Ely Christopher. This Meager Mature: Landscape and National Identity in Imperial Russia. – DeKalb, Illinois: Northern Illinois University Press, 2002. – 278 p.

Schrader Abby M. Languages of the Lash: Corporal Punishment and Identity in Imperial Russia. – DeKalb, Illinois: Northern Illinois University Press, 2002. – 258 p.

Wolff David. To the Harbin Station: The Liberal Alternative in Russian Manchuria, 1898–1914. – Stanford: Stanford University Press, 1999. – 255 p.

Малинова О. Ю. Либеральный национализм (середина ХІХ – начало ХХ века). – Москва: РИК Русанова, 2000. – 254 с.

Вісарыён Бялінскі неяк зазначыў: «Нацыянальнасць – гэта не даматканая світка, лапці, сівуха ці кіслая капуста». У чым жа тады сутнасць «расійскасці»? Насамрэч, ці існуе расійская ідэнтычнасць наогул? Кнігі, якія тут разглядаюцца, уяўляюць сабой спробу ў розныя спосабы даць адказ на гэтыя пытанні, як беручы за аснову ранейшую гістарыяграфію, так і ідучы новымі шляхамі. Падчас «доўгай халоднай вайны», што працягвалася і ў 1980-х, Расію часцяком трактавалі як своеасаблівы свет і асобна як нацыю, у пэўным сэнсе пагаджаючыся з Канстанцінам Аксакавым («Расійскі народ – гэта не народ, гэта людзі»)^* і Фёдарам Цютчавым («Расіі розумам не ўцяміць»). На шчасце ці на гора, крушэнне СССР – з ціхім скавытаннем, а не з гучным выбухам – паклала канец тым часам, будзем спадзявацца, назаўсёды. Расія больш не з’яўляецца адной з вялікіх дзяржаў свету; гэта, хутчэй, дзяржава, якая мае вялікае значэнне, аднак бадай што не кіроўную ролю, з вялізным патэнцыялам, аднак з не менш страхатлівымі эканамічнымі, сацыяльнымі ды палітычнымі праблемамі. Адна з такіх праблем мае на ўвазе спробы разабрацца, што азначала і што азначае быць расійцам.

«Ідэнтычнасць» – паняцце, сумнавядомае сваёй няпэўнасцю, і некаторыя навукоўцы хацелі б наогул адмовіцца ад яго ўжывання. Аднак урэшце гісторыкі вымушаны мець справу з цьмянымі катэгорыямі і эмацыянальнымі прыхільнасцямі; зрэшты, хто-хто, а чалавечыя істоты якраз такія – цьмяныя і эмацыянальныя¹. У апошнія гадоў дзесяць быў апублікаваны шэраг розных манаграфій, прысвечаных аспектам расійскай ідэнтычнасці (у прыватнасці, нацыянальнай), як бліскучых, так і пасрэдных². Мы, безумоўна, сталі больш ведаць аб нацыянальнай палітыцы, аб супраціўленні нерасійцаў русіфікацыі (якім бы чынам яе ні акрэслівалі) і аб гісторыях этнічных групаў у межах Расіі³. У той самы час, заблытаны вузел культуры, рэлігіі, настрояў, класаў і палітыкі, які складае «расійскую ідэнтычнасць» (або «ідэнтычнасці»), шмат у чым застаецца па-ранейшаму terra incognita.

Гэтыя чатыры выданні ў разнастайныя спосабы асвятляюць розныя куточкі славутай «расійскай душы» праз прызму краявідавых выяваў, тэорыю і практыку цялеснага карання, канцэпцыі ліберальнага нацыяналізму і пабудову расійскай «ліберальнай альтэрнатывы» па-за межамі самой Расіі.

З гэтых чатырох кніг толькі дзве маюць у сваіх назвах слова «ідэнтычнасць». Элі сцвярджае, што зразумець расійскую нацыянальную ідэнтычнасць могуць дапамагчы мастацкія і паэтычныя вобразы расійскага пейзажу. Шрадэр выказвае падобныя аргументы, аднак для яе прызмай выяўлення расійскай ідэнтычнасці з’яўляецца тэорыя і практыка цялеснага пакарання. Што да астатніх дзвюх кніг, ідэі, якія датычаць ідэнтычнасці, хутчэй, разумеюцца ў іх падспудна, чым выказваюцца адкрыта. Калі Волф піша пра «ліберальную альтэрнатыву», прадстаўленую горадам Харбінам у расійскай Манчжурыі, ён мае на ўвазе праблему, якую ўяўляў ліберальны Харбін для праваслаўнай і аўтакратычнай Расіі. Гэткім чынам дадзеная кніга таксама паглыбляецца, хоць і не нагэтулькі яўна, у сферу палітычнай ідэнтычнасці ў познеімперскай Расіі⁴. Урэшце, кніга Малінавай аб ліберальным нацыяналізме адначасова прадстаўляе расійскую ліберальную альтэрнатыву знакамітаму (не ў лепшым сэнсе) праваму антысеміцкаму нацыяналізму і ўскосна наводзіць на думку, што гэткая ліберальна-патрыятычная мадэль магла б адыграць значную ролю і ў сённяшняй Расіі. Ва ўсіх згаданых кнігах праблема «наколькі гэта па-расійску?», прапушчаная праз фільтр прававой, сацыяльнай, інтэлектуальнай і мастацкай гісторыі, паўстае амаль на кожнай старонцы.

Зменлівая ацэнка расійскага краявіду ў літаратуры і мастацтве з’яўляецца цэнтральнай тэмай амбітнай працы Крыстафера Элі. Назва кнігі адсылае да агульных стэрэатыпаў (старанна пацверджаных у ёй дакументальна), што датычаць някідкай расійскай тапаграфіі. У прыватнасці, да другой паловы ХІХ ст. нават найбольш гарачыя прыхільнікі «Матухны Расіі» наогул прызнавалі, што расійская зямля не можа спаборнічаць у прыгастве з больш эфектнымі рэгіёнамі кшталту Альпаў, грэцкіх выспаў і да іх падобных мясцінаў. Як даводзіць Элі, нязменна паўтаральны матыў у апісанні расійскага краявіду датычыць тых рэчаў, якіх яму не стае: гор, раскошных вінаграднікаў, цёплага марскога ўзбярэжжа. Захапляльным пунктам у працы Элі з’яўляецца апісанне працэса валарызацыі, у выніку якога сціплыя дарункі прыроды набылі высокую каштоўнасць як цалкам і надзвычай расійскія. Карыстаючыся выразам самога Элі, ён перадусім імкнецца пранікнуць у таямніцу «міфа расійскіх прастораў», які з’явіўся – або быў створаны – у ХІХ стагоддзі. Даследаванне стаўлення да прыроднага наваколля – рэч не новая. Элі цытуе некалькі расійскіх прац, якія ў той ці іншай форме падымаюць гэтую тэму. І вядома ж, існуе бязладны, шалёны і займальны том Сімона Шамы, дзе разглядаюцца літоўска-польскія, нямецкія, англійскія і амерыканскія краявіды⁵. Што ж тады новага ў працы Элі? Перш за ўсё, тут прысутнічае агнастычная пазіцыя Элі адносна нацыянальнай ідэнтычнасці, якую ён акрэслівае як «антытэзу цвёрдай катэгорыі [і]... не болей чым арганізавальны прынцып культурнага самавызначэння». Хаця гэткі погляд на нацыянальную ідэнтычнасць сёння наўрад ці з’яўляецца новым або арыгінальным сярод навукоўцаў, выкшталцонае і паслядоўнае прыкладанне гэтага паняцця да «ідэнтычнасці Расіі, у тым, як яна вызначаецца расійскімі элітамі і… абумоўленая расійскім ландшафтам», сапраўды ў навіну.

Элі карыстаецца шматлікімі і разнастайнымі крыніцамі, што перадусім падпадаюць пад адну з дзвюх катэгорый: выяўленчыя і літаратурныя. Больш за ўсё ўвагі надаецца ХІХ ст., аднак пачынае Элі з Авакума, спыняецца на Трэдзіякоўскім, Міхаілу Ламаносаву і Аляксандру Сумарокаву, пасля разглядае Гаўрыіла Дзяржавіна і Мікалая Карамзіна (не кажучы ўжо пра менш вядомых майстроў краявіду). Аднак услаўляючы пякноты пейзажу (збольшага пастаральнага), гэтыя пісьменнікі надта рэдка падкрэслівалі ягоную расійскасць – цытуецца, як Карамзін у захапленні ад Рэйна выскачыў са свайго экіпажа недалёка ад Базеля. І праўда, ці мог больш сціплы краявід, скажам, Пермскай губерні натхніць на падобную экзальтацыю?

Адказ на гэта – не тое люба, што хораша, а тое, што каму даспадобы. Расійскія пісьменнікі і мастакі мелі як мінімум два спосабы ўслаўлення сціплых чараў родных краявідаў. Па-першае, рабіўся націск на экзатычныя і яскравыя мясціны, гэткія як Фінляндыя, Каўказ ці нават велічная Волга. Па-другое, апяваючы сціплыя пякноты сельскай мясцовасці Расіі, паэты і мастакі маглі адначасова падкрэсліваць іх прывабнасць і разам з тым прасякнутасць нацыянальным значэннем. Пейзажы Аляксея Венецыянава і падарожныя нататкі Аляксандра Пушкіна, зробленыя ў 1820-х гг., адлюстроўваюць пачатак гэтага працэсу. Аднак, як заўжды ў гісторыі Расіі, існавала складанасць: якім чынам услаўляць пастаральную прыгажосць расійскіх краявідаў, не згадваючы напаўрабства, у якім жыла большасць насельнікаў гэтай вясковай мясцовасці? Можна было пераняць спосаб Гогаля і ігнараваць праблему наогул, малюючы запамінальных асоб і велічныя краявіды, аднак пакідаючы за рамкамі сацыяльна-палітычную структуру, якая прывязвала прыгоннага да зямлі. Цютчаў выбраў іншы шлях, пішучы пра «Гэтыя бедныя вёскі,/Гэты ўбогі край», аднак услаўляючы галечу і пакуты ў адпаведнасці з традыцыяй хрысціянства. У іншых выпадках апісанні маркотнага і бясколернага ландшафту (як у Мікалая Агарова, Міхаіла Салтыкова-Шчадрына і Мікалая Някрасава) маглі служыць адлюстраваннем аўтарскага абурэння несправядлівасцю ды агіднасцю прыгону.

Апошнія раздзелы кнігі, прысвечаныя перыяду прыблізна ад 1850-х гг. да пачатку ХХ ст., у большай ступені засяроджваюцца менавіта на выяўленчым мастацтве. Як адзначае Элі, свет мастацтва і бізнес, з ім звязаны, у гэтыя гады развіваліся надзвычай імкліва. Так, колькасць галерэй у Пецярбурзе паміж 1849 і 1871 гг. павялічылася больш як у чатыры разы. У меру таго як усё болей расійцаў падарожнічала ў Заходнюю Еўропу і далей, квітнеў жанр літаратуры аб падарожжах. Ускосна (і адкрыта) расійцы параўноўвалі родны край з мясцінамі Заходняй Еўропы і непазбежна падпадалі пад уплыў пабачаных там твораў (напрыклад, «Збіральніцы каласоў» Жана-Франсуа Міле датуюцца 1857 г.; «барбізонская школа» пейзажыстаў таксама дзейнічала ў тыя часы). Элі разглядае, у ліку іншых, творы Міхаіла Клодта, Івана Шышкіна і Аляксея Саўрасава, уключна з цяпер ужо хрэстаматыйнымі, аднак, тым не менш, надзвычайнымі «Гракамі» апошняга («Гракі прыляцелі», 1871).

Кульмінацыйным момантам «нацыяналізацыі расійскага пейзажу» сталіся апошнія дзесяцігоддзі ХІХ ст. У меру таго як расійскія мастакі стваралі, выстаўлялі і спрабавалі прадаваць свае мастацкія творы, патрыятычныя тэмы і рэлігійна-нацыяналістычныя партрэты набывалі ўсё большую папулярнасць⁶. З’яўленне ілюстраваных часопісаў таксама адыграла ролю ў іх распаўсюдзе і папулярызацыі. Аднак па-ранейшаму заставалася пытанне: у чым палягала прыгажосць расійскага краявіду? Як адказ на гэта пытанне, адначасова тэарэтычны і практычны, Элі згадвае Івана Шышкіна. У тэарэтычным плане – адказ праз ягоныя праграмныя сцвярджэнні і заклікі да мастакоў «служыць роднаму пейзажу», а на практыцы праз ягоныя містычныя выявы ландшафту, такія як «У лесе графіні Мардвінавай, Петэргоф», дзе лес практычна зацямняе постаць чалавека. Расійскі заолаг Мікалай Вагнер зрабіў спробу вызначыць расійскасць і прыгажосць у тэрмінах шырокіх прастораў стэпу, які для яго сімвалізуе «тую палкую расійскую душу, што знаходзіць уласнае рэха толькі ў бязмежным і бясконцым». Някідкія, але прыцягальныя пейзажы Ісака Левітана ўвасабляюць гэты дух разгулу, услаўлены Вагнерам. Элі піша пра Левітана як пра «самага значнага расійскага пейзажыста» памянёнага перыяду, аднак, што дзіўна для кнігі, прысвечанай нацыянальнай ідэнтычнасці, ніяк не каментуе габрэйскіх каранёў Левітана. Зрэшты, ёсць значная доля іроніі ў тым, што мастак габрэйскага паходжання (хай сабе і «расійска-габрэйскі») напісаў краявіды, якія і ў тыя часы, і цяпер лічацца аднымі з «самых расійскіх». Аднак, магчыма, гэта проста дадатковае пацвярджэнне папярэдняга выказвання Элі пра нацыянальную ідэнтычнасць як «антытэзу цвёрдай катэгорыі».

Калі нацыянальнай ідэнтычнасці бракуе аб’ектыўнага і даказальнага напаўнення, тое самае можна сказаць пра большасць інтэрпрэтацый мастацкага матэрыялу. Так, не ўсе пагодзяцца з «валарызацыяй» Элі (высокай ацэнкай, якую ў яго атрымліваюць гэтыя творы). Вядома, існуе спадзяванне, што гісторыкаў мастацтва і даследчыкаў літаратуры ягоная праца натхніць на тое, каб аспрэчыць некаторыя інтэрпрэтацыі гэтага аўтара. Хто-ніхто таксама выразіць жаль з нагоды караценькай згадкі, якой уганаравалі пэўных мастакоў (Пяроў і Рэпін, калі назваць толькі двух гэтых улюбёнцаў натоўпу, згадваюцца толькі аднойчы). Крыху болей сур’ёзныя закіды датычаць падыходу Элі да «Украіны Гогаля». Паралельна ўжываючы катэгорыі «расійскае» і «ўкраінскае», на сённяшні дзень узаемавыключальныя, Элі ў значнай ступені скажае гогалеўскае ўслаўленне «Маларасіі». Да прыкладу, казаць пра «занябёснае апяванне Гогалем украінскай нацыі» ў асобе Тараса Бульбы – значыць не разумець сутнасці справы. Тарас Бульба, урэшце, супрацьстаіць палякам, а не расійцам. Аднак гэта проста дробныя пахібкі арыгінальнай, у высокай ступені павучальнай і наватарскай кнігі. Таксама варта адзначыць, што ілюстрацыі, хаця і чорна-белыя, з’яўляюцца выдатным падмацаваннем ідэяў, выказаных у кнізе.

Калі карціна або верш могуць выражаць ідэнтычнасць, то чаму бізун не? Не хацелася б граць на абняслаўленых нацыянальных стэрэатыпах, аднак пагроза і рэальнасць цялеснай кары захоўвалі сваё значэнне ў Расіі даволі шмат часу пасля яе адмены – або часцей проста адмірання – у іншых еўрапейскіх краінах. Цэнтральнае пытанне бліскучай кнігі Эбі Шрадэр «Мовы плоці» – як у гэтай з’яве адлюстроўваліся розныя ўзроўні ідэнтычнасці (перадусім класавая, палавая і этнічная) у імперскай Расіі. У кнізе Шрадэр спалучаюцца гісторыя культуры, права ды палітычная гісторыя, аспрэчваючы наша разуменне злачынстваў і пакаранняў, праблем этнічнай прыналежнасці і полу ў Расіі ХІХ ст., а таксама дакументальна абгрунтоўваецца складанасць такой з’явы, як цялесная кара ў Расіі першай паловы ХІХ ст. Робячы гэта, аўтарка шмат у чым разбурае наша традыцыйнае ўяўленне пра час уладарання Мікалая І, на які, як лічылася, не прыпалі палітычныя і грамадскія новаўвядзенні⁷. Хаця Шрадэр і не шкадуе бізуна сваёй крытыкі для Мішэля Фуко, пры гэтым яна відавочна сіляла натхненне ў ягоных працах. І праўда, хто да яго пісаў аб «гісторыі цела»? Аднак Шрадэр – нашмат больш руплівы і асцярожны гісторык, чым Фуко (ён да таго і не імкнуўся). Канцэнтруючыся на адным, даволі вузкім аспекце расійскага жыцця – «плоці», умоўна кажучы, Шрадэр апавядае нам шмат пра тое, як сябе бачылі ўрад і грамадства Расіі, карацей, пра тое, што азначала быць «расійцам» у дарэформенную эпоху.

Кніга пабудавана на тэматычным прынцыпе, аднак у межах кожнага раздзела аўтарка пасоўваецца ў большасці выпадкаў згодна з храналогіяй. Першы раздзел прысвечаны апісанню сітуацыі ў сферы заканадаўства. Шрадэр адзначае, што ў Расіі (і, на маю думку, паўсюдна) судовыя пакаранні не толькі імкнуліся «адплаціць» злачынцу за яго/яе правіннасці, аднак у сваёй сутнасці і спосабе мелі на мэце «стварэнне і падтрыманне грамадскага парадку ў шырэйшым сэнсе слова». Хаця ў Расіі і не было, нават на схіле імперыі, адзінага судовага кодэксу, расійскія ўлады мелі-такі ўяўленне, або, магчыма, жмут не зусім паслядоўных уяўленняў пра тое, чым была і чым мае быць Расія. Нягледзячы на ўсю сваю сумнавядомую адсталасць і кансерватызм у палітыцы і грамадстве, Расійская імперыя заўсёды вельмі сур’ёзна ставілася да асветніцкай ідэі роўнасці перад законам. Адной з галоўных тэмаў у кнізе Шрадэр (як, магчыма, у любой сучаснай кнізе па гісторыі) з’яўляюцца працяглыя спробы ўраду стандартызаваць судовую практыку, у тым ліку пакаранне. На жаль, як часта скардзіўся Мікалай І і як дакументальна пацвярджае Шрадэр, мясцовыя чыноўнікі не заўсёды дакладна выконвалі законы і дырэктывы. Горш за тое, самі законы нярэдка можна было інтэрпрэтаваць па-рознаму. Чыноўнікаў непакоіла, што ўжыванне лупцавання залежала ад ката, які мог літаральна да смерці забіць асуджанага або пашкадаваць таго, згодна са сваім жаданнем (або памерам атрыманага хабару). Нават судовы кодэкс 1845 г., што імкнуўся зменшыць няяснасці, быў не ў стане выкараніць непрадказальны і лёгкі на карупцыю чалавечы фактар.

Адной з асноўных задач цялеснай кары было падтрыманне існуючага ладу шляхам публічнага ганьбавання парушальнікаў. Аднак у нагэтулькі вялікай і этнічна складанай краіне, як Расія, фактары сацыяльнага становішча, этнічнай прыналежнасці і полу заводзілі ў тупік любыя спробы знайсці універсальны спосаб вызначэння пакарання. Вядома, дваране не падлягалі лупцаванню. Аднак што наконт дробнай польскай шляхты, якую часта было бадай што немагчыма адрозніць ад сялян, і якая, у любым выпадку, хутчэй за ўсё, затойвала зламысныя і здрадніцкія намеры? У Санкт-Пецярбурзе, вядома ж, было жаданне, каб адзіны кодэкс законаў і пакаранняў ужываўся па ўсёй імперыі. Насамрэч жа, аднак, тагачасныя судовыя кодэксы (такія, як у прыбалтыйскіх губернях або ў Каралеўстве Польскім) і надзвычайная разнастайнасць штодзённага жыцця ў розных рэгіёнах амаль што цалкам зводзілі на нішто патрабаванні уніфікацыі. А якую саступку належыць рабіць у выпадку вельмі маладых, старых або нядужых парушальнікаў і – найвялікшы клопат – злачынцаў жаночага полу? Дзіўнае на першы погляд звальванне ў кучу гэтых трох катэгорый (як «крайніх выпадкаў») у адным раздзеле кнігі насамрэч адлюстроўвае вельмі значны бок рэчаіснасці. Для расійскага чыноўніцтва (ды, магчыма, для «расійцаў», у шырэйшым сэнсе) «нармальны» злачынца меўся быць мужчынскага полу, дарослы і адносна здаровы. «Іншыя» групы, куды ўваходзілі жанчыны і іншыя «далікатныя» катэгорыі, разглядаліся асобна. Напрыклад, калі лупцаванне стварала пагрозу жыццю хворага чалавека, яго належала адкласці на пазнейшы час або нейкім чынам аблегчыць. Больш таго, публічнасць лупцавання рабіла пакаранне жанчыны ў вялікай ступені праблематычным. Шрадэр занатоўвае дакументальныя пацвярджэнні таго, што чыноўнікі выказвалі занепакоенасць адносна ўжывання такіх пакаранняў як клеймаванне і раздзіранне ноздраў у дачыненні да жанчын. Яшчэ мацнейшыя пратэсты выклікала відовішча публічнага лупцавання жанчын. Калі жанчыны, што падлягалі пакаранню, былі мусульманкамі, што, у прыватнасці, апісвае Шрадэр, прыводзячы ў якасці сведчання выпадкі з Каўказа, меркаванні як полу, так і рэлігійнага/этнічнага характару пераканалі мясцовых чыноўнікаў у тым, каб цалкам вызваліць мусульманскіх жанчын ад лупцавання. Праз гэта, як сцвярджае Шрадэр, расійскія ўлады маргіналізавалі мусульманскіх жанчын, фактычна адводзячы тым месца па-за рамкамі нармальнай сістэмы заканадаўства. Цікава, што ў 1857 г. гэтае выключэнне пашырылі на каўказскіх мусульманаў-мужчынаў, фактычна таксама маргіналізуючы і «фемінізуючы» іх адначасова, што даволі-такі нагадвае выпадак з індыйскімі дваранамі з гісторыі Брытанскай імперыі.

У межах судовай рэформы 1860-х гг. ужыванне цялеснай кары было абмежавана, аднак не знікла поўнасцю з расійскай судовай практыкі. Прызнаючы, што праціўнікі цялеснай кары ў якасці мадэлі, вартай пераймання, прыводзілі прыклад прагрэсіўных заходніх краін (Брытаніі і Францыі), Шрадэр адначасова энергічна адмаўляе сцвярджэнне, быццам бы захаванню цялеснай кары для сялянаў-мужчынаў паспрыялі менавіта меркаванні гуманізму або практычныя аргументы (напрыклад, недахоп турмаў). Замест таго яна канцэнтруе ўвагу перадусім на «яе ідэалагічнай функцыі» – г. зн., наглядным падкрэсленні нізкага сацыяльнага становішча сялянскіх масаў. Уражвае тое, што ў паслярэформенны перыяд адзінай сацыяльнай групай, якая падпадала пад цялеснае пакаранне (калі не казаць пра сібірскіх ссыльных, якія так ці інакш былі парыямі), былі сяляне мужчынскага полу. Як сведчаць працытаваныя ў кнізе асобы, шмат хто з расійскіх чыноўнікаў і грамадскіх дзеячаў сцвярджаў, што толькі фізічнае пакаранне можа ўтрымаць сялянаў у пакоры. Аднак можна паставіць пад сумнеў пытанне, ці насамрэч практычны аспект нагэтулькі не меў значэння. Магчыма, інертнасць і песімістычны погляд на няспраўджаны патэнцыял сялянаў адыгрывалі большую ролю, чым адкрыта «ідэалагічныя функцыі»⁸.

Гэта кніга абапіраецца на казачна багаты матэрыял навуковых, перыядычных і архіўных крыніц. Шрадэр не толькі цвёрда абгрунтоўвае сваю працу звесткамі расійскай гістарыяграфіі, аднак таксама прыводзіць меркаванні амерыканскіх ды еўрапейскіх гісторыкаў, пазбягаючы шораў русацэнтрызму. У кнізе пераканаўча выкладаецца погляд на пакаранне, хутчэй, не як на практычна мэтазгодны сродак, а як на ідэалагічны «кіраўнічы прынцып», што ўжываўся тагачаснымі кіроўнымі сацыяльнымі і палітычнымі сіламі. Вядома, нельга не пагадзіцца з гэтай зменай акцэнтаў, аднак з дэталямі можна і паспрачацца. Узяць, да прыкладу, толькі адну з іх: існуе шматкроць занатаваны факт, што сяляне аддавалі перавагу бізуну перад турэмным зняволеннем. Шрадэр адкідае гэтае сцвярджэнне як непраўдзівае, заўважаючы, што «сучасныя крытыкі і гісторыкі», «абапіраючыся на гістарычныя доказы», прадэманстравалі, што самі сяляне ўнікалі фізічнага пакарання. Цалкам магчыма, што і так, аднак працытаваныя доказы не з’яўляюцца неабвержнымі, а «гісторыкі», пра якіх ідзе гаворка, аказваюцца прадстаўленымі адным Стэфенам Франкам⁹. Вядома, цялесная кара была адбіткам і служыла ўмацаваннем сацыяльна-палітычных чаканняў уладных колаў Расіі. Але ці сапраўды ніколі не было так, што бізун быў папросту бізуном? Што да ідэнтычнасці, галоўная ідэя Шрадэр палягае ў тым, што «адлюстраванне кожны раз новым чынам зменных дачыненняў паміж рознымі сацыяльнымі, этнічнымі і рэлігійнымі групамі» шляхам вырашэння, на каго можна, а на каго нельга накладаць цялесную кару, фактычна «вызначала прыналежнасць (або непрыналежнасць!) да расійскай палітычнай супольнасці». Магчыма, так, і асаблівасці расійскай нацыянальнай ідэнтычнасці сапраўды адлюстроўваюцца ў меркаванні, што «расійцы» (прынамсі, расійскія сяляне) былі «ўзорным» аб’ектам цялеснай кары.

Ад бліскучага аповеду Эбі Шрадэр пра тое, як фізічная кара ўжывалася з мэтай маргіналізацыі пэўных групаў у расійскім грамадстве, пяройдзем да ўскрайку– ці нават выйдзем за край – самой Расійскай імперыі. У кнізе Дэвіда Волфа «Да станцыі Харбін» за тэму ўзятае стварэнне расійскага горада па-за межамі самой Расіі. Менавіта гэты фізічна тагабочны статус, сцвярджае Волф, даў Харбіну магчымасць развівацца ў спосаб, немагчымы ў межах імперыі. Заснаваны ў 1898 г., крыху болей чым праз дзесяцігоддзе Харбін ужо быў трэцім па велічыні «расійскім» горадам на ўсход ад Уральскіх гор (пасля Томска і Іркуцка). Пасля 1917 г., як вядома, Харбін адначасова павялічыўся ў памерах і набыў яшчэ большае значэнне ў якасці цэнтра палітычнай эміграцыі; як аўтар дадзенага артыкула, так і сам Волф мелі цікавыя і карысныя кантакты з рознымі харбінцамі падчас атрымання вышэйшай адукацыі. Таму выклікае расчараванне, што Волф вырашыў скончыць свой аповед 1914 годам; магчыма, ці ён, ці іншы навуковец напіша працяг – том пра наступныя дзесяцігоддзі?

Дадзеная кніга ўяўляе сабой гісторыю Харбіна ў першыя пятнаццаць гадоў яго існавання, аднак у ёй ёсць таксама нешта большае. Харбін быў заснаваны як чыгуначны вузел Кітайска-Усходняй чыгункі (КУЧ, якая злучала Транссібірскую чыгуначную магістраль з Уладзівастокам праз кітайскую Манчжурыю) і чыгуначнай лініі, што ішла на поўдзень да Порт-Артура. Такім чынам, ад самага пачатку горад быў творам расійскага ўрада і стаўся падставай для спрэчак, напрыклад, паміж Міністэрствам фінансаў, Міністэрствам абароны і МЗС. Другі раздзел кнігі амаль цалкам прысвечаны гэтай барацьбе. Волф нястомна падкрэслівае «мадэрнасць» гэтага горада, што быў спраектаваны і пабудаваны хутка, горада без гісторыі, моцных эліт або працяглых традыцый. Шмат у чым Харбін больш нагадваў амерыканскі «горад буму», горад, што паўстаў у выніку эканамічнага пад’ёму, чым расійскі горад; і наведнікаў уражвалі ягоны амбітны сучасны выгляд і атмасфера. Адной з прыкметных праяваў гэтай сучаснай «нерасійскай» атмасферы быў росквіт габрэйскай супольнасці. Усяго праз дзесяць гадоў пасля заснавання Харбіна габрэі ўжо складалі больш за 19 % «расійскага» (г. зн. няўсходнеазіяцкага) насельніцтва, мелі як «нацыянальныя», так і рэлігійныя арганізацыі, і паспелі збудаваць як унушальнага выгляду сінагогу, так і габрэйскую школу. Хаця на габрэяў у Харбіне не распаўсюджваліся абмежаванні, якія накладаліся на габрэяў, што жылі ў іншых расійскіх гарадах (за рысай аселасці), аднак і тут таксама расійскае чыноўніцтва ставілася да іх з недаверам. Харбін усё ж такі прайшоў праз антыгабрэйскую агітацыю, звычайную для ўсёй Расіі ў 1905 г. і пазней, хаця пагромаў тут не адбывалася.

Як і варта было спадзявацца, перыяд расійска-японскай вайны і наступнай за ёй рэвалюцыі апісаны даволі падрабязна. У гэтым выпадку падзеі ў Харбіне таксама адлюстроўвалі агульнарасійскія тэндэнцыі, аднак мелі і своеасаблівыя ўласныя рысы. Як і іншыя індустрыяльныя гарады, Харбін перажыў стачкі і грамадзянскія хваляванні ў 1905 г., аднак паслярэвалюцыйная «чыстка» ўладаў была нашмат мякчэйшай, чым у іншых месцах. Волф апісвае пацешны эпізод, калі лідэры страйку былі дапытаныя закрытым вайсковым трыбуналам, прызнаныя вінаватымі ў распаўсюдзе рэвалюцыйнай прапаганды і асуджаныя на турэмнае зняволенне – аднак акурат высветлілася, што турмы для іх няма, таму вязняў давялося размясціць у даволі шыкоўным гатэлі. Волф таксама адзначае, што шмат якія з завадатараў належалі да сярэдняга класа, былі адукаванымі прафесіяналамі – інжынерамі, адвакатамі і да т. п. – і часта палякамі. Бунтаўнікоў такога кшталту ў самой Расіі амаль з пэўнасцю чакала значна больш жорсткае пакаранне.

У апошнім раздзеле кнігі аўтар адыходзіць ад тэмы Харбіна, каб распавесці блізкую і ў гэткай самай ступені цікавую гісторыю пачаткаў «расійскай арыенталогіі». Усходні інстытут быў заснаваны ва Уладзівастоку праз год пасля заснавання Харбіна і ў пэўным сэнсе развіваўся разам з гэтым горадам. Хаця інстытут быў размешчаны не ў Харбіне, у ягонай праграме знайшла адлюстраванне «ўсходняя місія» Расіі, і шмат хто з ягоных выпускнікоў выправіўся працаваць у Манчжурыю. Са зразумелых прычын, вывучэнне азіяцкіх моваў і культуры праводзілася таксама і ў самім Харбіне. «Таварыства расійскіх усходазнаўцаў» спрыяла вывучэнню і пашырэнню інфармацыі аб культуры Азіі, у прыватнасці, кітайскай і мангольскай. З 1909 па 1925 гг. таварыства выдавала «Вестник Азии». Выглядае, аднак, на тое, што да 1914 г. і пазней большасць расійцаў у Харбіне, не кажучы ўжо пра Маскву ці Санкт-Пецярбург, заставаліся ў ізаляцыі і ў няведанні адносна сваіх кітайскіх, карэйскіх ды манчжурскіх суседзяў.

Дэвід Волф як ніхто іншы надаецца на ролю аўтара гэтай кнігі, для напісання якой ён карыстаўся архівамі не толькі Расіі і Кітаю, аднак таксама Японіі, Ізраілю, Заходняй Еўропы і Інстытута Гувера. Кніжка чытаецца, хутчэй, як прыгодніцкі раман, чым як навуковая манаграфія, асабліва калі Волф апісвае асоб, якія засноўвалі і стваралі горад. Яна ўтрымлівае набор цудоўных дабраякасных ілюстрацый і сучасных картаў. Вядома, нават найлепшая кніга не можа быць дасканалай ва ўсіх адносінах. Асабліва прыкра, што аповед у ёй сканчваецца (у асноўным) на 1914 г. Да таго ж, аўтар мог бы прысвяціць больш часу таму, каб змясціць сваю працу ў кантэкст найноўшай гістарыяграфіі гарадской гісторыі, што магло б падмацаваць (ці наадварот) ягоныя сцвярджэнні пра унікальнасць Харбіна. Шмат у чым больш падрабязна можна было б паказаць і штодзённае жыццё, і гендэрную сітуацыю, хаця магчыма, аб’ём выдання зрабіў гэта немажлівым. З больш сур’ёзнай крытыкай варта звярнуцца да падзагалоўка кнігі: «Ліберальная альтэрнатыва ў расійскай Манчжурыі». Ці гэта была рэальная альтэрнатыва? І наколькі «ліберальнай» яна была ў доўгатэрміновай перспектыве? Праблема расійскай ідэнтычнасці тут закранаецца, хутчэй, мімаходзь, хаця яна магла б стаць прадметам больш глыбокага даследавання. Без сумневу, харбінцы вызначалі сябе як расійцаў новага перадавога кшталту. Тым не менш, цікава было б прасачыць глыбей праблему ідэнтычнасці ў асяроддзі харбінцаў-габрэяў, у прыватнасці, што датычыць стаўлення да інтэграцыі ў большую нацыянальную супольнасць. Аднак наўрад ці было б справядліва папракаць аўтара за ненапісаныя раздзелы, і кніга «Да станцыі Харбін» застаецца ў вышэйшай ступені добра падрыхтаванай і дакументальна абгрунтаванай працай, якая заслугоўвае ўвагі шырокага кола чытачоў.

Апошняя кніга, што разглядаецца намі, «Ліберальны нацыяналізм» Вольгі Малінавай, даволі моцна адрозніваецца ад трох папярэдніх, і не толькі таму, што напісаная па-расійску. Гэта кніга трывала ўкаранёная ў традыцыі «гісторыі ідэй»; канцэпцыі і палітычна-філасофскія творы займаюць у ёй цэнтральнае месца. Гэта таксама кніга, што, відавочна, пісалася з думкай пра цяперашнюю палітычную сітуацыю ў Расіі, хаця аўтара нельга абвінаваціць у празмерным адхіленні ў бок «прэзентызму». Яе асноўнае пытанне простае: што ўяўляў з сябе ліберальны нацыяналізм, як ён развіваўся ў ХІХ–ХХ стст. і (гэта маецца на ўвазе, аднак абмяркоўваецца адкрыта толькі на апошніх старонках кнігі) ці магчымы ліберальны нацыяналізм у сённяшняй Расіі? Аўтар кнігі ідзе даволі знаёмым (прынамсі, тым, хто вывучаў нацыяналізм) шляхам, аднак робіць і некалькі цікавых новых крокаў у іншым кірунку. Асноўныя дзеючыя асобы – Джон Сцюарт Міль, Лорд Актан, Джузепе Мадзіні, Уладзімір Салаўёў, Пётр Струвэ, Павел Мілюкоў, Томаш Масарык і нарэшце апошні і, магчыма, найменш значны з іх усіх, Вудра Уілсан. Аповед Малінавай пра пералічаных тут заходніх дзеячаў (да якіх я далучаю і Масарыка), хутчэй за ўсё, не ўтрымлівае нічога новага для ўсіх нашых чытачоў. Трэба сказаць, тым не менш, што Вудра Уілсан у нечым выпадае з гэтага шэрагу, і не толькі праз ягоныя палітычныя няўдачы. Ці шмат хто з нас чытаў нейкія працы Уілсана, акрамя, магчыма, ягоных «Чатырнаццаці пунктаў»? Ва ўсякім выпадку, для мяне павучальна было прачытаць пра навуковую працу 28-га прэзідэнта Амерыкі, дзе, прынамсі, часткова разглядалася роля, якую адыгрывае нацыя ў сучаснай палітычнай адзінцы.

Аднак для большасці чытачоў найболей адкрыццяў утрымлівае той раздзел працы Малінавай, што прысвечаны Салаўёву, Барысу Чычэрыну, Пятру Струвэ і Паўлу Мілюкову. Вядома, што ўсе гэтыя людзі пісалі пра праблемы нацыянальнасці, аднак іх думкі заслугоўваюць глыбейшага абмеркавання, асабліва калі прыняць да ўвагі іх надзённасць для сённяшняй Расіі. Шэсцьдзесят з лішнім старонак Малінава прысвячае гэтым асобам як «ліберальным нацыяналістам», пераважна аналізуючы іх працы на тэму нацыянальнасці і, у прыватнасці, вечных польскага, габрэйскага і (асабліва для Струвэ і Мілюкова) украінскага пытанняў. У гэтым месцы Малінавай перашкаджае як занадта малы аб’ём кнігі, так і яе жаданне падагнаць гэтыя даволі непадобныя ідэалогіі пад шырэйшую канцэпцыю «ліберальнага нацыяналізму». Нацыяналізм Струвэ можна было б лічыць ліберальным, скажам, у кантэксце Злучаных Штатаў, аднак для большасці палякаў, украінцаў і нават габрэяў ягоныя працы, напісаныя пасля 1905 г., выглядаюць, хутчэй, на падсалоджаны варыянт старога добрага расійскага імперыялізму. Мілюкоў, без сумневу, быў сапраўдным расійскім лібералам, аднак разам з тым ён лічыў адной з найпершых каштоўнасцяў захаванне імперыі з мінімальнымі тэрытарыяльнымі зменамі. У нейкім сэнсе Мілюкоў мог быць вельмі ліберальным адносна габрэйскага пытання, бо меркаваў, што габрэі асімілююцца і стануць сапраўднымі расійскімі лібераламі, што шмат якія з іх на той момант ужо зрабілі. Малінава называе ў кнізе мілюкоўскую канцэпцыю нацыянальнай палітыкі «ліберальна-імперыялістычнай», праводзячы (у зносцы) адкрытае параўнанне з творамі Джона Сцюарта Міля аб часах брытанскага панавання ў Ірландыі ды Індыі. Усё гэта вельмі цікава, аднак заслугоўвае глыбейшага і больш дэталёвага падыходу. Аўтар разглядае працы гэтых людзей, аднак не адважваецца закранаць глыбейшыя гістарычныя пытанні: напрыклад, ці мог расійскі ліберальны нацыяналізм у любым сваім выглядзе дасягнуць поспеху да пачатку ХХ ст.; ці быў лібералізм проста тупіком для Расіі, нават без Першай сусветнай вайны? Да якой ступені катэгорыі «нацыяналістычнага» і «ліберальнага» маглі суіснаваць у расійскай ідэнтычнасці – рэч, што была цалкам магчымай, прынамсі, пэўны час, у Нямеччыне або Францыі? Відавочна, гэта грунтоўныя пытанні, на якія нельга адказаць з пэўнасцю, аднак разгляд грунтоўных пытанняў, на якія немагчыма адказаць, можа спрычыніцца да з’яўлення цікавых і павучальных прац па гісторыі.

Што ж тады мы можам сказаць пра расійскую нацыянальную ідэнтычнасць у ХІХ ст. (да 1914 г.), прачытаўшы гэтыя чатыры кнігі? Першая наша рэакцыя – збянтэжанае маўчанне. Былі расійцы. Чамусьці яны лічылі сябе адрознымі ад татараў, габрэяў і палякаў. Расійскія чыноўнікі спрабавалі кадыфікаваць і забяспечыць дзеянне элементаў гэтай ідэнтычнасці (закадаванай у рамках пэўнага сацыяльнага ладу) пры дапамозе цялесных пакаранняў. Пісьменнікі і мастакі ХІХ ст. стварылі і перадалі нашчадкам вобразы «расійскасці» ў нічым не адметным расійскім краявідзе. Адзін з варыянтаў гэтай ідэнтычнасці, больш сучасны, дзёрзкі і ліберальны, чым хатняя версія з Варонежа ды Пермі, адлюстраваўся ў новым горадзе Харбін. Некаторыя расійскія мысляры на пераломе стагоддзя з рознымі вынікамі спрабавалі сплавіць ліберальныя ідэі з глыбокім расійскім патрыятызмам. Усё гэта заслугоўвае ўвагі; шмат ёсць свежага і наватарскага. Чаго ж не стае? Шмат чаго, няма сумневу, аднак у першую чаргу аднаго ключавога фактару, які з’яўляецца кожны раз, калі расійцы ХІХ ст. пішуць пра сябе саміх, супрацьпастаўляючы сябе нерасійцам: праваслаўя. Быць расійцам, не вызнаючы адначасова «расійскай веры», было нялёгка, як часта дазнавалі на сабе расійскія габрэі (заўважце: [ні ў якім выпадку] не «габрэйскія расійцы»). Праваслаўе азначала шмат рэчаў, у тым ліку шмат чаго, што не прымалася дзейнай царквой¹⁰. Аднак, безумоўна, праваслаўе нагэтулькі ж цесна пераплецена з «расійскасцю», як каталіцызм з польскасцю, і патрабуе ўважлівага, новага, крытычнага разгляду энергічным маладым гісторыкам. А мы тым часам можам падзякаваць разгледжаным тут аўтарам за іх натхняльны ўнёсак у наша разуменне гэтага прыкрага і вечнага пытання «Што ёсць расіец?» (Что такое русский человек?).

Пераклала з амерыканскай Мілана Міхалевіч паводле:
Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History. Vol. 5. No. 4. Fall 2004. P. 735–747.

Пачатак  Цалкам
№ 4 (38) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/07