УВОДЗІНЫ: ЛУКАШЭНКАЎ ПАПУЛІЗМ У ПОСТКАМУНІСТЫЧНЫМ КАНТЭКСЦЕ
Крах сацыялістычных рэжымаў ва Усходняй Еўропе і Еўразіі прывёў да паляры-зацыі палітычных сістэм. У краінах Цэнтральнай Еўропы і Балтыі (далей мы будзем называць іх заходнімі посткамуністычнымі краінамі²) палітычныя партыі пачалі адыгрываць значную ролю ўжо на раннім этапе трансфармацыі. У гэтых краінах дамінуюць унітарныя палітычныя рэжымы і свабодныя рынкавыя эканомікі. У адрозненне ад іх, у палітычных сістэмах краін СНД пераважаюць нефармальныя кланавыя адносіны. Вядома, нават у СНД пачынаючы з канца 1990-х гг. існуе некалькі прыкладаў паспяховай разбудовы партый. Тым не менш, гэткія паспяховыя партыі, як «Адзіная Расія» і Cацыял-дэмакратычная партыя (аб’яднаная) ва Украіне, былі і застаюцца адно фасадам, за якім крыюцца ўсё тыя ж узаемадачыненні розных кланаў. Калі ў заходніх посткамуністычных краінах будуюцца унітарныя дзяржавы, то ў краінах СНД палітычныя адносіны паміж цэнтрам і перыферыяй выяўляюцца скрайне дэканцэнтраванымі, хаця канстытуцыі большасці краін, за выключэннем Расіі, абвяшчаюць, што ў іх таксама будуецца унітарная дзяржава. У гэтых краінах аформіўся патрыманіяльны капіталізм, выгадны не толькі мясцоваму бізнесу, але і насельніцтву ўвогуле.

Мэта дадзенага артыкула – раскрыць папулісцкі характар палітычнага рэжыму Аляксандра Лукашэнкі, нехарактэрнага, у прынцыпе, для краін СНД. Каб вытлумачыць гэтую адметнасць, недастаткова проста параўнаць беларускую палітыку з палітыкай іншых постсавецкіх краін. Яе можна зразумець толькі ў кантэксце палярызацыі посткамуністычных палітычных і эканамічных рэжымаў. У табліцы, змешчанай ніжэй, пералічваюцца 9 крытэраў адрозненняў паміж двума тыпамі посткамуністычных рэжымаў.

ДВА ТЫПЫ ПОСТКАМУНІСТЫЧНЫХ ПАЛІТЫЧНЫХ РЭЖЫМАЎ
 

	Краіны Цэнтральна-Усходняй Еўропы і Балтыі	Краіны СНД
1. Канстытуцыйнае ўладкаванне	Парламенцкая або слабая прэзідэнцкая сістэма	Моцная прэзідэнцкая сістэма
2. Змена ўраду	Чаргаванні кааліцыйных урадаў	Вечнае кіраванне адной партыі, якая абсарбуе ўсе рухі левага кшталту
3. Арганізацыйная інфраструктура палітыкі	Афіцыйна замацаваная роля партый	Кліентэлісцкія адносіны
4. Выбары	Залежныя ад хістанняў грамадскай думкі	Падпарадкаваныя палітычнай інжынерыі
5. Прасторавыя характарыстыкі партыйнай сістэмы	Цэнтралізаваная партыйная сістэма спалучаная з прапарцыйнай выбарчай сістэмай на нацыянальным і мясцовым узроўнях	Пераважна падкантрольная выбарчая сістэма; фрагментаваная партыйная сістэма
6. Адносіны паміж цэнтрам і перыферыяй	Унітарнае ўладкаванне	Дэканцэнтрацыя ўлады, вялікі ўплыў рэгіянальных босаў
7. Стаўленне да патрабаванняў ЕС	Шчырае (няма безумоўнай падтрымкі; выказваюцца заўвагі)	«Згадванне без разумення», выключна дзеля самалегітымацыі
8. Эканамічны рэжым	Чыстая неакансерватыўная рынкавая эканоміка; адкрытасць да замежнага капіталу	Патрыманіяльны капіталізм, падтрымка нацыянальнага капіталу
9. Жыццёвы ўзровень грамадзянаў	Неспадзявана нізкі	Неспадзявана высокі

Крытэр 1: канстытуцыйнае ўладкаванне. Калі заходнія посткамуністычныя краіны прынялі або парламенцкую, або, у скрайнім выпадку, слабую прэзідэнцкую сістэму, то для краін СНД нормай стала суперпрэзідэнцкая рэспубліка (вынятак складае Малдова). Месца сакратароў ЦК занялі прэзідэнты; іхнія рэжымы функцыянуюць як гарантыя персаналізаванага размеркавання рэсурсаў і даходаў. Праўда, у большасці краін СНД у канстытуцыях прапісана не чыста прэзідэнцкая, а паўпрэзідэнцкая сістэма, калі прэзідэнт прызначае прэм’ер-міністра са згоды парламента. Аднак удзел апошняга ў прызначэнні кіраўніка ўрада сам па сабе не сведчыць аб моцы ці слабасці прэзідэнта; у катэгорыю «паўпрэзідэнцкіх» трапляюць самыя розныя палітычныя рэжымы, ад суперпрэзідэнцкіх рэспублік (Беларусь, краіны Цэнтральнай Азіі) да рэжымаў, дзе рэальная ўлада прэзідэнта сімвалічная (Фінляндыя).

Крытэры 2, 3, 4, 5, мабыць, маюць вырашальнае значэнне. Яны дазваляюць аднесці лукашэнкаўскі рэжым да «тыпу СНД», аднак у той жа час паказваюць, што ён істотна адхіляецца ад такога чыстага тыпу. Малая імавернасць зменаў урада, недаразвітасць афіцыйных партый пры дамінаванні кланавых груповак, выбарчыя кампаніі, дзе на першы план выходзіць асабісты патранаж над электаратам, а не партыйныя праграмы і ініцыятывы, выкарыстанне пераважна мажарытарнай выбарчай сістэмы адрозніваюць палітычныя рэжымы ў краінах СНД (уключаючы беларускі) ад тых, што склаліся ў заходніх постсавецкіх краінах.

Палітычныя рэжымы ў краінах СНД паўсталі ў выніку прыстасавання палітыкі былых камуністычных босаў (кланаў) да эпохі канкурэнтных выбараў. У гэтым сэнсе палітычныя рэжымы краін СНД больш традыцыйныя, чым у заходніх постсавецкіх краінах. У апошніх важнай прычынай адмовы ад традыцыйнай камуністычнай кланавай палітыкі стала тое, што ў 1989–1990 гг. значная частка былых лідэраў была адхілена ад улады і пазней згуртавалася ў прарынкавых апазіцыйных сацыял-дэмакратычных кааліцыях. У выніку, на левым фланзе апынулася даволі многа дасведчаных палітыкаў, што палягчала перыядычную змену ўрадаў. Наадварот, у краінах СНД камуністычныя партыі засталіся адно пратэставымі палітычнымі сіламі. Падабаецца камусьці гэта ці не, але адсутнасць стратэгічных разыходжанняў паміж левымі і правымі ў заходніх посткамуністычных краінах (што паказала аднадушная падтрымка імі пашырэння ЕС і НАТО) стварыла ўмовы для чаргавання палітыкаў ля стырна ўлады. Як толькі гэтыя краіны пачалі інтэгравацца ў Еўрапейскі Саюз, яго кіраўніцтва, у сваю чаргу, зрабіла захады, каб прадухіліць развіццё іх палітычных і эканамічных рэжымаў паводле мадэлі СНД³.

Згодна з крытэрамі 2, 3, 4, 5 рэжым Лукашэнкі, без сумневу, належыць да тыпу «ўсходніх постсавецкіх». Аднак, калі расійскі, украінскі і нават цэнтральнаазіяцкія рэжымы дэманструюць пэўны ўзровень плюралістычнай канкурэнтнасці паміж кланамі, беларускую кланавую палітыку можна назваць манапалісцкай. У Расіі, Украіне, Казахстане ўласныя прэзідэнцкія кланы былі адносна малыя. Ельцын, Кучма і Назарбаеў давяралі ці працягваюць давяраць разнастайным кланам, падштурхоўваючы іх да змагання міжсобку і ўскладаючы на іх адказнасць за правалы ў палітыцы. Гэтая практыка пасуе да паўпрэзідэнцкай сістэмы, якая забяспечвае пэўную незалежнасць дзеянняў прэм’ер-міністра. Лукашэнка ж спрыяе развіццю толькі ўласнага клана і ўласнай выбарчай машыны, не дазваляючы ў гэтым плане ніякай канкурэнцыі з боку фракцый эліты. Лукашэнка дабіўся поспеху ў падаўленні любога заўважнага развіцця элітных кланаў – парламенцкіх, бюракратычных, фінансава-алігархічных, прамысловых ці рэгіянальных. З гэтай мэтай Лукашэнка заўсёды апеляваў да масаў, спрабуючы выклікаць у іх антыэлітныя пачуцці і атакаваць эліты і зверху, і знізу. Лукашэнкава манапалісцкая кланавая палітыка знайшла сваё апраўданне ў папулісцкім вобразе палітыкі, у якой бяруць чынны ўдзел толькі дзве дзеючыя асобы: «лідэр» і «народ».

Безумоўна, кіраўнікі іншых краін СНД таксама ўжывалі папулісцкую тактыку і яўна антыэлітныя захады. Напрыклад, палітыка цэнтралізацыі прэзідэнта Пуціна прынесла яму поспех толькі тады, калі ён прышчапіў масам негатыўны вобраз «мясцовых князькоў». Працэс супраць Хадаркоўскага прадэманстраваў, што незалежных бізнесоўцаў не чакае лёгкае жыццё ў капіталістычнай Расіі – прэзідэнт можа пакараць любога, каго западозрыць у «нячэснасці». Прэзідэнты цэнтральнаазіяцкіх краін часта абвінавачваюць найвышэйшых чыноўнікаў у карумпаванасці і некампетэнтнасці – гэта робіцца па тэлебачанні напярэдадні выбараў і рэферэндумаў. Тым не менш, папулізм і антыэлітызм Лукашэнкі маюць больш сістэмны і інстытуцыяналізаваны характар, што і будзе паказана ў маім артыкуле.

Крытэр 6: рэгіянальная палітыка. Адносіны паміж цэнтрам і перыферыяй у Беларусі не толькі дэ-юрэ, але і дэ-факта унітарныя. Краінам СНД гэта не ўласціва. Калі ўкраінскі прэзідэнт Кучма і татарстанскі Шайміеў прызначалі губернатараў і кіраўнікоў мясцовага ўзроўню з ліку рэгіянальных/мясцовых «босаў» пад шырмай цэнтралізаванай сістэмы прэфектаў, то Лукашэнка ж фактычна тасуе мясцовых кіраўнікоў паміж рознымі рэгіёнамі, не чакаючы, пакуль яны ўтвораць уласныя «зоны ўплыву».

Крытэр 7: стаўленне да нормаў, прынятых у ЕС. Шчырасць у стаўленні адрознівае заходнія постсавецкія краіны ад краін СНД. Гэта не азначае, што палітыкі з Цэнтральнай Еўропы заўжды трымаліся нормаў ЕС. Напрыклад, Вацлаў Клаўс адкрыта крытыкаваў ідэю «Еўропы рэгіёнаў», аддаючы перавагу пабудове унітарнай дзяржавы. У сярэдзіне 1990-х расійскі, украінскі і кіргізскі рэжымы ажыццяўлялі рэформу мясцовай улады, якая супярэчыла асноўным прынцыпам Еўрапейскай хартыі мясцовага самакіравання, але ніколі не крытыкавалі яе і заўсёды станоўча яе «ўзгадвалі». У гэтым плане Беларусь вылучаецца сярод краін СНД. У адрозненне ад Кучмы, Лукашэнка не лічыць неабходным паляпшаць свой імідж на Захадзе і нават на словах не прымае такіх еўрапейскіх каштоўнасцяў, як мясцовае самакіраванне і адмова ад смяротнага пакарання.

Крытэры 8 і 9: патрыманіяльны капіталізм і жыццёвыя стандарты. Іронія посткамуністычнай трансфармацыі заключаецца ў тым, што павольнае прыняцце заходнімі посткамуністычнымі краінамі сусветных стандартаў неабавязкова прыводзіла да адчувальнага ўздыму жыццёвага ўзроўню насельніцтва. Нават калі расійцы і беларусы зарабляюць у эквіваленце па 120 амерыканскіх долараў штомесяц, а жыхары балтыйскіх краін – 250, нельга катэгарычна сцвярджаць, што апошнія жывуць лепш за першых, беручы пад увагу цэны на тавары і паслугі⁴. Больш за тое, грамадзяне краін СНД дэ-факта карыстаюцца пэўнымі прывілеямі і дзяржаўнай «дабрачыннасцю». Напрыклад, нават калі яны не заплацяць за электраэнергію, газ і ацяпленне, яны не адчуюць ніякіх нязручнасцяў (што цяжка ўявіць у заходніх постсавецкіх краінах). Мне здаецца, што нізкі ўзровень жыцця ў Літве дае Лукашэнку козыры для вядзення антызаходняй палітыкі.

Чаму рэжым Лукашэнкі адхіліўся ад кланавага тыпу, дамінуючага ў краінах СНД, на карысць папулізму? У гэтым артыкуле я паспрабую даць адказ на гэтае пытанне, прааналізаваўшы істотныя аспекты папулізму Лукашэнкі: яго зварот да спецыфічнай беларускай ментальнасці, рэальныя працэсы станаўлення яго рэжыму, паказальныя працэсы над прадстаўнікамі дзяржаўнай эліты, рэгіянальную палітыку, скіраваную на абмежаванне мясцовых кланаў, кантраляваную эканоміку і недарэчныя дзеянні апазіцыі, якія ствараюць ёй вобраз ворага.

ПАРАЎНАННЕ З ЛАЦІНААМЕРЫКАНСКІМ ПАПУЛІЗМАМ
Разглядаючы працэсы адыходу ад традыцыйнага «алігархічнага парламентарызму» ў Лацінскай Амерыцы, на Паўночных Балканах і ў Грэцыі ў другой палове XIX і першых дзесяцігоддзяў XX ст., Нікас Музеліс вылучае дзве схемы: папулізм (у Лацінскай Амерыцы і на Балканах) і трансфармацыю ўжо існых кліентэлісцкіх сетак (у Грэцыі)⁵. Музеліс тлумачыць гэтую розніцу сацыяльнымі ўмовамі палітычнай мадэрнізацыі гэтых краёў. Напрыклад, для грэцкага сярэдняга класу ў папулісцкім метадзе палітычнай барацьбы «не было неабходнасці (шанцаў на алігархічную рэстаўрацыю паводле аргентынскай мадэлі, бадай, не было); адначасова ён быў цяжкаўжывальны (скрайне маргіналізаванае гарадское насельніцтва амаль адсутнічала)». Аднак структурна-сацыяльны падыход Музеліса наўрад ці пасуе да тлумачэння падобных разыходжанняў паміж папулізмам у Беларусі і кланавай палітыкай у іншых краінах СНД – сацыяльная структура ва ўсіх краінах СНД была падобнай і захоўвае шмат падабенстваў. Да кастрычніка 1993 г. Ельцын, напрыклад, таксама часта дэманстраваў папулізм.

У літаратуры аб лацінаамерыканскай палітыцы называюцца некалькі праяў папулізму. 1. Папулізм быў рэакцыяй на рэвалюцыю, адбытую ў метраполіі. Ён змагаўся супраць традыцыйных алігархічных аграрных эліт, быў адказам на ўзрослыя запыты гарадскіх масаў, што чакалі падвышэння стандартаў жыцця, адукацыі, сацыяльнага забеспячэння і ўдзелу ў палітыцы. Часам папулізм станавіўся рэакцыйным, паколькі патрабаваў аднавіць «справядлівасць», якая, ва ўяўленні масаў, існавала некалі раней. 2. Ён меў антыэлітнае паходжанне і быў шматкласавым рухам. Папулісты адмаўлялі сацыяльную рэвалюцыю і спрабавалі ператварыць размаітыя слаі грамадства ў «бяскласавы электарат». 3. Папулізм меў выбарчы і часта плебісцытарны характар. 4. Папулісцкія рухі кіраваліся харызматычнымі лідэрамі, якія захоплівалі прастору, якую традыцыйна займаюць кліентэлісцкія пасярэднікі. Апошнія часта перакваліфікоўваліся ў спічрайтэраў ці прэс-сакратароў лідэра або ў функцыянераў партыі, створанай пад лідэра. Нават калі яны выжывалі ў якасці пасярэднікаў, то страчвалі аўтаномію, якой карысталіся ў сістэме кліентэлісцкага тыпу. 5. Папулізм быў экспансіўным: яго прадстаўнікі абяцалі масам пастаянны поспех і ўздым. Гэтыя дасягненні былі неабходныя для пацвярджэння мандата даверу папулістам ад электарату і ўмацавання харызмы іхняга лідэра. «Стабільнасць» нярэдка выклікала крызіс папулісцкіх рухаў – з гэтай прычыны іх заўжды складана было інстытуцыяналізаваць. 6. Хаця экспансіўная эканамічная палітыка часта вяла да інфляцыі і запазычанасці, увадначас яна спрыяла павелічэнню ВУП. 7. Папулісты не былі ні тэарэтыкамі, ні дактрынёрамі, а выкарыстоўвалі ідэалогіі інструментальна, і гэта адрознівала папулізм ад іншых левых рухаў. 8. Прагрэс такіх сродкаў масавай камунікацыі, як радыё і тэлебачанне, паспрыяў папулізму, магчыма, больш, чым іншым сацыяльным рухам. 9. Эра папулізму завяршылася ў пачатку 1960-х гг., калі кубінская рэвалюцыя ўскладніла ўжыванне папулісцкага «шматкласавага» падыходу, а распаўсюджванне ўсеагульнага галасавання і інкарпарацыя новага электарату дасягнула максімуму.

Нягледзячы на вялізныя гістарычныя адрозненні, функцыянальныя характарыстыкі лацінаамерыканскага папулізму ў вялікай ступені ўласцівы лукашэнкаўскаму папулізму. Тым не менш, апошні валодае істотнымі адметнасцямі. Па-першае, у постсавецкіх варунках наўрад ці выпадае ўжываць паняцце «рэвалюцыі ўзрослых спадзяванняў», што пасуе да Лацінскай Амерыкі. Лукашэнкаўскі папулізм у існасці сваёй абарончы; патрэбны лідэру дынамізм Лукашэнка атрымлівае, раздзьмуваючы змаганне з ворагамі. Па-другое, лукашэнкаўскі папулізм у большай ступені антыэлітны, чым лацінаамерыканскі. Па-трэцяе, калі лацінаамерыканскі папулізм панаваў на кантыненце цягам жыцця некалькіх пакаленняў, папулізм Лукашэнкі развіваецца ў вельмі неспрыяльным асяроддзі: міжнародная супольнасць разглядае яго як прыкрае адхіленне ад нармальнай посткамуністычнай трансфармацыі. Таму Лукашэнка мае патрэбу ў дэманстраванні «поспеху і росту» не толькі ў дыяхронным, але і ў сінхронным плане, г. зн. у параўнанні з балючай еўрапеізацыяй Літвы і «драпежным капіталізмам» Расіі і Украіны. Рэпрэсіі, скіраваныя супраць беларускай топ-эліты, павінны кантраставаць з вакханаліяй «обнаглевшей» наменклатуры ў Расіі і ва Украіне. У той жа час, Лукашэнка вымушаны пастаянна бараніцца ад крытыкі з боку міжнародных арганізацый (або часцяком выкарыстоўваць яе на сваю карысць). Напрыклад, адсутнасць запазычанасці Беларусі перад МВФ рэкламуецца як адказная пазіцыя ўладаў што да будучых пакаленняў, а да сітуацыі Украіны ў гэтай сферы не без долі ісціны ўжываецца метафара «пасля нас хоць патоп!».

БЛАГІ ПРЭЗІДЭНТ У ДОБРАЙ КРАІНЕ? БЕЛАРУСКАЯ МЕНТАЛЬНАСЦЬ І АДНАЎЛЕННЕ «СПРАВЯДЛІВАСЦІ»

Згодна з індэксам чалавечага развіцця ААН (2000 г.), Беларусь займала 56-е месца сярод 173 краін, у той час як Расія і Украіна, адпаведна, 60-е і 80-е месцы. Прынамсі да нядаўняга часу грамадская думка ў Беларусі характарызавалася вышэйшым узроўнем задаволенасці сітуацыяй у краіне, чым грамадская думка ў іншых постсавецкіх краінах. Паводле даследавання, праведзенага ў 1999 г. Міжнародным фондам выбарчых сістэм (МФВС; было апытана 1012 чалавек), 5 % рэспандэнтаў былі «вельмі задаволены» сітуацыяй у Беларусі, 21 % – «задаволены», 40 % – «незадаволены» і толькі 27 % «вельмі незадаволены». У аналагічным даследаванні, праведзеным ва Украіне (апытана 1200 чалавек), вынікі складалі, адпаведна, 0 %, 2 %, 29 % і 65 %⁶.

З пункту гледжання такіх заходніх каштоўнасцяў, як выканальнасць, ветлівасць, акуратнасць і імкненне да тэхналагічнага развіцця, Беларусь выглядае нават лепш, чым краіны Балтыі. Калі Менск і не самае прыгожае места Еўропы (гістарычныя помнікі архітэктуры былі разбураны ў час Другой сусветнай вайны), то, прынамсі, адзін з самых чыстых еўрапейскіх гарадоў. Беларускія таксісты звяртаюцца да кліентаў з прафесійнай ветлівасцю – не так фамільярна, як іх амерыканскія ці расійскія калегі. Беларускія праваднікі не крычаць на пасажыраў. Замежнікам спадабаецца таксама, што менчукі не лаюць адзін аднаго ў грамадскім транспарце. Усе гэтыя перавагі ацэніць той, хто наведваў Расію і Украіну. Замежных навукоўцаў уразіць добра кампутарызаваная Нацыянальная бібліятэка Беларусі, дзе літаратуру можна замаўляць праз электронны каталог і сканаваць яе без абмежавання аб’ёму. Такі сервіс цяжка ўявіць сабе нават у балтыйскіх краінах, не кажучы пра Расію і Украіну. Беларускія ўрадоўцы, хаця гэта і крыху дзіўна гучыць, хваляцца тым фактам, што «80 % хакераў, якія атакуюць Захад з постсавецкай прасторы, жывуць у Беларусі»⁷.

Паводле маіх назіранняў, замежнікаў у Беларусі просяць прад’явіць пашпарт значна радзей, чым у Расіі ці ва Украіне. З прычыны таго, што Лукашэнка абыякавы да сацыяльных і гуманітарных навук як да сродкаў легітымацыі яго кіравання, беларускія навукоўцы маюць большую свабоду выкладання і публікацый, чым іх украінскія калегі, якія, напрыклад, маюць тлумачыць студэнтам, што «Кіеўская Русь» была чыста ўкраінскай дзяржавай*. Добра вядома, што беларускія электронныя СМІ манапалізаваны прэзідэнтам, але ж тое самае адбылося і ва Украіне. У цэлым, звычайныя грамадзяне і замежнікі ў Беларусі не адчуваюць, што знаходзяцца ў паліцэйскай дзяржаве. Амаль траціна рэспандэнтаў у вышэйзгаданым апытанні МФВС адказала, што «Беларусь ёсць дэмакратыяй».

Назваўшы станоўчыя рысы Беларусі і беларусаў, магу толькі дадаць, што яны маюць і адваротны бок. Акурат гэтыя рысы сталі бар’ерам на шляху паспяховай посткамуністычнай трансфармацыі краіны. Многія назіральнікі тлумачаць трываласць савецкай спадчыны ў Беларусі слабасцю беларускай нацыянальна-дэмакратычнай ідэалогіі⁸, дадаючы, што беларусы былі найбольш саветызаванай нацыяй у Савецкім Саюзе, нават больш саветызаванай, чым расійцы. Іншае «антрапалагічнае» тлумачэнне ўзнікнення і трываласці лукашэнкаўскага рэжыму базуецца на знакамітай «цярплівасці» беларусаў⁹. На мой погляд, аднак, гэтаую «цярплівасць» нельга ўразумець асобна ад таго факту, што тэрыторыі сучаснай Беларусі ўваходзілі ў Польшчу аж да канца XVIII ст. Больш за тое, польскія землеўладальнікі панавалі над беларускім сялянствам да 1917 г. ва Усходняй Беларусі і аж да 1944 г. у Заходняй. Вось чаму камуністычная ўлада ў паваеннай Беларусі пасылала маладых кіраўнікоў для вышкалу ў заходнія раёны, дзе «людзі яшчэ памятаюць, як гарбаціліся на польскіх паноў». Калі ўкраінцы, іншая «сялянская нацыя», якую эксплуатавала Польшча, перыядычна бунтаваліся, выліваючы свой гнеў на палякаў і яўрэяў, беларусы не ўзнялі колькі-небудзь значных паўстанняў супраць палякаў і яўрэяў. Цярпенне беларусаў мае адваротны бок. Ім бракуе іранічна-гумарыстычнага стаўлення да сябе, разняволенасці, бесклапотнасці і здаровага цынізму¹⁰ – якасцяў, ключавых для выжывання ва ўмовах посткамуністычнай галечы і несправядлівасці. Адным з магчымых тлумачэнняў неверагоднай папулярнасці, якой Лукашэнка карыстаўся ў 1994–1996 гг., з’яўляецца якраз недахоп у беларусаў названых якасцяў, з-за чаго беларусы жвавей, чым расійцы і ўкраінцы, успрымалі папулісцкія абяцанкі аднавіць колішнюю справядлівасць¹¹.

Падчас Другой сусветнай вайны Беларусь страціла кожнага трэцяга жыхара. Разумеючы гэта, савецкае кіраўніцтва па-свойму аддзячыла Беларусі, зрабіўшы яе ў часе паваеннай адбудовы «зборачным цэхам» усяго Саюза. У Беларусь выпраўлялі інжынераў і кваліфікаваных рабочых, тут пасяліліся і многія адстаўнікі. Гэты працэс, разам са стратай карэннага насельніцтва падчас вайны, інтэрнацыяналізаваў рэспубліку, якая стала флагманам тэхналагічнага развіцця ў СССР. Напрыклад, БССР была адзінай рэспублікай, дзе калготкі і іншыя больш ці менш якасныя прадметы жаночай бялізны вырабляліся на ўзроўні заходніх стандартаў. Беларусы часта адзначаюць, што Беларусь была адзінай (акрамя Расіі) рэспублікай-донарам у Савецкім Саюзе, у той час як іншыя рэспублікі моцна залежалі ад даходаў, атрыманых ад рэалізацыі расійскіх прыродных рэсурсаў¹². Прыбалтыйскія рэспублікі і Беларусь былі вітрынай Савецкага Саюза: калі першыя выконвалі гэтую ролю ў сферы спажывання, то Беларусь «адказвала» за дэманстрацыю перадавых тэхналогій і вытворчасці.

Іншым доказам таго, што беларусы, у адрозненне ад насельніцтва іншых рэспублік, не адчувалі застою нават у познесавецкі перыяд, з’яўляецца міф пра Пятра Машэрава, які карыстаўся сапраўднай папулярнасцю і загінуў у таямнічай аўтамабільнай аварыі ў 1980 г. Шмат хто з беларусаў верыў, што Машэрава забілі за яго непрыняцце брэжнеўскіх карупцыянераў. У 1988 г. удзельнікі першай антысавецкай дэманстрацыі ў Менску ўсклалі кветкі да яго магілы. Сёння ў розных гарадах вуліцы і універсітэты названы ў гонар Машэрава¹³. Не дзіўна, што беларусы, якія не адчувалі «застою» напоўніцу, у посткамуністычную эпоху лёгка паддаліся на папулісцкія, настальгічныя лозунгі.

РОЛЯ ПАПУЛІЗМУ Ў ПРЫХОДЗЕ ЛУКАШЭНКІ ДА ЎЛАДЫ

Антыбюракратычная кампанія Гарбачова была паўтарэннем традыцыйнага папулісцкага манеўру, скарыстанага і Сталіным, і Хрушчовым, хаця замежныя назіральнікі памылкова прынялі яе за нешта новае. Мяркую, савецкі папулізм паходзіў ад традыцыйных расійскіх стэрэатыпаў пра «добрага цара, якога збіваюць з панталыку кепскія чыноўнікі і дваране», і «нявінны народ», узмоцненых сацыялістычнай ідэалізацыяй лідэра і масаў. Абноўлены савецкі папулізм меў вынікам беспрэцэдэнтны ўздым «мітынговай дэмакратыі» на рэспубліканскіх і мясцовых выбарах у 1990 г., якія стварылі ва ўсім Савецкім Саюзе масу папулістаў. Паспяхова крытыкуючы функцыянераў раённых партыйных, савецкіх і гаспадарчых органаў за іх прывілеі, карумпаванасць і хабарніцтва, дырэктар саўгаса Лукашэнка трапіў у Вярхоўны Савет.

Беларускія палітычныя аналітыкі адзначылі папулісцкія рысы ў паводзінах Лукашэнкі адразу пасля яго з’яўлення на палітычнай сцэне. У 1993–1994 гг. Лукашэнка эфектыўна выкарыстоўваў сваю парламенцкую пасаду старшыні камісіі па расследаванні ўдзелу дзяржаўных службоўцаў у камерцыйнай дзейнасці, папулярызуючы вобраз змагара супраць карупцыі, хаця тады ён мала што мог зрабіць у гэтай сферы з-за адсутнасці інстытуцыянальных інструментаў¹⁴. На прэзідэнцкіх выбарах у 1994 г. Лукашэнка быў адзіным кандыдатам, які не меў за сабой ні разгалінаванай арганізацыі, ні «адміністрацыйнага рэсурсу», і выйграў выбары толькі дзякуючы сваёй папулярнасці ў насельніцтва. Ён усклаў адказнасць за ўбогі ўзровень жыцця масаў на карумпаванае і «обнаглевшее» кіраўніцтва, а менавіта на былую наменклатуру (якая прыстасавалася да капіталізму, незаконна прысабечыўшы дзяржаўныя актывы), прадпрымальнікаў і банкіраў. Праз тры гады Віктар Чарноў ахарактарызаваў перамогу Лукашэнкі на прэзідэнцкіх выбарах 1994 г. як «антыбуржуазную і антынаменклатурную сацыял-папулісцкую рэвалюцыю».

У 1996 г. Лукашэнка пайшоў на разрыў з беларускай элітай. Яму супрацьстаялі старшыня Нацбанку Багданкевіч, старшыня Вярхоўнага Савету Шарэцкі, прэм’ер-міністр Чыгір і іншыя ўплывовыя члены кабінета, кіраўнік адміністрацыі Мясніковіч і суддзі Канстытуцыйнага суда. Каб пераадолець процістаянне, Лукашэнка прапанаваў рэферэндум дзеля ўзмацнення прэзідэнцкай улады. В. Карбалевіч параўнаў тактыку Лукашэнкі напярэдадні лістапада 1996 г. са славутым заклікам Мао Цзэ-Дуна: «Агонь па штабах».

У 1997 г. беларускія і замежныя назіральнікі былі здзіўлены, убачыўшы, што Лукашэнка пасля знішчэння варожых яму палітычных інстытутаў і здзейсненага дэ-факта дзяржаўнага перавароту шляхам лістападаўскага рэферэндуму не аслабіў, а, наадварот, актывізаваў кампанію супраць эліт. Акурат у 1997 г. павялічылася колькасць паказальных працэсаў над прадстаўнікамі топ-эліты. Праваахоўныя органы зладзілі паказальныя суды над тымі, хто калісьці служыў Лукашэнку, але потым перайшоў да апазіцыі. Аналагічныя працэсы мелі месца ў Расіі і ва Украіне (справы Беразоўскага, Гусінскага, Лазарэнкі і Цімашэнкі), хаця ў Беларусі яны адбываліся значна часцей. Тут у жорны праваахоўных органаў траплялі і людзі, лаяльныя Лукашэнку аж да дня арышту – такія як Віннікава, старшыня Нацбанку ў 1996–1997 гг.

Арышты праводзіліся не без тэатральнасці і нярэдка трансляваліся па тэлебачанні. Лукашэнка даволі часта публічна высоўвае абвінавачванні на адрас таго ці іншага высокапастаўленага чыноўніка. Пастаянныя абразы кіраўніка дзяржавы на адрас эліт навялі некаторых беларускіх палітолагаў на думку, што папулізм – не проста палітычная і перадвыбарная тактыка Лукашэнкі, а больш істотны атрыбут рэжыму. У 1998 г. Карбалевіч параўнаў антыэлітныя кампаніі Лукашэнкі са сталінскімі. Вялікі тэрор пачаўся якраз тады, калі Сталін знішчыў усіх сваіх апанентаў і ўтрымаў уладу пасля найцяжэйшых гадоў калектывізацыі. Гэтаксама як у 1930-я гг. лёс камуністычных лідэраў аказаўся значна больш жорсткім, чым лёс былых белагвардзейцаў, рэпрэсіі, што абрынуліся на беларускія эліты пасля 1997 г., былі больш брутальнымі, чым супраць актывістаў апазіцыі. Сярод беларусаў пачала хадзіць показка, што эліты хоцькі-няхоцькі падтрымлівалі Лукашэнку ў 1994–1996 гг., бо думалі, што ён падобны да Брэжнева, ды запозна зразумелі, што ён падобны да Сталіна.

З 1996 г. пачынаюць вымаўлёўвацца істотныя разыходжанні паміж кланавымі палітычнымі рэжымамі ў СНД і папулісцкім рэжымам у Беларусі. І для Расіі, і для Украіны 1996 год стаў вырашальным у іх пераходзе да кланавай мадэлі: Ельцыну, каб выйграць выбары, спатрэбілася падтрымка рэгіянальных кланаў, фінансавых і медыяалігархаў. Ва Украіне стварэнне кабінета Лазарэнкі стала сігналам да «каланізацыі» нацыянальнай палітыкі разнастайнымі рэгіянальнымі і алігархічнымі кланамі. У той самы год украінскі парламент ухваліў канстытуцыю, якая зацвердзіла сістэму прызначэння прэзідэнтам губернатараў, і Кучма пачаў ужываць яе для маніпулявання рэгіянальнымі кланамі. У Беларусі ж адбываліся падзеі, зусім не падобныя да расійскіх і ўкраінскіх: у 1996–1997 гг. Лукашэнка пачаў рэнацыяналізацыю прыватызаваных раней прадпрыемстваў. Камуністычныя кандыдаты на губернатарскіх выбарах у Расіі таксама часта абяцалі, што скасуюць рашэнні аб незаконнай прыватызацыі, але гэта былі пустыя выбарчыя абяцанкі: нават калі такі кандыдат перамагаў, ён ажыццяўляў толькі пераразмеркаванне актываў у рамках «дзікага капіталізму». Можна лічыць, што расійскія камуністы самі ператварыліся ў клан. У адрозненне ад гэтага, Лукашэнка фактычна павярнуў назад працэс наменклатурнай прыватызацыі, ініцыяваны былым прэм’ер-міністрам Кебічам, і тым самым разбурыў эканамічны падмурак для постсавецкага кліентэлізму, г. зн. зрастання ўлады і ўласнасці.

КАНСАЛІДАЦЫЯ РЭЖЫМУ ЛУКАШЭНКІ (1997-2002 гг.)

Рэжым Лукашэнкі быў устаноўлены рэферэндумам 1996 г., калі прэзідэнт, згодна з новай версіяй канстытуцыі, атрымаў дадатковыя паўнамоцтвы. Спецыфічнай рысай беларускага прэзідэнцтва, адсутнай нават у суперпрэзідэнцкіх расійскай і ўкраінскай канстытуцыях, стала наяўнасць двух тыпаў прэзідэнцкіх нарматыўных актаў – «дэкрэтаў» і «ўказаў». Дэкрэты пакліканы вырашаць стратэгічныя праблемы дзяржавы, у той час як указы – менш важныя пытанні, звязаныя з чыста распарадчымі або цырыманіяльнымі функцыямі прэзідэнта. Хаця гэткая класіфікацыя зручная для палітолагаў, яна непажаданая для дэмакратыі.

Увесну 1995 г., пасля года няўстойлівага кампрамісу з Вярхоўным Саветам, Лукашэнка ізноў узяўся за антыэлітную кампанію. У выніку рэферэндуму 14 мая 1995 г. ён атрымаў права распускаць Вярхоўны Савет. У той жа час адміністрацыя прэзідэнта замінала паспяховаму правядзенню выбараў у 13-ты Вярхоўны Савет (што ладзіліся адначасова з рэферэндумам), на якіх першапачаткова было абрана толькі 119 з 260 дэпутатаў. Толькі нечакана высокая яўка ў буйных гарадскіх акругах на давыбарах у снежні 1995 г. надала парламенту легітымнасць і працягнула яго існаванне амаль на год.

Як мы згадвалі вышэй, пасля вясны 1996 г. Лукашэнка пачаў канфрантацыю з рознымі дзяржаўнымі інстытутамі. Такая сітуацыя яго не бянтэжыла, бо якраз адпавядала яго ўласнаму папулісцкаму ўспрыманню палітыкі (хаўрус лідэра і народа супраць «обнаглевших» інстытутаў-пасярэднікаў) і рабіла яго стыль кіраўніцтва відовішчным. Узмацняючы расследаванні «паказальных» судовых справаў супраць «нячэсных кіраўнікоў», Лукашэнка прапанаваў рэферэндум дзеля ўнясення асновасяжных канстытуцыйных паправак. Супраціў Вярхоўнага Савета 13-га склікання быў непаслядоўным і безвыніковым. Спачатку парламент адважна адказаў «не» прэзідэнцкай ініцыятыве, але потым папрасіў прэзідэнта адмяніць рэферэндум. Парламент аказаўся няздольным выпрацаваць альтэрнатыўныя лукашэнкаўскім папраўкі ў канстытуцыю, вырашыўшы замест гэтага ўнесці ў бюлетэні для галасавання, побач з пытаннямі Лукашэнкі, пытанні, прапанаваныя камуністамі і аграрыямі, якія былі занадта абстрактныя і незразумелыя звычайным выбаршчыкам. Лукашэнка ж цягам двух гадоў убіваў у іх галовы адну простую думку: каб палепшыць жыццё народу, трэба ўвесці моцную прэзідэнцкую ўладу.

Атрымаўшы пераканаўчую падтрымку сваіх канстытуцыйных паправак, прэзідэнт абвясціў, што 13-ты Вярхоўны Савет спыніў існаванне. Ён сфармаваў новую ніжнюю палату, выбраўшы 110 дэпутатаў з распушчанага парламенту – тых, якія пагадзіліся працаваць згодна з новай канстытуцыяй. У студзені 1997 г. была заснавана і верхняя палата з 64 чалавек. Восем сенатараў дэлегаваліся ад абласцей і Менску, восем прызначаліся прэзідэнтам. Міжнародная супольнасць не прызнала легітымнасці новага палітычнага рэжыму ў Беларусі, які тым самым апынуўся ў ізаляцыі. З другога боку, усталяванне жорсткай іерархіі выканаўчай улады мела станоўчыя сацыяльныя і эканамічныя вынікі: у наступныя гады беларуская эканоміка прадэманстравала рост. Выконваючы свае папулісцкія абяцанкі, Лукашэнка і яго паплечнікі аддалі перавагу развязанню сацыяльных праблем. Акурат у 1997 г. беларускае кіраўніцтва пачало актыўную тэарэтычную распрацоўку і легітымізацыю сваёй эканамічнай і сацыяльнай палітыкі¹⁵. Часам жорсткае абыходжанне Лукашэнкі з элітамі сапраўды паляпшала эканамічнае становішча мас. Напрыклад, ён звальняў гарадскіх і раённых начальнікаў за затрымкі ў выплаце заробкаў і пенсій¹⁶.

Міжнародная ізаляцыя Беларусі абвастрылася ў 1999 г., калі ніжняя палата парламенту вырашыла адкласці прэзідэнцкія выбары, прадугледжаныя на той год, а некалькі лідэраў апазіцыі бясследна зніклі. У 1999 г. адбыліся толькі выбары ў мясцовыя саветы. У 2000–2001 гг. беларускія ўлады шмат зрабілі для легітымізацыі рэжыму Лукашэнкі ў вачах міжнароднай супольнасці, правёўшы парламенцкія (кастрычнік 2000 г.) і прэзідэнцкія (верасень 2001 г.) выбары і запрасіўшы на іх вялікую колькасць міжнародных назіральнікаў. Апазіцыя (за выключэннем сацыял-дэмакратаў) байкатавала мясцовыя і парламенцкія выбары. Да прэзідэнцкіх выбараў 2001 г. большасць апазіцыйных партый, ад нацыяналістаў да камуністаў, згуртавалася супраць Лукашэнкі і высунула ў якасці свайго кандыдата старшыню Федэрацыі прафсаюзаў Уладзіміра Ганчарыка. Аднак лагер Ганчарыка аказаўся няздольным проціпаставіць стратэгічную альтэрнатыву праграме Лукашэнкі. Некаторыя з лозунгаў Ганчарыка («моцная дзяржава, заможныя грамадзяне», «кансалідацыя сістэмы кіравання дзяржавай») можна было зблытаць з тэзісамі Лукашэнкі. Палітычныя прэферэнцыі беларускіх выбаршчыкаў былі і застаюцца такімі, што любая стратэгічная контрпрапанова накшталт «Так – рынку, не – дзяржаўнаму рэгуляванню» або «Так – ЕС і НАТО, не – Расіі» будзе мець для кандыдата скрайне фатальныя наступствы. У такой сітуацыі параза Ганчарыка была загадзя запраграмаваная.

ПАКАЗАЛЬНЫЯ ПРАЦЭСЫ НАД «Сваімі»

Ключавой вяхой у стварэнні інструментаў для пастаяннага пакарання беларускіх эліт для Лукашэнкі, безумоўна, сталі канстытуцыйныя папраўкі, прынятыя ў лістападзе 1996 г. Яны дазволілі яму прызначаць старшыняў Канстытуцыйнага, Вярхоўнага і Вышэйшага гаспадарчага судоў, Генеральнага пракурора, старшыню Камітэта дзяржкантролю і дзяржаўнага сакратара Савета Бяспекі (арт. 84). Закон «Аб аператыўна-вышуковай дзейнасці», падпісаны прэзідэнтам 9 ліпеня 1999 г., вызначае ў якасці органаў, адказных за расследаванне злачынстваў, Міністэрства ўнутраных справаў, КДБ, памежную службу, службу бяспекі прэзідэнта, разнастайныя органы фінансавых расследаванняў, мытныя органы, органы выведкі Міністэрства абароны і іншыя.

Мы прааналізавалі 20 паказальных працэсаў над прадстаўнікамі беларускай эліты (дзяржслужбоўцамі, палітыкамі і прадпрымальнікамі), арганізаваных пры Лукашэнку. Вельмі характэрнымі для Лукашэнкавага папулізму з’яўляюцца тры справы. Першая – справа Васіля Лявонава, былога міністра сельскай гаспадаркі. Лявонаў не падзяляў кансерватыўных і пратэкцыянісцкіх поглядаў Лукашэнкі ў гэтай галіне: праграма апошняга прадугледжвала падтрымку нават слабых і неэфектыўных калгасаў, аплотаў прэзідэнцкага электарату. Больш за тое, Лявонаў быў адным з нямногіх міністраў, які не браў удзелу ў кампаніі за канстытуцыйныя папраўкі напярэдадні рэферэндуму 1996 г. 11 лістапада 1997 г. ён быў арыштаваны ў сваім кабінеце. Гэтую сцэну паказалі па тэлебачанні. 14 лістапада 1997 г. Лукашэнка выступіў з абвінавачаннямі Лявонава ў датычнасці да забойства Я. Мікалуцкага, кіраўніка Камітэта дзяржкантролю па Магілёўскай вобласці, і ў шэрагу эканамічных злачынстваў. Гэтая прамова таксама транслявалася па тэлебачанні. У студзені 2000 г. Вярхоўны суд прыгаварыў Лявонава да чатырох гадоў пазбаўлення волі з канфіскацыяй маёмасці, аднак не знайшоў доказаў таго, што Лявонаў арганізаваў забойства Мікалуцкага. У кастрычніку 2000 г. Лявонаў падпаў пад амністыю, паколькі быў старэйшы за 60 гадоў і правёў за кратамі больш за палову свайго тэрміну.

Наступны прыклад – справа Тамары Віннікавай. У лютым 1996 г. Лукашэнка прызначыў яе старшынёй Нацбанка замест Багданкевіча, які страціў ласку Лукашэнкі дзеля сваёй прарынкавай праграмы эканамічных рэформаў. Да свайго прызначэння Віннікава працавала старшынёй праўлення «Беларусбанка». Яна ўзначальвала Нацбанк менш як год; 14 студзеня 1997 г. Лукашэнка адправіў яе ў адстаўку, і ў той самы дзень яе арыштавалі па падазрэнні ў буйным махлярстве. Разам з Віннікавай арыштавалі і некаторых яе былых калегаў, кіраўнікоў «Беларусбанку». 28 следчых марна працавалі два гады, каб давесці справу да суда. Нягледзячы на паразу следства, Лукашэнка не раз абвінавачваў Віннікаву ў «прысабечванні мільёнаў долараў».

7 красавіка 1999 г. Віннікава знікла. Быў абвешчаны вышук па міжнароднай лініі. 13 снежня яна патэлефанавала ў рэдакцыю «Белорусской деловой газеты» і заявіла, што была вымушана ўцячы за мяжу, каб пазбегнуць лёсу апазіцыйных палітыкаў, зніклых у 1999 г. Віннікава дадала, што ведае шэраг фактаў, якія паказваюць фінансавую залежнасць Лукашэнкі ад расійскіх алігархаў.

Не маючы магчымасці асудзіць Віннікаву, беларуская пракуратура скарысталася нормай прэзідэнцкага дэкрэту, які дазваляў дасудовую канфіскацыю маёмасці. Маёмасць Віннікавай на 50–60 тыс. долараў (даволі сціплая сума для асобы, якая нібыта скрала «мільёны долараў») была канфіскаваная. У кастрычніку 2000 г. Віннікава выступіла па расійскім тэлебачанні (ОРТ) і патлумачыла, што атрымала ў Лондане палітычны прытулак. Беларускія ўлады паспрабавалі паўплываць на яе праз сына Сяргея, які жыў у Менску. У сакавіку 2001 г. Сяргей Віннікаў быў арыштаваны па падазрэнні ў захоўванні і збыце наркотыкаў. Адзін палітычны аглядальнік інтэрпрэтаваў арышт у тым сэнсе, што ўлады пачалі браць заложнікаў, рыхтуючыся да прэзідэнцкіх выбараў. Сімптаматычна, што ўлады цэлілі не толькі ў адкрытых праціўнікаў Лукашэнкі, але нават у сваякоў тых, хто мог раскрыць негатыўную інфармацыю аб Лукашэнку.

Наш апошні прыклад – справа Юрыя Феакцістава, генеральнага дырэктара жлобінскага Беларускага металургічнага завода (БМЗ). Феакцістаў кіраваў БМЗ больш за 10 гадоў і валодаў значным эканамічным ды палітычным уплывам у краіне. Лукашэнка доўга спрабаваў захапіць кантроль над заводам, дзеля чаго супраць Феакцістава і іншага заводскага начальства былі ўзбуджаны крымінальныя справы. Напрыклад, у 1996 г. Міністэрства ўнутраных справаў заявіла, што кіраўніцтва БМЗ плаціла за імпарт расійскага металалому праз «падстаўныя фірмы» ў прыбалтыйскіх краінах. Улады, аднак, не змаглі давесці, што ўгода мела крымінальны характар.

Інтэнсіўнае супрацоўніцтва БМЗ з расійскімі партнёрамі было неабходнае не толькі для прыцягнення інвестыцый і мадэрнізацыі вытворчасці, але і для асабістай бяспекі Феакцістава і іншага заводскага начальства. 7 красавіка 1999 г. Лукашэнка ў сваім пасланні парламенту падкрэсліў, што БМЗ стаў рассаднікам карупцыі і эканамічных злачынстваў. 21 чэрвеня 1999 г. Феакцістаў быў арыштаваны. Прафсаюз арганізаваў акцыі пратэсту на заводзе, заклікаючы да справядлівага расследавання і да вызвалення дырэктара. У лістападзе 1999 г. Феакціставу было прад’яўлена абвінавачванне ў махлярстве. 62-гадовы Феакцістаў правёў чатыры з паловай месяцы за кратамі і быў выпушчаны «па стане здароўя». Улады зацягнулі расследаванне, паколькі не маглі выявіць крыміналу ў дзеяннях Феакцістава. Пасля вызвалення Феакцістаў іміграваў у Расію, на Урал, дзе паабяцаў стварыць прадпрыемства, якое канчаткова выцісне БМЗ з расійскага рынку.

Матывы гэтых трох паказальных працэсаў адрозніваліся. Лявонаў, як многія іншыя лідэры познесавецкага перыяду, быў занадта ганарлівы, каб дагаджаць Лукашэнку. Да таго ж ён меў уласную аграрную праграму, якая супярэчыла палітычным інтарэсам прэзідэнта. Справа Феакцістава прадэманстравала, што ў лукашэнкаўскай Беларусі ніколі не будзе незалежных бізнесоўцаў, якія ўнікаюць дзяржаўнай пратэкцыі і ігнаруюць палітычныя ўлады. Віннікава не мела праблем з палітычнай лаяльнасцю, але, магчыма, на сваёй пасадзе замнога даведалася аб фінансавых сакрэтах Лукашэнкі. Гэтых траіх людзей яднае адно: іх пераслед паказаў, што ў Беларусі асабістая бяспека і асабістыя правы эліты знаходзяцца пад большай пагрозай, чым у актывістаў апазіцыі. Калі апошніх садзяць у турму, Лукашэнка непазбежна сутыкаецца з унутранымі і міжнароднымі пратэстамі, а во пра лёс беларускіх урадоўцаў і прадстаўнікоў бізнес-эліт мала хто дбае. Дзякуючы пастаянным паказальным судовым працэсам узнік спецыфічны саюз праваахоўных органаў і спецслужбаў, якія бесперапынна «выкрываюць» выпадкі карупцыі. Пасля свайго запуску сістэма функцыянуе па інерцыі, не зважаючы на наступствы сваёй дзейнасці за межамі краіны і ўнутры яе. Лукашэнкава антыэлітная кампанія фактычна страціла свой аўтэнтычны папулісцкі сэнс. За апошнія гады звычайныя грамадзяне «аб’еліся» гэтымі пастаяннымі, бясконцымі працэсамі, адзіная функцыя якіх – запалохаць эліту, прадухіліць яе перараджэнне ў алігархію.

ПЕРАСТАНОЎКА «ГУБЕРНАТАРАЎ» З МЭТАЙ НЕЙТРАЛІЗАЦЫІ РЭГІЯНАЛЬНЫХ КЛАНАЎ

Як мы зазначылі, папулісцкія рэжымы працягваюць карыстацца сеткай кліентэлісцкіх пасярэднікаў, але істотна абмяжоўваюць іх палітычную незалежнасць. Рэгіянальная палітыка Лукашэнкі як нішто іншае адлюстроўвае гэтую тэндэнцыю. Яго першай значнай спробай адміністрацыйнай рэформы стала стварэнне «вертыкалі», заснаванай на прызначэнні абласных і раённых кіраўнікоў выканаўчай улады на ўзор Расіі і Украіны¹⁷. Ужо 16 верасня 1994 г. Лукашэнка выказаў намер усталяваць гэтую сістэму, выступаючы на сходзе старшыняў абласных, гарадскіх і раённых саветаў дэпутатаў¹⁸. Два прэзідэнцкія ўказы (ад 20 студзеня 1995 г. і ад 18 сакавіка 1996 г.) істотна змянялі Закон аб мясцовым самакіраванні (1991 г.) і стваралі сістэму прызначэння зверху функцыянераў мясцовай улады на месцах. Прэзідэнт пачаў прызначаць губернатараў (фармальна – «старшыняў аблвыканкамаў») і менскага мэра, губернатары атрымалі права прызначаць кіраўнікоў гарадскіх і раённых адміністрацый, узгадняючы кандыдатуры з прэзідэнтам. У 1996 г. Расія перайшла да выбарнасці кіраўнікоў мясцовай улады, а Украіна з Беларуссю ў сваіх канстытуцыях замацавалі сістэму прызначэнняў. Беларусь пайшла далей, чым Украіна, дзе толькі раённыя кіраўнікі прызначаюцца губернатарамі, а мэры гарадоў выбіраюцца насельніцтвам. Крайні цэнтралізм, акрамя Беларусі, існуе ў Цэнтральнай Азіі, Татарстане і Башкірыі.

Больш істотная розніца паміж Беларуссю і іншымі краінамі назіраецца ў адборы кандыдатур на пасады кіраўнікоў мясцовай выканаўчай улады. Калі Кучма і Шайміеў выбіралі кандыдатаў на такія пасады з ліку мясцовых босаў, то Лукашэнка перасоўвае мясцовых кіраўнікоў з адной вобласці ў іншую, каб не даць аформіцца рэгіянальным кланам. Да таго ж, калі ўкраінскія губернатары валодаюць значнай аўтаноміяй у падборы ўласнай «каманды», беларускія тэрытарыяльныя намеснікі абавязаны ўзгадняць кандыдатуры сваіх заступнікаў і загадчыкаў аддзелаў з вышэйстаячымі органамі (губернатары – перадусім з прэзідэнтам). Папраўка, унесеная ў 1999 г. у Закон аб мясцовым кіраванні і самакіраванні, зацвердзіла дадзены парадак¹⁹. Хаця ў той жа час Кучма актыўна спрабаваў увесці аналагічную сістэму «ўзгадненняў» ва Украіне, украінскі закон аб мясцовым кіраванні, прыняты ў красавіку 1999 г., наадварот, загарантаваў губернатарам прэрагатыву ў падборы кадраў. Такім чынам, ва Украіне склаўся тыповы феномен цэнтралізаванага «кліентэлізму» (мясцовыя інстытуты былі ў вялікай ступені ператвораны ў дзяржаўныя, пакуль мясцовыя босы «каланізавалі» іх), а ў Беларусі дзейнічае тыповая прэфектурная сістэма. Згодна з вышэйзгаданым апытаннем МФВС (1999 г.), толькі 2 % рэспандэнтаў у Беларусі верылі, што «мясцовыя адміністрацыі» вырашаць іх эканамічныя праблемы, а ва Украіне гэтая доля сягала 11 %²⁰.

Сярод сямі рэгіёнаў Беларусі толькі два, Віцебская і Гомельская вобласці, маюць свайго земляка за губернатара. Прызначэнне старшыні Віцебскага аблвыканкама Уладзіміра Андрэйчанкі ў 1994 г. было не проста яго павышэннем (да таго ён працаваў намеснікам старшыні). Яно было абумоўлена пазіцыяй Андрэйчанкі, які рашуча падтрымліваў Лукашэнку ў палітычных баталіях у Вярхоўным Савеце 12-га склікання. Андрэйчанка вылучаецца і тым, што нязменна кіруе рэгіёнам з 1994 г., тады як усе іншыя губернатары знаходзіліся на сваіх пасадах адносна мала часу. Людзі з Магілёўскай вобласці, радзімы Лукашэнкі, кіруюць Менскам і дзвюма заходнімі абласцямі. Да таго ж двое з іх раней працавалі ў дзяржкантролі, што гарантуе іх палітычную лаяльнасць Лукашэнку. Выпадкі Менску і Гарадзенскай вобласці дэманструюць тэндэнцыю кадравай палітыкі Лукашэнкі: тых, хто працаваў віцэ-губернатарамі або мэрамі ўплывовых гарадоў у іншых абласцях, могуць прызначыць губернатарамі.

ПАПУЛІЗМ У ЭКАНАМІЧНАЙ ПАЛІТЫЦЫ: ПОГЛЯД З МЯСЦОВАГА ДЗЯРЖАЎНАГА ПРАДПРЫЕМСТВА

Шляхам экспансіянісцкай эканамічнай палітыкі папулісцкія рэжымы намагаюцца павялічыць ВУП і забяспечыць пераразмеркаванне на карысць рабочых і «слабых» сацыяльных групаў: Лукашэнкаў рэжым не стаў выключэннем. Аднак для Беларусі характэрна, што актыўнае дзяржаўнае ўмяшальніцтва ў эканоміку ператварылася ў дадатковае ярмо для эліт. Разгледзім сітуацыю, выкарыстоўваючы дадзеныя, атрыманая падчас майго палявога даследавання, праведзенага ў снежні 2002 г. на прадпрыемстве «Баранавічыметалоптгандаль» (былая металабаза). Баранавічы вядомыя сваёй вялізнай чыгуначнай станцыяй, дзе сыходзяцца шляхі з Масквы ў Еўропу і з Украіны ў балтыйскія краіны. Такое палажэнне спрыяе прадпрыемству.

Металабаза была заснавана ў 1982 г. як частка сістэмы «Госснабу». У 1995 г. яна была здадзена ў арэнду фірме «Дайнова», уласнік якой, Адам Палюховіч, быў і застаецца ўплывовым бізнесоўцам. Тэрмін кантракта быў вызначаны ў 25 гадоў. Дэ-факта прыватны ўласнік пачаў актыўную эксплуатацыю металабазы і шмат зрабіў для развіцця гэтага бізнесу. Аднак нават гэты, выгадны для дзяржавы, дагавор арэнды Лукашэнкава кампанія для «кансалідацыі дзяржаўнай маёмасці» прамінуць не магла. У 1996 г. быў заснаваны дзяржаўны канцэрн «Белрэсурсы», і металабаза, пасля скасавання 25-гадовага кантракта з «Дайновай», вярнулася пад крыло дзяржавы. Быў прызначаны новы дырэктар Леанід Ліцкевіч²¹. Аналагічны лёс напаткаў многія прадпрыемствы ў час лукашэнкаўскай кампаніі рэнацыяналізацыі 1996–1997 гг.

Рэнацыяналізацыя нанесла шкоду металабазе, якую пазней перайменавалі ў «Баранавічыметалоптгандаль». Яе цяжкое становішча ілюструецца тым фактам, што колькасць работнікаў скарацілася з 150 у 1998 г. да 90 у 2002 г. Парадокс Лукашэнкавага псеўдасацыялізму ў тым, што дзяржаўная ўласнасць не гарантуе прадпрыемству інвестыцый, кліентаў і пастаўшчыкоў. Вышэйстаячыя эканамічныя органы адкрыта прапануюць кіраўніцтву прадпрыемства знаходзіць пастаўшчыкоў і пакупнікоў самому. Празмерная нацыяналізацыя (нават сёння 80 % прадукцыі беларускіх вытворцаў вырабляецца на дзяржаўных прадпрыемствах) зніжае такія магчымыя перавагі дзяржаўнага сектара, як стабільнасць, планаванне і стратэгічная канцэнтрацыя рэсурсаў. Больш за тое, «Баранавічыметалоптгандаль» прайграе ў канкурэнтаздольнасці прыватным дылерам. Металабаза абавязана сплачваць падаткі за свае велізарныя памяшканні і іншую нерухомасць, пабудаваную пры сацыялізме. Толькі прафесійная вера кіраўніцтва прадпрыемства ў тое, што калі-небудзь адбудаванай беларускай эканоміцы спатрэбіцца салідная база для размеркавання металавырабаў, не дазволіла яму распрадаць непатрэбную маёмасць. Па-другое, кантраляваць дзяржаўныя прадпрыемствы лягчэй, чым прыватны бізнес, і таму іх кіраўніцтва часцей становіцца ахвярамі кантралюючых органаў. Фактычна, у сучаснай Беларусі нават самых сумленных кіраўнікоў дзяржпрадпрыемстваў можна ў любы момант пасадзіць у турму, бо існуе замнога дробных рэгламентацый: бартэр забаронены, фіксаваны працэнт ад даходаў з вонкавагандлёвых угодаў павінен адлічацца на дэпазітны рахунак Нацбанка; заробкі нельга разлічваць у замежнай валюце нават падчас інфляцыі (хаця ў сваіх прамовах Лукашэнка заўжды называе лічбы ў доларах – і ацэньваючы эканамічныя паказчыкі краіны, і дэманструючы маштабы карупцыі) і г. д.

Тым не менш, дырэктар Ліцкевіч не спяшаецца прыватызаваць прадпрыемства. Працэдура прыватызацыі вельмі складаная (аб’ём патрэбных дакументаў сягае некалькіх тысяч старонак²²), і Ліцкевіч не бачыць значнай выгады ад набыцця статусу акцыянернага таварыства ў цяперашніх прававых умовах. Ён заўважае, што ў першыя два гады, калі Лукашэнка ўмацаваў сваю ўладу (1997–1998 гг.), беларуская эканоміка сапраўды пайшла ўверх, аднак потым эканамічная сітуацыя штогод пагаршалася. Адзін з кіраўнікоў прадпрыемства саркастычна кажа: «расійцы, украінцы і літоўцы крочаць да рынкавай эканомікі, а мы такія разумныя, што ідзём сваім шляхам».

Заканчэнне перыяду адчувальнага эканамічнага паляпшэння ўзмацніла схільнасць лукашэнкаўцаў да дробязных рэгламентацый. У 1999 г. была ўведзена жорсткая сістэма дзяржаўнага рэгулявання цэнаў. Паводле гэтай сістэмы, усе цэны на тавары і паслугі трэба вызначаць з улікам затрат і «сумленнага» прыбытку. Прадаўцы самі ўстанаўліваюць цэны, аднак калі кантралёры вырашаць, што гэтыя цэны «несправядлівыя», прадаўца пакараюць. Цяпер у Беларусі куфаль мясцовага піва каштуе амаль аднолькава і ў вулічнай забягалаўцы, і ва ўтульным гатэльным бары. Такога не ведалі нават у часы сацыялізму, калі, наадварот, адносіны затрат і прыбытку часта недаацэньваліся, а ва ўстанаўленні цаны важную ролю адыгрывалі сацыяльныя кантэксты спажывання. З другога боку, дробязны кантроль за цэнамі часта стварае ідыёцкія сітуацыі. Напрыклад, Леанід Ліцкевіч падзяліў тэрыторыю Баранавічаў на некалькі раёнаў, каб палегчыць разлік затрат на дастаўку тавару. Аднак кантралюючыя органы папярэдзілі яго, што такі спрошчаны метад разліку затрат з’яўляецца незаконным²³.

Дзяржаўнае рэгуляванне эканамічнай дзейнасці ў Беларусі дасягнула свайго апагею, калі ў ліпені 2002 г. была ўведзена «адзіная тарыфная сетка». Цяпер заробкі беларускіх работнікаў вызначаюцца ў адпаведнасці са «складанасцю працы і яе ўмовамі, кваліфікацыяй работнікаў», устаноўленай «адзіным тарыфам». Тарыфная сетка рэгулюе, якую зарплату атрымае работнік у пэўнай прафесійнай сферы з улікам пэўнай адукацыі і кваліфікацыі, незалежна ад формы ўласнасці прадпрыемства. Жорстка абмежавана права кіраўнікоў выплачваць высокія заробкі і прэміі, каб перацягнуць лепшых работнікаў або заахвоціць рабочых. Як заўсёды, беларускія эканамісты і прамыслоўцы былі агаломшаны не толькі зместам гэтага прэзідэнцкага дэкрэту, заснаванага на дзіўнай, не капіталістычнай і не сацыялістычнай філасофіі, але і працэдурай прыняцця прэзідэнтам рашэнняў. Акт, які гэтак рэзка змяніў умовы эканамічнай дзейнасці, быў выдадзены без якога б там ні было папярэдняга абмеркавання грамадскасцю або парламентам. Характэрна, што прэзідэнцкая адміністрацыя не прапагандавала гэты дэкрэт як праяву пастаяннага клопату прэзідэнта пра рабочых, што ўскосна пацвярджае: ён быў прыняты перадусім з фіскальных мэтаў, каб змагацца з «зарплатамі ў канвертах».

Большая частка беларускай эканомікі застаецца ў руках дзяржавы, а прыватны сектар абмежаваны нават у свабодзе вызначаць цэны і заробкі. Тым не менш, найбольш балюча манія Лукашэнкі да ўсеагульнай рэгламентацыі б’е па кіраўніках дзяржаўных прадпрыемстваў. Лукашэнка можа пасадзіць кожнага з іх у любы момант – проста таму, што выканаць усе дробязныя інструкцыі немагчыма.

АПАЗІЦЫЯ І ВОБРАЗ ВОРАГА

Пасля знішчэння ўсіх варожых яму палітычных інстытутаў Лукашэнку спатрэбіўся новы «вораг», без якога яго кіраўніцтва страціла б свой дынамічны выгляд. На ролю ворага надалася дэмакратычная апазіцыя, а нагодай сталі заклікі апазіцыянераў да міжнароднай супольнасці ўвесну 1997 г.

Многія аўтары, перадусім самі апазіцыйныя лідэры, пісалі аб некампетэнтнасці і тактычных памылках беларускай апазіцыі²⁴. Гэтая некампетэнтнасць узмацнілася ад недарэчнага ўмяшання міжнароднай супольнасці ў беларускую палітыку. Так, ва Усходняй Еўропе агульнапрынята, што НДА фінансава і інтэлектуальна залежаць ад сваіх заходніх партнёраў, а актывісты НДА значна лепш умеюць пісаць заяўкі на заходнія гранты, чым пераконваць суграмадзянаў укласці грошы і час у справу, якую яны адстойваюць. Аднак негатыўныя наступствы існавання каланіяльных анклаваў «грамадзянскай супольнасці» праявіліся ў Беларусі больш яскрава, чым у іншых посткамуністычных краінах. Па-першае, апазіцыя не проста перажыла дыскрэдытацыю, яна дэградавала. Юры Загуменнаў адзначае, што беларускія апазіцыйныя партыі спрабуюць захапіць уладу, не заваяваўшы даверу народу, а спадзеючыся на міжнародную ізаляцыю, якая раней ці пазней прывядзе краіну да эканамічнага крызісу і сацыяльнай напружанасці, з-за якіх і лясне рэжым Лукашэнкі. Паводле Загуменнава, акурат з-за гэткага стылю мыслення апазіцыя нават не думае вырашаць сацыяльныя і эканамічныя праблемы рэфармісцкім шляхам і байкатуе мясцовыя і парламенцкія выбары²⁵. З іншага боку, міжнародная супольнасць ігнаруе дэмакратычныя памкненні існых палітычных інстытутаў. Напрыклад, 29 верасня 2000 г. З’езд дэпутатаў саветаў Рэспублікі Беларусь ухваліў шэраг дакументаў аб інстытуцыйных рэформах, дзе змяшчаліся і сур’ёзныя прапановы (такія, як перадача некаторых функцый ад цэнтральных мясцовым органам, утварэнне ўсебеларускай асацыяцыі мясцовых саветаў). Гэтыя дакументы былі не толькі ветліва праігнараваныя Лукашэнкам, але і адкрыта адкінутыя ЕС, паколькі Еўрапейскі Саюз не ўважае цяперашніх беларускіх парламентараў і дэпутатаў мясцовых саветаў легітымнымі²⁶.

Недарэчныя спробы ўплываць з-за мяжы на беларускую палітыку паспрыялі стварэнню ў масавай свядомасці вобраза ворага – фінансаванай звонку апазіцыі²⁷. Больш за тое, прабыўшы столькі часу пры ўладзе, Лукашэнка дагэтуль захоўвае аўру пратэстанта і змагара акурат таму, што міжнародная супольнасць бэсціць Беларусь. Эксплуатуючы «адміністрацыйны рэсурс», Лукашэнка стварае сабе імідж нястомнага пратэстанта. Абодва гэтыя вобразы (фінансаванага звонку ворага і Лукашэнкі як вечнага пратэстанта) узмацняюць папулісцкі характар беларускай палітыкі.

ВЫСНОВЫ

Падзяляючы асноўныя характарыстыкі лацінаамерыканскага папулізму, беларускі рэжым адрозніваецца выключна моцнай антыэлітнай тэндэнцыяй. Лукашэнкаў папулізм таксама вылучаецца на фоне іншых краін СНД. Складана вызначыць галоўную прычыну з’яўлення такога рэжыму: відавочна, ён паўстаў у выніку спалучэння мноства фактараў. Адмысловы беларускі менталітэт, які сфармаваны ў выніку гістарычнага развіцця, аказаўся несумяшчальным з посткамуністычнай несправядлівасцю і галечай. Незадавальненне ўзмацнялася ўсенароднай памяццю пра познесацыялістычны час, калі сацыяльны і эканамічны стан Беларусі быў адносна добрым на фоне іншых рэспублік СССР. Дзякуючы гэтаму туга насельніцтва за моцным і «сумленным» лідэрам стала гіпертрафаванай. Папулісцкая філасофія Лукашэнкі, які не прызнае вартасці пасярэдніцкіх палітычных інстытутаў, такіх, як парламент, суды або партыі, прывяла яго да моцнай ізаляцыі ад беларускай эліты ў 1996 г. Каб выйграць прэзідэнцкія выбары ў 1994 г. і перажыць палітычны крызіс у 1996 г., Лукашэнка дэманізаваў беларускую эліту і пачаў ладзіць паказальныя працэсы. Гэткім чынам менталітэт насельніцтва і палітычная філасофія ды тактыка Лукашэнкі падмацоўвалі адзін аднаго.

Для краіны з насельніцтвам 10 мільёнаў чалавек, якое шмат у чым было больш дысцыплінаваным, чым расіяне і ўкраінцы, было нескладана дасягнуць адносна высокага ўзроўню вытворчасці і сацыяльных гарантый пры дапамозе рэгуляцыйных і паліцэйскіх метадаў. Дробязны кантроль над эканомікай, пастаянныя абвінавачванні ў карупцыі і шматлікія паказальныя працэсы стварылі альянс кантралюючых, праваахоўных органаў і органаў дзяржбяспекі. Створаная сістэма пачала жыць па ўласных законах. Лукашэнкаў антыэлітызм стаў таксама лейтматывам яго рэгіянальнай палітыкі.

Нягледзячы на аптымістычныя прагнозы назіральнікаў у 1997–1998 гг., альянсу паміж апазіцыяй і франдуючай наменклатурай, абражанай і шантажаванай Лукашэнкам, не адбылося. Анатоль Лысюк заўважае, што ў выніку сістэматычных атак Лукашэнкі беларускія эліты апынуліся ў напаўпаралізаваным стане і трацяць усю сваю энергію для ўласнага выжывання²⁸. Тым не менш, таксама трэба звярнуць увагу на факт, што ў 1997–2001 гг. эканамічная і сацыяльная сітуацыя ў Беларусі сапраўды паляпшалася. Наогул, эліта, якая паходзіць з былой наменклатуры, будзе змагацца за лідэрства ў краіне толькі тады, калі сітуацыя прымусіць яе да гэтага. Варта згадаць, што ў Расіі моцная рэгіянальная апазіцыя аформілася тады, калі рэгіянальныя эліты не мелі іншай альтэрнатывы, як блакаваць некаторыя элементы гайдараўскай рэформы ў сваіх рэгіёнах.

Адзінай магчымасцю да палітычных зменаў у Беларусі ў бліжэйшай будучыні будзе, відаць, пагаршэнне эканамічнай сітуацыі. Папулісцкія рэжымы больш уразлівыя да эканамічных цяжкасцяў, чым кланавыя. Апошнія ў часы эканамічных крызісаў часта нават мацнеюць, бо электарат становіцца больш залежным ад рэгіянальных босаў. Акурат падчас крайняга абвастрэння эканамічнай сітуацыі былі пераабраны на новы тэрмін Ельцын (у 1996 г.) і Кучма (у 1999 г.). Тое самае правіла нярэдка пацвярджалася пры рэжыме Ліберальна-дэмакратычнай партыі ў Японіі. Папулісцкія рэжымы, наадварот, страчваюць легітымнасць, калі пагаршаецца жыццёвы ўзровень масаў (у гэтым плане разлік беларускай апазіцыі на крызіс апраўданы). Мушу паўтарыць галоўную ідэю артыкула: Лукашэнкаў папулізм больш сінхронны, чым дыяхронны. Вось чаму важную ролю будзе адыгрываць сітуацыя ва Украіне і ў Літве, з жыхарамі якіх беларусы маюць супольную гісторыю і падтрымліваюць штодзённыя кантакты. Як беларусы адпрэчаць рэжым Лукашэнкі, калі яны бачаць, што ў Літве жывецца толькі крыху лепей, чым у Беларусі, а ўкраінцы, якія выбралі шлях рынкавых пераўтварэнняў, зарабляюць менш, чым беларусы? Паспяховыя трансфармацыі ў Літве і ва Украіне падточаць пазіцыі Лукашэнкі. У любым выпадку, трэба спрабаваць аналізаваць палітычны працэс у гэтых краінах як адно цэлае і параўнаць іх, не падзяляючы паводле прыналежнасці да СНД ці ЕС.

Пераклаў з англійскай з ведама аўтара і са скарачэннямі Вольф Рубінчык паводле: Europe-Asia Studies. Vol. 56. No. 2. March 2004.

Пачатак  Цалкам
№ 4 (38) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/07