1

Адмоўныя вынікі францускага і нідэрляндзкага рэфэрэндумаў наконт ратыфікацыі дамовы аб эўрапейскай канстытуцыі выклікалі ў многіх эўрапейцаў занепакоенасьць лёсам самога эўрапейскага адзінства. Гэта назвалі найбольшым адкатам Эўропы назад за апошнія пяцьдзясят гадоў, паўстаньнем супраць эканамічнае рэформы, якое паставіла эўра пад пагрозу, «крэнам улева», адрачэньнем ад зацікаўленых у мадэрнізацыі Эўропы элітаў, пачаткам канца Эўрапейскага Зьвязу. «Мы, эўрапейскія лідэры, больш ня ў сілах зрабіць эўрапейцаў гордымі за саміх сябе», – заявіў Жан-Клёд Юнкер, прэм’ер-міністар Люксэмбургу, што старшынюе цяпер у Эўразьвязе.

Адмаўляць прасьцей за ўсё. Гэтая крыза была выклікана пашырэньнем Эўразьвязу. Яе можна было спрагназаваць, і раней ці пазьней яна была непазьбежная. Французы і нідэрляндцы зрабілі Эўразьвязу паслугу, справакаваўшы яе цяпер. Эўропа дваццаці пяці (ня кажучы ўжо пра патэнцыйныя трыццаць пяць ці больш), завялікая, каб функцыянаваць гэтак сама, як функцыянавала Эўропа шасьці, дванаццаці і нават пятнаццаці чальцоў. Яна ўяўляе сабой радыкальны разрыў з тым ЭЗ, які існаваў раней.

Канстытуцыйная дамова стала прадуктам шматмесячнага добрасумленнага ўзгадненьня пазыцыяў нацыянальных дзяржаваў пад кіраўніцтвам Валеры Жыскар д’Эстэна, які і стварыў яе канчатковую вэрсію з такім сынтэзуючым аплёмбам, якому вучаць толькі ў Нацыянальнай школе ўрадаваньня (Ecole Nationale d’Administration). (Канстытуцыя «лёгка чытаецца», сказаў ён французам, «гэта вельмі зграбны» (trиs joli) тэкст¹.) Апрача таго, што ў адзін 300-старонкавы дакумэнт былі зьведзены ўсе ранейшыя эўразьвязаўскія дамовы, канстытуцыя надала Зьвязу шэраг дадатковых паўнамоцтваў. Паводле яе, ствараецца пасада адзінага міністра замежных справаў ЭЗ і паўнапраўнага прэзыдэнта Эўрапейскай рады, што складаецца з кіраўнікоў дзяржаваў і ўрадаў. Скасоўваецца права вэта кожнае краіны на базавыя законапраекты (але не на сур’ёзныя рашэньні ў галіне вонкавай палітыкі), і павялічваюцца паўнамоцтвы Эўрапейскага парлямэнту. Дарма што Гішпанія ўхваліла ўсё гэта на рэфэрэндуме, які прайшоў трохі раней сёлета, Францыя і Нідэрлянды гнеўна адхілілі канстытуцыю, як толькі публіка змагла накінуцца на яе падчас рэфэрэндумаў².

Адхіленьне канстытуцыі, бясспрэчна, прадэманстравала адсутнасьць узаемаразуменьня паміж эўрапейскімі палітычнымі элітамі і эўрапейскімі грамадзтвамі, але перш за ўсё стала сьведчаньнем пастаянна недаацэньванай сілы нацыянальнай ідэнтычнасьці і амбітнасьці кожнай з дваццаці пяці краінаў. Французаў з энтузіязмам падтрымала іншая надзвычай нацыяналістычная і індывідуалістычная эўрапейская краіна – Нідэрлянды, якая таксама была адной зь дзяржаваў-заснавальніцаў Эўрапейскага Зьвязу.

* * *

Ня толькі французы і нідэрляндцы (і, відавочна, брытанцы, якія цяпер адклалі рэфэрэндум, на якім канстытуцыйную дамову чакаў бы гарантаваны правал) працівяцца канстытуцыі – ці, дакладней, той форме эўрапейскай інтэграцыі і плянам далейшага пашырэньня ЭЗ, якія ўвасобіла канстытуцыя.

Семдзесят пяць адсоткаў насельніцтва Швэцыі выступаюць за правядзеньне рэфэрэндуму (а не ратыфікацыю ў парлямэнце) – і гэтыя адсоткі дазваляюць з пэўнасьцю прадказаць, як пройдзе галасаваньне. Чакаецца, што вынікам люксэмбурскага рэфэрэндуму, прызначанага на 10 ліпеня, можа стаць «супраць»*. Яшчэ да галасаваньняў у Францыі і Нідэрляндах апытаньні грамадзкае думкі ў Даніі дазвалялі прагназаваць, што большасьць галасоў у прызначаным на верасень рэфэрэндуме будуць пададзеныя «за», але прэм’ер-міністар, лібэрал Андэрс Фог Расмусэн ужо заявіў, што пакуль Данія не атрымае гарантыяў, што пастаўлены на галасаваньне дакумэнт ня будзе ў далейшым перагледжвацца, праводзіць рэфэрэндум няма сэнсу.

Нямецкі Бундэстаг таксама ўжо ратыфікаваў канстытуцыю абсалютнай большасьцю галасоў, але і ў Нямеччыне назіраецца ўсё болей стрыманасьці наконт эўрапейскіх пэрспэктываў. Адзін публіцыст у «Die Zeit» напісаў нядаўна, што «сапраўдная прычына расстройства не ў канстытуцыі, а ў Эўропе; складваецца ўражаньне, што яна выйшла з-пад кантролю».

Нямецкі дэпутат ад хрысьціянска-дэмакратычнай партыі, былы чалец Камісіі, створанай для напісаньня канстытуцыі, нядаўна заявіў:

Да пачатку 1990-х гадоў мы меркавалі, што нямецкія і эўрапейскія інтарэсы сынанімічныя. Сёньня гэтае меркаваньне аспрэчваецца. Гэта пачалося з варожасьці да эўра, якая яшчэ не пераадоленая.

Калі гэты артыкул пісаўся, 16 чэрвеня на пасяджэньні Эўрапейскае рады прэзыдэнты і прэм’ер-міністры разгледзелі свае далейшыя крокі, але паколькі шэраг урадаў цьвёрда адстойвае ідэю новых перамоваў па канстытуцыі альбо настойвае, што кожная краіна-чалец ЭЗ павінна мець магчымасьць прагаласаваць, здаецца відавочным, што праект канстытуцыі памёр, а разам зь ім і пашырэньне Эўропы за межы цяперашніх дваццаці пяці чальцоў – плюс два, якім быў абяцаны прыём у ЭЗ (Баўгарыі і Румыніі). Здаецца, што Турэччына цяпер апынулася за бортам.

Згодна з эўразьвязаўскай дамоўленасьцю, працэс ратыфікацыі нельга бясконца зацягваць. Калі праз два гады чатыры пятыя дзяржаваў-чальцоў ЭЗ ратыфікуюць дамову, а астатнія сутыкнуцца з «складанасьцямі», справа будзе «перададзеная ў кампэтэнцыю» Эўрапейскай рады. Улічваючы дзьве ўжо атрыманыя на рэфэрэндумах важкія паразы, прыпыненьне падрыхтоўкі да брытанскага рэфэрэндуму і пэрспэктывы правалу на рэфэрэндумах у Люксэмбургу, Чэскай Рэспубліцы і нават Польшчы, трэба меркаваць, што Эўрапейскай радзе, відаць, не давядзецца праз два гады турбавацца наконт ратыфікацыі. У гэтым выпадку Эўразьвяз будзе і надалей кіравацца недапрацаваным Ніцкім пагадненьнем 2003 году, якое, бясспрэчна, давядзецца паправіць, каб прыбраць некаторыя найбольш непрымальныя яго палажэньні, у тым ліку наконт разьмеркаваньня галасоў у Эўрапейскай радзе, якое не здавальняла немцаў, але было выключна спрыяльным для Гішпаніі і Польшчы. Тады ўрады краінаў ЭЗ сутыкнуцца зь неабходнасьцю перагляду пэрспэктываў Эўропы.

* * *

Паразы на рэфэрэндумах і іх наступствы выявілі тую рэальнасьць, якой не магло ці не хацела прызнаць палітычнае кіраўніцтва Эўропы. Пашырэньне Эўразьвязу на краіны былога Варшаўскага пакту было ажыцьцёўлена як з маральных, так і з палітычных прычынаў, якія немагчыма было ігнараваць пасьля заканчэньня халоднае вайны. Але колькасныя зьмены могуць ператварацца ў якасныя перамены. Пашырэньне зьмяніла Эўразьвяз так, што гэта пачало замінаць самой інтэграцыі і ўзаемадзеяньню, якія былі часткай першапачатковае ідэі ЭЗ і ягонага ранейшага разьвіцьця.

Значная частка насельніцтва «старых» краінаў Зьвязу – у тым ліку Францыі, Нямеччыны і Нідэрляндаў – не задаволеная пашырэньнем да дваццаці пяці краінаў. Яны занепакоеныя допускам у ЭЗ Румыніі і Баўгарыі, ня кажучы ўжо пра засталыя былыя югаслаўскія рэспублікі Харватыю, Сэрбію, Чарнагорыю, на тэрыторыі якіх усё яшчэ тлеюць ваенныя канфлікты, і (у любой яго магчымай форме) Косава, і вельмі сумняюцца наконт Украіны ды Грузіі.

Усе гэтыя краіны маюць традыцыі, культуры і гісторыі, якія больш ці менш далёкія ад спадчыны краінаў, што складаюць ядро Заходняе Эўропы, дзе і быў створаны ЭЗ. Існуе яшчэ большая зьнеахвочанасьць да пашырэньня ЭЗ на неэўрапейскія мусульманскія краіны ў Малой Азіі і паўднёвым Міжземнамор’і. Турэччыну, Марока, Ярданію, новы Ірак і, магчыма, Ізраіль часам разглядалі як лягічных чальцоў Зьвязу ў будучыні. Існаваў спадзеў, што іх далучэньне дазволіць зьмякчыць «сутыкненьне» ісламскай і заходняй цывілізацыяў.

На карысьць прыняцьця ўсіх гэтых краінаў прыводзіліся пераканаўчыя аргумэнты. Новае «ялцінскае» пагадненьне, якое б адрэзала Баўгарыю, Румынію, Украіну і Грузію ад Эўропы, цяпер немагчыма ўявіць. Ігнараваньне гэтых краінаў – шараханьне ад іх і іх далейшая ізаляцыя ад асноўных эўрапейскіх працэсаў – можа мець для іх сумныя і нават катастрафічныя наступствы. Прадуманы, адладжаны і добра фінансаваны мэханізм, які дагэтуль падштурхоўваў кандыдатаў на ўступленьне ў ЭЗ да рэфармаваньня іх палітычных інстытутаў і юрыдычных стандартаў, абароны правоў чалавека і разьвіцьця эканомікі, выявіў сваю цудадзейную сілу пры стабілізацыі і мадэрнізацыі такіх краінаў з бурлівай мінуўшчынай, як Гішпанія, Партугалія, Ірляндыя ды Грэцыя.

Цягам апошняга дзесяцігодзьдзя ЭЗ аказваў велізарны ўплыў на Турэччыну, бо турэцкія лідэры шмат зрабілі для таго, каб дабіцца далучэньня сваёй краіны да ЭЗ. Безумоўна, існуе неабходнасьць падтрымліваць палітычныя і сацыяльныя рэформы і ў іншых рэгіёнах мусульманскага сьвету, каб тым самым наладзіць канструктыўныя ўзаеміны паміж ісламскім грамадзтвам і Эўропай, а таксама ўсім Захадам.

Але спробы дабіцца ўсяго гэтага, выконваючы абяцаньні наконт прыняцьця ў Эўразьвяз, пагражаюць цэласьці і выжываньню самога ЭЗ. Акурат такую думку выказалі францускія і нідэрляндзкія выбарцы. ЭЗ – гэта не агенцыя міжнароднай дапамогі або міжнароднага разьвіцьця, яго мэта не ў рэфармаваньні чалавецтва ці прымірэньні цывілізацыяў (альбо падтрымцы замежнай палітыкі і глябальных плянаў Амэрыкі, хаця некаторыя амэрыканцы хацелі б, каб ён зрабіўся ёй).

Нідэрляндзкае і францускае галасаваньне адлюстроўвае тое інтуіцыйнае адчуваньне, што першы абавязак любое палітычнае супольнасьці, як нацыянальнае, так і шматнацыянальнае, тычыцца яе самой, яе ўласнай бясьпекі, цэласьці і пасьпяховага функцыянаваньня. Эўразьвяз павінен быць пасьпяховым утварэньнем, каб чыніць канструктыўны ўплыў на іншых, і з гэтага пункту гледжаньня ён, здаецца, апынуўся ў небясьпецы. Як прыклад посьпеху, ён можа «выпраменьваць» свой уплыў на суседнія краіны пры дапамозе разнастайных формаў больш ці менш цеснай асацыяцыі, а не пры дапамозе прыняцьця ў свае шэрагі, якое падрывае яго цэласьць і дзеяздольнасьць.

Той-сёй бачыць у гэтым культурную ці рэлігійную дыскрымінацыю. Той-сёй бачыць у гэтым вяртаньне нацыяналізму, а агульнапрынятая паліткарэктнасьць пасьля Другой сусьветнай вайны атаясамляе нацыяналізм з фашызмам. Фашызм і нацызм былі нацыяналістычнымі гістарычнымі зьявамі, але нацыяналізм – гэта не фашызм ці нацызм. Ёсьць усе падставы лічыць цяпер ЗША самай нацыяналістычнай краінай на зямлі.

Нацыяналізм выражае вялікую патрэбу ў сьцьвярджэньні нацыянальнай ці калектыўнай ідэнтычнасьці як астоі індывідуальнай ідэнтычнасьці. Ён – адна з фундамэнтальных сілаў, якія дзейнічаюць у палітычных супольнасьцях, надаючы ім сэнс. Да таго ж ён – адна з магутных, калі не наймагутнейшая, сілаў у фізыцы міжнародных адносінаў. Ён нэўтралізуе кароткачасовыя адхіленьні альбо выбухі вар’яцтва. Хаця ён можа спалучацца з самым высакародным інтэрнацыяналізмам, і зламаць яго ня так проста; рэпрэсаваны нацыяналізм вяртаецца. З гэтых прычынаў з нацыяналізмам трэба ўмець правільна абыходзіцца, а ня ўпарта яму супраціўляцца.

Нацыяналізм – гэта сіла, якая пахіснула эўрапейскі праект, якая супраціўляецца далейшаму пашырэньню ЭЗ і далейшай канцэнтрацыі выканаўчай улады. Канстытуцыя вымагала ахвяраваць большай часткай нацыянальнага сувэрэнітэту, чымся той, на якую згаджаліся французы, нідэрляндцы ды некаторыя іншыя эўрапейцы. Нідэрляндзкі плебісцыт стаў плебісцытам пра ідэнтычнасьць. «Мы хочам застацца нідэрляндцамі» быў адным зь лёзунгаў, выкарыстаных, каб мабілізаваць галасы супраць канстытуцыі. Існаваньне вялікага і неасыміляванага імігранцкага насельніцтва было асабліва важным чыньнікам, што паўплываў на нідэрляндзкае «не».

2

Камэнтары, што прагучалі ў Эўропе, а таксама ў Злучаных Штатах і Вялікай Брытаніі і зьмяшалі ў адно ўнутраныя праблемы і палітычныя канфлікты Францыі і Нідэрляндаў з пытаньнямі пашырэньня Эўропы і канстытуцыйнае дамовы, яшчэ больш усё заблыталі. Францыя перажывае «крызіс рэжыму», спрычынены беспрацоўем на ўзроўні прыкладна дзесяці адсоткаў, беспасьпяховымі спробамі цяперашняга і ранейшых урадаў ажыцьцявіць эканамічныя і сацыяльныя рэформы, а таксама асабістым суперніцтвам палітыкаў за прэзыдэнцкую пасаду. Усё гэта вельмі цікава для францускае палітычнае клясы і францускага грамадзтва, а таксама для староньніх назіральнікаў, якія цікавяцца Францыяй, але гэта толькі ўнутраная француская праблема.

Тое самае датычыць Нідэрляндаў, дзе слабы кааліцыйны ўрад змагаецца з наступствамі крызісу старое палітычнае структуры нідэрляндзкага грамадзтва, які назіраецца ў апошнія гады і абумоўлены прычынамі, якія маюць слабое або ня маюць ніякага дачыненьня да ЭЗ. З пачатку мінулага стагодзьдзя палітычная стабільнасьць у Нідэрляндах грунтавалася на больш ці менш фармальным падзеле ўлады ды інстытуцыйнага ўплыву паміж пратэстанцкай і каталіцкай цэрквамі, а таксама іншымі асноўнымі грамадзкімі інстытутамі Нідэрляндаў.

Сёньня цэрквы ўжо ня маюць сілаў, каб несьці цяжар гэтага ўладкаваньня. У той самы час вялікая іміграцыя – перадусім з Турэччыны, Марока і былой нідэрляндзкай калёніі Сурынаму, а таксама іншых краінаў – зьмяніла вонкавы выгляд грамадзтва, але імігрантаў так ніхто і не запрасіў асымілявацца ў сапраўды старое і ўнікальнае грамадзтва, якое ў пэўных адносінах можа быць вельмі неталерантным³.

Тое, што нідэрляндзкі лад аджыў сваё, нідэрлянцы ўсьвядомілі пасьля забойстваў радыкальнага палітыка Піма Фартэйна ў 2002 годзе і Тэа ван Гога, стваральніка фільму, у якім адмоўна асьвятлялася абыходжаньне мусульманаў з жанчынамі, летась. Гэтыя выпадкі былі вялікім узрушэньнем для традыцыйна стабільнага і лібэральнага грамадзтва, але зноў-такі ня мелі дачыненьня да ЭЗ.

І ў Нідэрляндах, і ў Францыі непрыняцьце эўраканстытуцыі інтэрпрэтавалі няправільна: сапраўдны эфэкт галасаваньня не адпавядае першапачаткова задуманаму. Шмат французаў галасавала супраць Жака Шырака і ягонага ўраду з-за яго няздольнасьці вырашыць праблему высокага беспрацоўя і нізкага эканамічнага росту; але толькі меншасьць тых, хто галасаваў у Францыі ці Нідэрляндах, лічылі, што яны галасуюць супраць эўрапейскага адзінства ў яго цяперашняй форме. Яны галасавалі супраць іншай Эўропы, той, якую мае стварыць канстытуцыя.

У Нідэрляндах людзі галасавалі ня толькі супраць наплыву імігрантаў, галасуючы, яны пратэставалі супраць стратаў, зазнаных у выніку афіцыйнай дэвальвацыі гульдэна падчас увядзеньня ў Нідэрляндах эўра. Яны абураліся абыякавасьцю чыноўнікаў ЭЗ і большых краінаў да нідэрляндзкіх прапановаў па канстытуцыі. Яны галасавалі за такую бясспрэчна пераканаўчую абстракцыю, як «застацца нідэрляндцамі». Ускосна яны галасавалі супраць прыняцьця Турэччыны і Ўкраіны ў ЭЗ і супраць таго, што першапачатковыя чальцы ЭЗ трацяць свой уплыў на карысьць новых чальцоў. Яны галасавалі супраць таго, каб Эўропа межавала з Расеяй, як гэта ёсьць цяпер, і з Іракам, як гэта будзе, калі прыняць Турэччыну. Але яны не адмаўляліся ад Эўразьвязу.

Французы галасавалі супраць абстракцыі пад назвай «лібэралізм», які ў Эўропе разумеюць як імкненьне глябалізаванага амэрыканскага рынкавага капіталізму разбурыць эўрапейскую мадэль сацыяльна арыентаванай дзяржавы. Яны галасавалі супраць пагрозы польскіх сантэхнікаў, якія прагнуць адрамантаваць францускую каналізацыю за цану, якая б паставіла крыж на францускіх сантэхніках, што нібыта закладзена ў прапазыцыі былога эўрапейскага камісара ад Нідэрляндаў Фрытса Болькештайна, які прапанаваў лібэралізаваць канкурэнцыю ў сфэры паслуг ува ўсім ЭЗ. (Расьсьледаваньні польскіх журналістаў пазьней далі мала доказаў існаваньня сантэхнікаў, прагных выехаць у Францыю.) Яны таксама галасавалі супраць пагрозы таго, што канстытуцыя дазволіць НАТО кантраляваць эўрапейскую абарону.

Але апрача вялікіх эўрапейскіх пытаньняў, французы галасавалі таксама супраць стагнацыі і неэфэктыўнасьці францускае палітыкі. Жак Шырак распачаў сваю кар’еру ў якасьці кандыдата ў прэзыдэнты дваццаць дзевяць гадоў таму, спаборнічаючы з тагачасным прэзыдэнтам Валеры Жыскар д’Эстэнам, чалавекам, які распрацаваў эўрапейскую канстытуцыю. Жыскар упершыню стаў буйной палітычнай фігурай у тыя часы, калі прэзыдэнтам Францыі быў яшчэ Шарль дэ Голь. Французы хацелі б пераменаў. Яны хочуць, каб нехта вывеў іх з палітычнага тупіка, у якім адныя і тыя знаёмыя твары пераходзяць з пасады на пасаду. Нядаўна прэзыдэнт Шырак прызначыў прэм’ер-міністрам Дамініка дэ Вільпэна, прынамсі, параўнальна сьвежую фігуру ў францускай палітыцы, але, відаць, гэтага будзе недастаткова.

* * *

У Францыі палітычныя дэбаты адбываюцца ў самых вытанчаных формах, але гэта яшчэ не гарантуе наяўнасьці празрыстасьці палітычнай сыстэмы. Грамадзтва патрабуе рэформаў, а атрымаўшы іх, часьцяком выходзіць на вуліцы, каб заблякаваць іх рэалізацыю, як гэта нядаўна было з адукацыйнай рэформай. Французы сумнавядомыя сваім сварлівым норавам – які можна тлумачыць спадчынай рэвалюцыйнае традыцыі – які і зьяўляецца важным чыньнікам як пры патрабаваньні рэформаў, так і ў нежаданьні іх рэалізаваць.

У 1991 годзе францускае грамадзтва, падахвочанае прэзыдэнтам Франсуа Мітэранам, ухваліла Маастрыхцкую дамову, што прапаноўвала захады для ўвядзеньня супольнай грашовай адзінкі. Параўнаньне вынікаў экзыт-полу, праведзенага ў Францыі падчас плебісцыту 29 траўня, з адпаведнымі лічбамі часоў рэфэрэндуму па Маастрыхцкай дамове, ня сьведчыць пра ўмацаваньне экстрэмісцкіх партыяў. Экзыт-пол таксама ня выявіў ніякіх новых клясавых, ідэалягічных альбо рэгіянальных падзелаў, а таксама падзелаў паміж горадам і вёскай або нават паміж працуючымі і беспрацоўнымі. Пэнсіянэры пераважна галасавалі «за» абодва разы, тое самае тычыцца асобаў з высокім узроўнем адукацыі і вышэйшай часткі сярэдняе клясы.

Вырашальнай стала вялікая зьмена ў галасаваньні прадстаўнікоў «прамежкавых» заняткаў і прафэсіяў, якія складаюць ніжэйшы слой сярэдняе клясы. Сюды, у прыватнасьці, уваходзяць школьныя настаўнікі, мэдсёстры і санітаркі, бухгальтары, загадчыкі аддзелаў у крамах, прадаўцы. За час паміж маастрыхцкім рэфэрэндумам і 2005 годам колькасьць галасоў «супраць» у гэтай групе вырасла на 17 пунктаў і склала 53-адсоткавую большасьць.

У 1992 годзе гэтая група найбольш выйграла ад эпохі працьвітаньня – так званых трыццаці слаўных пасьляваенных гадоў Францыі. Яе прадстаўнікі зараблялі больш грошай, чым калі-кольвек раней, куплялі новыя дамы ў лепшых прадмесьцях і мелі вялікія спадзяваньні што да ўласнай будучыні і асабліва будучыні сваіх дзяцей. Цяпер гэты аптымізм зьнік, і людзі баяцца адкату назад. Іх пакупніцкая здольнасьць падае, яны баяцца за сваіх дзяцей. Яны больш працуюць (нягледзячы на трыццаціпяцігадзінны працоўны тыдзень), але здаюць свае пазыцыі. Перадусім зь іх складаюцца тыя людзі, на думку якіх «Францыя перажывае заняпад», і, мяркуючы па ўсім, начальства і прафсаюзы ігнаруюць іх становішча; яны нецікавыя прэсе, да іх з абыякавасьцю ставяцца кіроўныя эліты ў Парыжы і Брусэлі.

Несумненна, у паводзінах францускіх выбарцаў сёньня прысутнічае і выкліканы палітычнымі фрустрацыямі элемэнт нігілізму, але зноў-такі гэта мае слабае ці ня мае ніякага дачыненьня да ЭЗ. Эканаміст і гісторык Нікаля Бавэрэз напісаў у «Le Monde» 4 чэрвеня сёлета, што канстытуцыйны рэфэрэндум проста выдаў «пасьведчаньне аб сьмерці» «галісцкай Францыі, разбэшчанай Франсуа Мітэранам і зруйнаванай Жакам Шыракам». Пераканаўчы прысуд.

* * *

Аднак выйсьце ёсьць. Швэцыі, Даніі і некаторым іншым краінам накшталт Швайцарыі ўдаецца спалучаць высокія стандарты сваёй сацыяльнай палітыкі зь нізкім беспрацоўем. Шэраг рашэньняў францускіх праблемаў ужо знойдзены, напрыклад, неабходнасьць скасаваньня фіскальных і адміністрацыйных бар’ераў у звальненьні і прыёме на працу, а таксама ў стварэньні новых прадпрыемстваў. Але ў імя гэтага палітычныя лідэры павінны казаць выбарцам рэчы, якіх тыя ня хочуць чуць (як пачаў рабіць Герхард Шродэр у Нямеччыне).

Бавэрэз таксама закрануў праблему эўрапейскай «арганізаванай дэфляцыі, якая ператварыла «эўралэнд» у пустыню беспрацоўя і інавацыяў», выкліканую першапачатковай настойлівасьцю Нямеччыны, каб адзінай задачай Эўрапейскага цэнтральнага банку было прадухіленьне інфляцыі. Гэта аўтаматычна ліквідавала магчымасьць правядзеньня кейнсіянскай палітыкі (нават зьвязанага зь фінансавым дэфіцытам, перакручанага кейнсіянства адміністрацыі Буша, што забясьпечвае Амэрыцы Джорджа Буша і Алана Грынспэна рост і высокі ўзровень занятасьці, чаму многія моцна зайздросьцяць). Як нядаўна пісаў Робэрт Э. Левін, колішні намесьнік дырэктара бюджэтнага ўпраўленьня Кангрэсу ЗША: «Жорсткія манэтарныя і фіскальныя нормы, уведзеныя Маастрыхтам, вінаватыя ў эканамічных цяжкасьцях, прынамсі, ня менш, чым структурны склероз». Францускія выбарцы памятаюць, што пасьляваенны эканамічны рост у Францыі, ад пачатку 1950-х да нафтавага шоку пачатку 1970-х, адбываўся ўва ўмовах правядзеньня ўрадам пасьпяховай дырыжысцкай прамысловай палітыкі, пры якой дзяржава падтрымлівала і абараняла тыя галіны прамысловасьці, якія дэманстравалі моцны патэнцыял для росту. У тыя часы манэтарызм быў толькі хмаркай на палітычным гарызонце, а ня бляклай артадоксіяй, як цяпер.

3

Эўрапейскі Зьвяз – гэта выдатнае дасягненьне. Заснавальнікі і першыя яго чальцы цягам пяцідзесяці гадоў намагаліся пераўладкаваць Эўропу; яны рабілі гэта з шчодрасьцю і гатовасьцю паступіцца сваім сувэрэнітэтам ды выдаткоўваць грошы адзін на аднаго, а таксама на тых чальцоў Зьвязу, што далучыліся пазьней. Яны імкнуліся стварыць і падтрымліваць мір у сьвеце, а таксама эканамічнае і сацыяльнае разьвіцьцё. ЭЗ ажыцьцявіў трансфармацыю некалі бедных краінаў Эўропы – Грэцыі, Ірляндыі, Гішпаніі ды Партугаліі – а цяпер ён паўтарае гэтыя высілкі, каб памагчы забагацець сваім новым чальцам у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе, краінах Балтыі і Міжземнамор’я. Гэта вялікі посьпех.

Адхіленьне канстытуцыі не зруйнуе існуючага Зьвязу. Важныя рэформы – накшталт увядзеньня пасады адзінага прэзыдэнта ды павелічэньня паўнамоцтваў у галіне дыпляматыі і абароны – можна выцягнуць з-пад аскепкаў канстытуцыі. Для краінаў ЭЗ цалкам магчыма працягваць супрацу ў зьлёгку мадыфікаванай вэрсіі цяперашняй структуры ЭЗ дваццаці пяці краінаў (ці дваццаці сямі).

Колішні францускі міністар замежных справаў Юбэр Вэдрын напісаў 9 чэрвеня гэтага году ў «Le Monde»:

Эўропа – гэта ня толькі палітычны, але і геаграфічны панятак. У яе павінны быць межы... Мы павінны вярнуцца да Эўропы вялікіх праектаў: інфраструктурных, адукацыйных, навуковых, прамысловых, сацыяльных, культурных, экалягічных, дыпляматычных. Праектаў, якія будуць мець дакладныя графікі выкананьня. Скарыстаўшыся зь іх, ніхто не паддасца спакусе прагаласаваць «супраць». Існуючыя дамовы дазваляюць нам гэта зрабіць. Дайце эўразоне правільную эканамічную палітыку. Выклік будучыні палягае ў тым, каб гарманізаваць эканамічны рост, занятасьць і экалёгію. Дык давайце ж ажыцьцявім на эўрапейскім кантынэнце гэты сынтэз.

Што можна бязь цяжкасьці рэалізаваць, дык гэта палітычнае ўладкаваньне, пры якім існуюць некалькі розных узроўняў інтэграцыі, і краіны на ўласны выбар супрацоўнічаюць адна з адной, калі бачаць у тым сэнс. Часам гэта называюць дыскрымінацыяй, паніжэньнем статусу некаторых чальцоў, але гэтую выснову нельга рабіць аўтаматычна. Мабыць, такая Эўропа розных кампэтэнцыяў і амбіцыяў – адзінае практычнае выйсьце.

Напрыклад, эўрапейская манэтарная зона, у якой эўра зьяўляецца адзінай валютай, ахоплівае толькі дванаццаць з дваццаці пяці чальцоў ЭЗ. У Шэнгенскае пагадненьне, што ліквідавала бар’еры для іміграцыі і падарожжаў, уваходзяць толькі пятнаццаць краінаў ЭЗ, але да яго далучылася Нарвэгія, якая не ўваходзіць у ЭЗ, а цяпер яшчэ і Швайцарыя. Міратворчыя ініцыятывы ЭЗ былі ажыцьцёўленыя ў Македоніі, Босьніі, Косаве, Аўганістане і Конга.

У кожным разе, адрозьненьні паміж тымі, хто ўдзельнічае, і тымі, хто ня ўдзельнічае, маюць, хутчэй, прагматычны, а не антаганістычны характар. Эўрапейскай манэтарнай зоне, эўрапейскай арганізацыі бясьпекі і эўрапейскай дыпляматыі ўласьцівыя розныя мадэлі арганізацыі супрацы паміж чальцамі ЭЗ. Нэўтральныя дзяржавы, чальцы НАТО, што не ўваходзяць у ЭЗ, і чальцы ЭЗ, што не ўваходзяць у НАТО, бяруць на сябе розныя абавязаньні і па-рознаму ажыцьцяўляюць сумесную дзейнасьць.

Унутры існуючага ЭЗ пачала паўставаць група краінаў, якія ажыцьцяўляюць «паглыбленую каапэрацыю» ў сфэры абароны і вонкавай палітыкі, што стала вынікам ангельска-францускай ініцыятывы ў Сэн-Малё сьнежня 1998 году, якую цьвёрда падтрымалі Нямеччына і Бэльгія. ЭЗ ажыцьцяўляе падрыхтоўку корпусу міратворцаў колькасьцю 7500 чалавек і 60-тысячных сілаў хуткага рэагаваньня, у чым не бяруць удзелу нэўтральныя краіны ЭЗ, Аўстрыя і Ірляндыя. Намер палягае ў тым, каб дабіцца сур’ёзнага эўрапейскага палітычнага і вайсковага ўплыву на міжнародныя справы, дамагчыся тае ролі, якую мелі ў мінулым большасьць чальцоў гэтай групы колішніх вялікіх дзяржаваў.

Такой Эўропы хоча Францыя. Гэты плян сутыкаецца з апазыцыяй і кпінамі ў Вашынгтоне і штаб-кватэры НАТО. Нікалас Бёрнз, памочнік дзяржсакратара ЗША і колішні пасол пры НАТО, падчас канфэрэнцыі НАТО ў Швэцыі 25 траўня сёлета наўпрост заявіў: «Будзем шчырымі. Шырокамаштабныя вайсковыя апэрацыі – гэта прэрагатыва НАТО» (ці дакладней, мяркуецца, што іх пад кіраўніцтвам ЗША будуць ажыцьцяўляць кааліцыі, складзеныя зь сяброў НАТО і іншых краінаў). ЭЗ, працягваў ён, праводзіць міратворчыя апэрацыі. «Інакш, – папярэдзіў ён, – будуць церці, і вы (маюцца на ўвазе эўрапейцы. – У.П.) радыя гэтаму ня будзеце».

Аднак абавязак ператварыць Эўропу ў дыпляматычную і стратэгічную сілу сусьветнага маштабу быў увасоблены ў канстытуцыі і, бясспрэчна, перажыве яе скон, бо ён таксама сьцьвярджае нацыянальную або супольнасную (communitarian) незалежнасьць і магутнасьць. Таму сумнеўна, што ад яго адмовяцца ў доўгатэрміновай пэрспэктыве.

Афіцыйная амэрыканская пазыцыя, паўтораная некалькі разоў падчас і пасьля францускага і нідэрляндзкага галасаваньняў, палягае ў тым, што Злучаныя Штаты хацелі б бачыць «моцную і задзіночаную Эўропу». Драматычныя вынікі францускага галасаваньня спачатку выклікалі радасьць у пэўных нэакансэрватыўных колах, але адміністрацыя Буша цяпер хоча добрых стасункаў нават з «старымі» эўрапейцамі і мае свае ўласныя прыярытэты для ЭЗ. Яна зьвяртаецца па эўрапейскую дапамогу ў Аўганістане і Іраку, у перамовах з Іранам, дабіваецца падтрымкі сваіх магчымых захадаў што да палестынскай дзяржавы.

Мэйнстрым амэрыканскага замежнапалітычнага істэблішмэнту даўно хоча цесных адносінаў паміж Эўразьвязам ды Вашынгтонам, і некаторыя амэрыканцы чакаюць, што ЭЗ урэшце стане палітычным спарынг-партнэрам НАТО ў трансатлянтычных дачыненьнях Амэрыкі. Гэта, рэч ясная, прадугледжвае амэрыканскае лідэрства і зьяўляецца часткай шырэйшае канцэпцыі сусьветнага «дэмакратычнага» альянсу. Чаго Вашынгтон ня хоча, дык гэта Эўропы, якая імкнецца стаць процівагай магутнасьці ЗША альбо цэнтрам сілы ў шматпалярнай геапалітычнай структуры. Гэта можа стаць «дарогай да вайны», перасьцерагла некалі Кандаліза Райс.

Таму Вашынгтон вітае эўрапейскую крызу, якая часова аслабляе францускія пазыцыі ў Эўропе і ўмацоўвае Тоні Блэра, і не вітае Эўропы, закрытай для Турэччыны альбо новых чальцоў зь ліку постсавецкіх краінаў. Для адміністрацыі ЗША Эўропа з уласнымі палітычнымі і стратэгічнымі амбіцыямі непрымальная. Тым ня менш, відаць, акурат такой будзе Эўропа, што перажыве правальную авантуру з канстытуцыяй.

15 чэрвеня 2005 году

З амэрыканскай пераклаў Сяргей Богдан

Пачатак  Цалкам
№ 4 (38) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/07