Natan Sharansky with Dermer Rom. The Case for Democracy: The Power of Freedom to Overcome Tyranny and Terror. – New York: Public Affairs, 2004. – 303 p.

Калі Натан Шаранскі апавядае пра свабоду і дэмакратыю, яго нельга ігнараваць. Былы савецкі дысідэнт і вязень брэжнеўскіх лагераў, які стаў уплывовым ізраільскім палітыкам і сусветна вядомы публіцыстам, ён, безумоўна, са свайго жыццёвага досведу ведае, пра што гаворыць. Дадайце да гэтага выключныя інтэлектуальныя здольнасці (Шаранскі неяк згуляў унічыю ў шахматы з Гары Каспаравым) – і вы атрымаеце адну з самых уплывовых кніг апошніх часоў, якая адначасова сумяшчае глыбокі паліталагічны аналіз і пасіянарны палітычны маніфест у падтрымку пашырэння дэмакратыі на ўсім свеце.

Для лявацкага бамонду на Захадзе Шаранскі – гэта найперш кат нявінных палестынскіх тэрарыстаў, што мірна ўзрываюць ізраільскія аўтобусы, найлепшы сябра Джорджа Буша-малодшага, а значыць, пачварны неакансерватар, чые думкі нясуць небяспеку міру ва ўсім свеце. Аднак Шаранскага такім стаўленнем да сваёй персоны не засмуціш – ён не сядзеў восем год у савецкім ГУЛАГу дзеля таго, каб чырванець перад сваімі крытыкамі. Акрамя таго, Шаранскі лепш за каго іншага ведае розніцу паміж тым, хто кажа тое, што трэба, каб спадабацца іншым (г. зн. палітыкам), і тым, хто кажа тое, што лічыць праўдай (г. зн. дысідэнтам). Кніга «У падтрымку дэмакратыі» – гэта твор сапраўднага дысідэнта.

Пры ўсёй сённяшняй афіцыйнай модзе на падтрымку дэмакратыі ў калідорах улады на Захадзе, палітыка «пашырэння свабоды», бадай, не сустракала такога інтэлектуальнага супраціву апошнія гадоў трыццаць-сорак. Амерыканскія кнігарні, напрыклад, перапоўненыя трактатамі на тэму, ці гатовыя тыя ці іншыя народы да дэмакрытыі, ці яны сапраўды жадаюць больш свабоды ў абмен на бяспеку і матэрыяльны дабрабыт, ці не прывядуць вольныя выбары да ўлады мусульманскіх фундаменталістаў і ці не ёсць «неліберальная дэмакратыя» большай пагрозай для заходняга свету, чым дыктатура ў той ці іншай краіне. Шаранскі, аднак, бліскуча атакуе гэтыя інтэлектуальныя вышукі, цалкам мяняючы ўсю сістэму каардынат, у якой мы прызвычаліся разважаць аб праблемах дэмакратыі, і ставячы пытанні з зусім іншага кута. Для яго пытанне выбару ляжыць не паміж «свабодай» і «бяспекай», а паміж свабодным грамадствам і грамадствам страху. Больш за тое, ступень адданасці любой краіны вартасцям свабоды і дэмакратыі вызначае яе паводзіны ў свеце. Вольныя грамадствы жадаюць міру, грамадствы страху распаўсюджваюць тэрор і вайну. Дыктатары кроўна зацікаўленыя ў падтрымцы тэрору і нянавісці для ўласнага выжывання. Праблема тэрарызму – гэта, перш за ўсё, праблема адсутнасці дэмакрытыі. Гэта прыводзіць да простай высновы: толькі пашырэнне свабоды і дэмакратыі пазбавіць свет ад тэрору. Арабскі свет – зусім не выключэнне.

Аднак, зноў жа: ці ўсе народы на свеце здольныя прыняць дэмакратыю? Тут Шаранскі абсалютна катэгарычны. Хіба ж не праўда: калі людзям прадставіць выбар паміж жыццём у свабодным грамадстве і грамадстве страху, яны аддадуць перавагу свабодзе? Ці варта верыць прапагандзе, што распаўсюджваюць тэрарысты і дыктатары, быццам той ці іншы народ сапраўды любіць страх і тыранію? Шаранскі занадта доўга жыў у таталітарнай дзяржаве, каб ведаць адказ на гэтыя пытанні. Ён ведае ўсе «механізмы дыктатуры», як ён сам іх вызначае, з уласнага досведу. Больш за тое, у адрозненне ад сваіх крытыкаў, ён таксама ведае, як за фасадам арганізаваных праяў нянавісці да свабодных грамадстваў ціха і патаемна жыве прага да свабоды. З гэтым пагодзяцца далёка не ўсе. Прывабныя вобразы таталітарнага раю і гармоніі дагэтуль не з’яўляюцца такой ужо рэдкасцю на Захадзе. Аднак Шаранскі папярэджвае іх: не апыніцеся ў становішчы Леона Фейхтвангера, які аб’ездзіў сталінскі СССР у 1930-я гг., прыняў пацёмкінскія вёскі за рэчаіснасць і застаўся ў гісторыі як узор абялення тэрору і генацыду.

Страх і нянавіць ужываюцца з прагай да свабоды ў формуле, якую калісьці вывеў Джордж Оруэл – doublespeak (навамоўе). Шаранскі прыгадвае сваё першае сутыкненне з doublespeak у 1953 г., калі, даведаўшыся пра смерць Сталіна, яго бацька растлумачыў тады пяцігадоваму дзіцяці, хто такі быў «бацька народаў», але строга загадаў быць лаяльным савецкім хлапчанём, як кажуць, не балакаць лішняга. Потым Шаранскі сутыкнуўся з doublespeak і па-за межамі савецкай краіны. Неяк ананімны палестынскі бізнэсмэн пазваніў яму ў офіс і сказаў, што цалкам падтрымлівае яго выснову, што корань блізкаўсходняга канфлікту – у дыктатарскім рэжыме, што існуе на палестынскіх тэрыторыях і які зацікаўлены ў распаўсюджванні тэрору і страху. Баючыся пакарання, гэты ананімны палестынец, аднак, папрасіў не называць свайго імя: звонку ён цалкавіты прыхільнік Арафата і інтыфады. Прыводзячы гэты прыклад, Шаранскі паказвае, наколькі падобны сённяшні арабскі свет да Савецкага Саюза трыццацігадовай даўніны. І калі Савецкі Саюз змяніўся, то чаму арабскі свет не можа?

Шаранскі далей сцвярджае, што сувязь паміж дэмакратыяй і мірам павінна быць прызнана ў міжнароднай палітыцы не на словах, а на справе. Ён верыць у тое, што моц заходніх ідэй здольная трансфармаваць грамадствы страху. Прасоўваць свабоды адначасова прагматычна і маральна. У гэтым Шаранскі спрачаецца з так званымі рэалістамі, якія лічаць, што палітыка нацыянальных інтарэсаў і маральныя сентыменты несумяшчальныя. Тут у ім гаворыць савецкі дысідэнт: сапраўды, рэалістычная ніксанаўская палітыка разрадкі з Савецкім Саюзам прывяла да таго, што дысідэнты і вязні сумлення аказаліся закладнікамі прагматызму і абыякавасці. Больш за тое, менавіта з меркавання інтарэсаў Захад, і найперш Злучаныя Штаты, традыцыйна падтрымліваюць шэраг дыктатур: Саудаўскую Аравію дзеля нафты, а Пакістан і Расію ў інтарэсах барацьбы з тэрарызмам. Аднак менавіта цынічная абыякавасць да праблем правоў чалавека ў Саудаўскай Аравіі прывяла да таго, што большасць з арганізатараў атак 11 верасня былі яе грамадзянамі. Дарэчы, палітыку Рэйгана ў дачыненні да СССР многія лічылі залішне ідэалістычнай і небяспечнай для міру. Але ці не гэтая палітыка прывяла да краху «імперыі зла» і разам з тым да зніжэння рызыкі ядзернага канфлікту?

Шаранскі таксама крытыкуе падыход да асобных дыктатараў трэцяга свету, быццам іх варта падтрымліваць толькі таму, што альтэрнатыва можа быць нават горшай. Такое перакананне, на ягоную думку, распаўсюджваюць самі дыктатары. Больш за тое, каб надаць яму трываласць і доказнасць, яны наўмысна падтрымліваюць тэрарыстычныя і экстрэмісцкія рухі, на фоне якіх блізкаўсходнія шэйхі, прэзідэнт Мушараф, таксама як і нябожчык Ясір Арафат, выглядаюць нявіннымі ягняткамі. Такім чынам, «братнія» дыктатуры атрымліваюць міжнароднае прызнанне і мільярды долараў вонкавай дапамогі – быццам бы на барацьбу з экстрэмізмам. Шаранскі дае простую параду заходнім лідэрам: не купляйцеся на прымітыўны шантаж, звяжыце палітычную падтрымку і фінансавую дапамогу з унутранай палітыкай дзяржаў, з тым, ці падтрымліваюць яны дэмакратычныя свабоды альбо тэрарызм і тыранію.

Агульная схема прыкладаецца Шаранскім і да аналізу араба-ізраільскага канфлікту. Вядома, што аўтар, дэпутат кнэсету і былы міністр, належыць да г. зв. партыі вайны, якая нібыта знаходзіцца ў апазіцыі да мірнага ўрэгулявання канфлікту. Шаранскі, аднак, паслядоўна абараняе свой пункт гледжання, які прыводзіў яго да крытыкі бадай што кожнага мірнага плана на працягу апошняга дзесяцігоддзя. Аніводны з гэтых планаў ніяк не кранаў кораня ўсяго супрацьстаяння паміж вольным грамадствам (Ізраіль) і грамадствам страху (Палестына і, паводле азначэння, увесь арабскі свет). Пакуль Палестына знаходзіцца пад уладай мілітарысцкай дыктатуры, для якой вайна і тэрор – толькі сродак падтрымання ўлады, мір немагчымы. Сапраўды, колькі Захад ні падтрымліваў Ясіра Арафата ў надзеі, што ён, як кажуць, «моцнай рукой» прыструніць сваіх экстрэмістаў, ён гэтага не зрабіў – не таму, што, як многія меркавалі, не меў рэальнай улады, а таму, што проста быў незацікаўлены ў спыненні тэрору, якое б прывяло да падзення ягонага рэжыму. Тут, аднак, Шаранскі сутыкаецца з парадоксам, які ён не можа вырашыць, а таму проста ігнаруе. Нават калі корань праблемы рэгіёна – у адсутнасці дэмакратыі ў Палестыне, то як яна можа там з’явіцца, калі дэмакратыя паводле азначэння немагчымая па-за рамкамі суверэннай нацыянальнай дзяржавы? Ці не падрывае тады адмова палестынцам у незалежнасці як мір, так і дэмакратыю? Акрамя таго, Шаранскі яўна перабольшвае, калі ўпарта праводзіць лінію дабра і зла па мяжы Ізраіля і палестынскіх тэрыторый (гэтаксама як заходняга і арабскага светаў). Так ён імкнецца адказаць тым крытыкам сваёй краіны, якія лічаць Ізраіль вінаватым у генацыдзе палестынцаў. Ён прыводзіць шматлікія факты таго, як ізраільскія карныя акцыі былі справакаваныя палестынскімі тэрарыстамі, але адначасова сцвярджае, што аперацыі ізраільскай арміі ў Джэніне ў 2002 г. – амаль што ўзор таго, як свабодная краіна клапоціцца аб тым, каб зменшыць ахвяры сярод мірнага насельніцтва. Альбо, звяртаючыся да тэмы скандалу ў іракскай вязніцы Абу-Грэйб, Шаранскі ледзь не заходзіцца, апавядаючы пра тое, як свабоднае грамадства, у адрозненне ад дыктатур, знаходзіць мужнасць прызнаць свае памылкі і нават злачынствы. Магчыма, ён у чымсьці мае рацыю, але прыклад Абу-Грэйба і аперацыі ў Джэніне – не найлепшы спосаб маркетынгу дэмакратыі.

Можна аспрэчыць і некаторыя іншыя сцвярджэнні Шаранскага аб сусветнай палітыцы. Так, жаданне жыць у вольным грамадстве можна знайсці паўсюль у свеце, аднак некаторыя грамадствы ўсё ж такі робяць вольны выбар на карысць недэмакратычнага рэжыму. Узгадайце пра Расію, Венесуэлу альбо Беларусь: Пуцін, Уга Чавес і Лукашэнка атрымалі свае першыя перамогі ў збольшага вольных выбарах. Па-другое, магчымасці для ціску на дыктатуры з боку Захаду абмежаваныя не толькі памылковымі меркаваннямі. Час ад часу дыктатуры маюць большы ўплыў на дэмакратыі, чым наадварот. Злучаныя Штаты, напрыклад, залежаць ад кітайскага фінансавання свайго бюджэтнага дэфіцыту і арабскай нафты. Прыгарады еўрапейскіх сталіц моляцца Алаху. Сярод пастаўшчыкоў нафты на сусветны рынак увогуле амаль няма дэмакрытый. Да таго ж, каб перамагчы СССР, той жа Рэйган, якім захапляецца Шаранскі, сумяшчаў рамантычны ідэалізм з realpolitik, калі выкарыстоўваў дыктатарскую Саудаўскую Аравію, каб збіць сусветныя цэны на нафту і знясіліць савецкую імперыю эканамічна. Па-трэцяе, ціску паддаюцца найперш тыя, хто самі гатовыя да пэўных рэформаў. Халодная вайна скончылася не толькі з-за Рэйгана, але і з-за Гарбачова. Відавочна, што ў трэцім свеце амаль няма Гарбачовых. Больш за тое, ягоны прыклад стаўся навукай для многіх дыктатараў, якія разумеюць, што нават маленькія рэформы, невялікія саступкі Захаду могуць ім каштаваць дорага.

Трэба адзначыць, што Шаранскі не абыходзіць магчымую крытыку. Так, ён кажа: дэмакратычныя працэдуры часам прыводзяць да ўлады недэмакратычных лідэраў. Аднак нават у цяперашнім стане Расея значна менш небяспечная, чым быў СССР. Да таго ж, падобныя выпадкі толькі пацвярджаюць, што свабоду і дэмакратыю трэба прасоўваць адначасова. У кожным разе, ён кажа: лепш мець справу з дэмакратыяй, якая цябе ненавідзіць, чым з дыктатурай, якая нібыта цябе любіць і падтрымлівае. Акрамя таго, тыя, хто бачаць у Шаранскім неакансерватыўнага ястраба, здзівяцца, калі даведаюцца пра ягоныя даволі сціплыя прапановы для пашырэння дэмакрытыі. Не, ён не заклікае да татальнай вайны ці вонкавага ўварвання на ўсім свеце. Абыходзьцеся з дыктатарскімі краінамі так, як яны абыходзяцца з уласнымі грамадзянамі – а ўсё астатняе будзе зроблена імі самімі – такі яго заклік да ўрадаў дэмакратычных краін. Акрамя гэтага ідэалістычнага закліку Шаранскі урэшце выказваецца за стандартную практыку democracy-promotion: прапануе пераадрасаваць як мінімум частку тых рэсурсаў, што выдаткоўваюцца на вонкавую дапамогу для дыктатарскіх рэжымаў, для падтрымкі дысідэнтаў і дэмакратычных рухаў. Але, як сведчыць досвед, такая стратэгія можа даць вынік толькі ў доўгатэрміновай перспектыве і пасля руплівай і прадуманай працы, а не нейкага новага крыжовага паходу. Калі Шаранскі з гэтым згодны, то ягоны ідэалізм можна лічыць адпаведным складаным рэаліям, якія не заўжды пасуюць да элегантных і ідэалагізаваных тлумачэнняў.

Пачатак  Цалкам
№ 5 (39) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/02/05