абраннік? Які можа дазволіць сабе быць і ўладаром, і маргіналам у адной асобе. Наймагутнейшы («Я зжэр бы свой народ») і найслабейшы («Не ганіце мяне! Не ганіце...»).
Айцец, Сын, Святы Дух!
І ўсё-ткі падступна варушыцца сумненне – абраннік ці закладнік эфектнасці? Напраўду заручаны з Айчынай і паэзіяй ці спекулянт? Бог, Ісус, маці, Айчына, гайворан віновай масці, кбты – усё настолькі самаахвярнае і пакутлівае аж да бяспройгрышнасці. Ты прабач, у мяне закаханая, – кажа лірычны герой і свядома абірае паэзію, Айчыну, катаванні, сцяканне крывёй – а значыць, адзіноту і безнашчадкавасць. Я ведаю, атаясамліваць паэта і яго лірычнага героя – несумленна. Але Сыс сам імкнуўся да гэткага зліцця героя і аўтара (нават у неабавязковых дробязях: Ёсць каханка, прыйдзе ў хату, скажа: Толік), ды ягоны герой не жыў, ён пакутаваў напоўніцу. Цяпер, напэўна, немагчыма сказаць, чыя пакута там была першаснай (аўтара ці героя) – і ці не была яна спачатку прыдумана, а потым нязграбна ўвасоблена. І ці была яна наогул?
калі ж папраўдзе: першы жыццялюб!
На адкрыцці канферэнцыі, прысвечанай памяці выбітнай беларускай паланісткі, казала прамову яе даўняя сяброўка і каляжанка. Спачатку я расчулілася ад таго, які складаны, пакручасты лёс можа быць у чалавека, сапраўдная гісторыя змагання і навуковай упартасці. Гэта ўжо пасля я прагматычна падумала, што мала самому пражыць годнае і плённае жыццё, але яшчэ важна сябраваць з чалавекам, які зможа потым расказаць і пра годнасць тваю, і пра плён, правільна расставіўшы акцэнты. Кожны вядомы чалавек – як яблычак на рынку: можна выставіць яго прывабным румяным бачком, а можна – падрапаным, і яшчэ раскалупаць. Сыс – гэта з’ява ў беларускай літаратуры, але сапраўднае, самае каштоўнае і самае праўдзівае слова пра яго могуць сказаць тыя, хто ведаў паэта асабіста з маладых гадоў. Новыя пакаленні літаратуразнаўцаў патрапяць прачытаць ягоныя вершы і аднавіць кантэкст, але без сведчанняў ягоных сучаснікаў тэорыя застанецца неаплодненай.
як на касьбе ці на сяўбе, паэт сказаў: п’ем за Айчыну! І кожны выпіў – за сябе...
Цяпер менавіта ад сяброў Анатоля Сыса залежыць, што яны ўспомняць пра выбітнага паэта, што яны пакажуць наступнікам – яго побыт ці светапогляд. Вершы пішуцца паэтамі, легенды ствараюцца атачэннем.
Першы крок да стварэння легенды зроблены – паэт памёр. Далей усё залежыць не ад яго. Цяпер колішнім паплечнікам Сыса вырашаць, якое месца ён заслужыў у беларускай літаратуры сваім жыццём і творчасцю – каморку ці пентхаўз. Напэўна ж, пентхаўз, але няма чым мэбляваць. Помню, як аднойчы чытала зборнік твораў ды ўспамінаў, дзе аўтар так захапіўся збіраннем літаратурнай спадчыны ў самым шырокім сэнсе, што нават паклапаціўся пра захаванне для нашчадкаў фразаў, якімі пэўны расійскі класік суправаджаў гульню ў карты. Ці парупіцца хто-небудзь пра «мэбляванне пентхаўза» для Сыса? Яму наканавана прайсці апошні зямны тэст – на сяброў, як і ягоным сябрам – на сяброўства... У Анатоля Сыса ніколі не будзе Збору твораў ці нават томіка ў цвёрдай вокладцы. Ён напісаў занадта мала, меней за Максіма Багдановіча ці нават Сяргея Палуяна. У тоненькую кніжачку «Сыс» увайшло амаль усё, створанае ім (за выключэннем некалькіх вершаў і паэмы «Агонь-птушка»). Але не колькасцю напісанага вызначаецца талент. |
асьпірантка філфаку БДУ. Аўтарка кнігі «Разам і паасобку: Таварыства «Тутэйшыя» (Менск: Беларускі кнігазбор, 2003). |
| ||||||||||||||||||||
