І раней бывалі правалы ратыфікацыі еўрапейскіх дамоў, аднак сёлета непрадбачаны выбух масавай незадаволенасці ўнутранымі працэсамі ў Еўрапейскім Саюзе быў беспрэцэдэнтны. Адхіленне канстытуцыйнай дамовы ЕС на французскім і нідэрландскім рэферэндумах 2005 г. не суправажалася тым спалучэннем апатыі і знеахвочанасці, з якім ірландцы ў 2001 г. прагаласавалі супраць дамовы ў Ніцы, а датчане ў 2000 г. – супраць еўра. І ў Нідэрландах, і ў Францыі назіралася высокая яўка выбарнікаў: 63 і амаль 70 % адпаведна. У абедзвюх краінах адносна маргінальныя сілы нефармальнага левага руху адыгралі цэнтральную ролю ў агітацыі супраць дамовы. І тут, і там галасаванне мела выразны класавы характар: большасць нізкааплатных работнікаў, прыхільнікаў лейбарыстаў і сацыялістаў прагаласавалі «супраць» насуперак пазіцыі партыйнага кіраўніцтва. Моладзь таксама стала ў выразную апазіцыю да дамовы.

У развіцці падзей у ЕС рэдка прасочваецца адзіная логіка: шматлікія сутыкненні паміж канкурэнтнымі дзяржаўнымі інтарэсамі, палітычнымі капіталамі, размаітымі эканомікамі і вонкавымі сіламі робяць Еўрасаюз зонай дзеяння закона непрадбачаных наступстваў. Вынікі сёлетняга правалу для будучага функцыянавання і пашырэння ЕС, што ўключае 25 дзяржаў, наўрад ці будуць выключэннем з яго. Тым не менш, першая рэакцыя на вынікі галасавання з боку лідэраў ЕС была дастаткова прадказальная: чым менш галасоў «за», тым больш гандлю. Але праблема, як «прадаць» іх мадэль Еўропы, застаецца. Заснаваны ў паваенную эру сацыяльнай і хрысціянскай дэмакратыі, ЕС значна змяніўся і развіўся ў іншы інстытут эпохі ліберальнай гегемоніі. Рэферэндумы 2005 г. выявілі новы палітычны ландшафт кантынента лепш, чым любое апытанне «Еўрабарометра». Яны агалілі не толькі прорву паміж электаратам і элітамі, што далёка не навіна, але і праблему выпрацоўкі палітыкі, альтэрнатыўнай «неаліберальнаму парадку».

ЛАГЕР «ЗА»

На першы погляд, афіцыйная кампанія за канстытуцыйную дамову здавалася прывабнай і даволі пераканаўчай і мела падтрымку пераважнай большасці палітычнага і медыйнага істэблішменту. Як сцвярджалася¹, дамова, хаця і «не абсалютна дасканалая», яна зробіць ЕС больш дэмакратычным, эфектыўным, мадэрнізаваным, празрыстым. Еўрапейскі парламент набудзе больш паўнамоцтваў, права вета асобна ўзятай дзяржавы па ключавых пытаннях будзе абмежавана, і будзе закладзены падмурак супольнай замежнай і абарончай палітыкі. Вынікам будзе мацнейшая Еўропа, здольная стрымліваць імперскія амбіцыі Злучаных Штатаў. Без гэтага, папярэджваў чытачоў «Le Monde» Тымаці Гартан Эш напярэдадні галасавання, амерыканская супердзяржава ізноў будзе «стаяць перад спакусай заставацца такой у поўнай адзіноце».

У Францыі кампанія «за» была распачата пампезнай дэманстрацыяй аднагалосся ў Версалі 28 лютага 2005 г., калі сенатары і дэпутаты сабраліся на спецыяльную сесію Нацыянальнага сходу, каб ратыфікаваць дамову. СМІ, у поўнай боегатоўнасці, уключыліся ў кампанію. Серж Алімі апісаў, як на канале «Францыя Інтэр» «Стэфан Паолі падтрымае Бернарда Гета, які падтрымае П’ера Ле Марка, а той падтрымае Жана-Марка Сільвестра»² без аніводнага голасу «супраць». Падчас узорнай мабілізацыйнай кампаніі, якую Перы Андэрсан назваў «саладжавым хаўрусам»³ , у тэлестудыях збіраліся разам прэзідэнт Францыі, лідэры «Саюза за народны рух» і Сацыялістычнай партыі, журналісты «Figaro», «L’Express», «Le Monde», «Libération», «Le Nouvel Observateur», вядучыя праграм навін і ток-шоў, якія ў кампаніі з плеядамі знаканамітасцяў, ад кіназорак і да футбалістаў, дэманстравалі сваю гатоўнасць галасаваць «за». Прэм’ер-міністр Іспаніі, прэзідэнт Польшчы, канцлер Германіі адмыслова прыляталі ў Францыю, каб выказаць Шыраку сваю падтрымку. Інфармацыйны буклет, выдадзены і разасланы выбарнікам за дзяржаўныя грошы, быў не нейтральны, а змяшчаў просталінейную прапаганду за дамову, як і спецыяльныя брашуры для школьнікаў, разасланыя міністэрствам адукацыі. Інвестыцыйны фонд «Caisse d’épargne» заявіў, што «дзякуючы Еўропе» ён павышае працэнтную стаўку для ўкладнікаў.

Калі, нягледзячы на ўсё гэта, апытанні пачалі выяўляць рост выбарнікаў, схільных галасаваць «супраць», тон стаў больш пагрозлівым. Праціўнікаў дамовы называлі ксенафобамі, расістамі, прыхільнікамі антытурэцкіх, антыпольскіх, антыеўрапейскіх поглядаў. Старонкі ліберальнай прэсы поўніліся заклікамі з абодвух берагоў Атлантыкі, у якіх падкрэслівалася важнасць галасавання «за» для пабудовы «еўрапейскай альтэрнатывы» амерыканскай звышмагутнасці. У «Le Monde» з’явіўся зварот да «нашых сяброў-французаў», яго падпісалі Вольф Бірман, Юрген Габермас, Аляксандр Клюге, Гюнтэр Грас і іншыя. Яны сцвярджалі, што галасаванне «супраць» загоніць Францыю ў «фатальную ізаляцыю» з «катастрафічнымі наступствамі» для цэнтральнаеўрапейскіх краін і для адносін са Злучанымі Штатамі. Галасаванне «за» было маральным абавязкам: «Мы маем яго перад мільёнамі і мільёнамі ахвяр нашых бессэнсоўных войнаў і злачынных дыктатур»⁴. У піку ўсёй гэтай істэрыі 2 траўня дамова была адхіленая 55 % галасоў «супраць» на 45 % «за».

У Нідэрландах механізмы гегемоніі набылі менш вытанчаную форму. Прэса, лідэры палітычных партый, цэрквы, кіраўнікі прафсаюзаў, асацыяцый наймальнікаў, нават клуб турыстаў заклікалі галасаваць «за». Нідэрландскі парламент, які першапачаткова заклікаў правесці рэферэндум, зацвердзіў канстытуцыйную дамову 85 % галасамі «за». Ізноў жа афіцыйная рыторыка станавілася ўсё больш апакаліптычнай, як толькі замаячыла параза. Прэм’ер-міністра Балкенэндэ трывожыў прывід Асвенціма, міністр эканомікі гаварыў аб «згаслым святле ў канцы тунеля», міністр юстыцыі – аб «балканізацыі» і вайне. Галасаванне 1 чэрвеня дало наступныя вынікі: 62 % супраць дамовы, 38% – «за».

ЧЫТАЮЧЫ ДАМОВУ

У абедзвюх краінах ключавым фактарам першапачатковай мабілізацыі для галасавання «супраць» стала сама дамова. Нідэрландская мабілізацыйная кампанія вялася 40 тысячамі валанцёраў Сацыялістычнай партыі⁵, на постэрах якой красаваўся памідор, які атакаваў адначасова бюракратызм і палітыку свабоднага рынку. У Нідэрландах Сацыялістычная партыя пакрэслівала, што 85 % тых, хто «добра азнаёміўся» з дамовай, мерыліся галасаваць супраць яе. Французскія дэбаты суправаджаліся інтэнсіўнай адукацыйнай кампаніяй, якая перамяніла першапачатковы спагадны настрой большасці на процілеглы. Пасланне істэблішменту – больш дэмакратычная, эфектыўная, празрыстая Еўропа, здольная лепей сфармаваць альтэрнатыву ЗША – знаходзілася ў рэзкай супярэчнасці з самім тэкстам.

Дамова захоўвала ў нязменным выглядзе неверагодна вычварную і недэмакратычную будову ЕС, якая стваралася пачынаючы з 1957 г. Наднацыянальная камісія, маючы манаполію на заканадаўчую ініцыятыву, мелася па-ранейшаму прызначацца шляхам дыпламатычнага гандлю паміж урадамі дзяржаў-членаў; як і даўней, еўрапейскія выбарнікі былі пазбаўленыя права вызначаць склад выканаўчага органа ЕС. Павелічэнне ролі самітаў кіраўнікоў урадаў для Еўрапейскай рады, Еўрапейскі суд, які разглядае пераважна гаспадарчыя справы, Цэнтральны банк і міжурадавая Рада міністраў былі іншымі складнікамі гэтага неафеадальнага інстытуцыйнага ландшафту⁶. Еўрапейскі парламент мусіў застацца збольшага кансультацыйным органам, які не меў бы дастатковай улады, каб заблакаваць або ініцыяваць заканадаўчыя акты, хаця і надзяляўся правам уносіць папраўкі, якія Камісія магла прыняць або адкінуць, калі палічыць гэта патрэбным (і гэта была «найбольш дэмакратычная» норма дакумента). Навацыі таксама закранулі парадак размеркавання колькасці галасоў розных краін у Радзе міністраў: за кошт Францыі мусіў павялічыцца ўплыў Германіі, колькасць галасоў Іспаніі і Польшчы мусіла знізіцца ў прапорцыі, зацверджанай у 2000 г. Акрамя перайменавання пасады Хаўера Саланы («міністр замежных справаў» замест «вярхоўны прадстаўнік»), падтрыманай дыпламатычным корпусам, і ператварэння пасады ранейшага прэм’ер-міністра з тэрмінам паўнамоцтваў у шэсць месяцаў у пасаду старшыні Рады міністраў з тэрмінам паўнамоцтваў у трыццаць месяцаў канстытуцыйная дамова змяшчала мала новага.

Яна не была «фундаментальным палітычным актам», як некалі спадзяваўся Юрген Габермас⁷. Не была яна і канстытуцыяй, у сэнсе прававой базы, у рамках якой могуць абмяркоўвацца і прымацца розныя палітычныя акты; замест гэтага дамова ў падрабязнасцях распісвала, якімі яны павінны быць, аж да мікрааперацый, звязаных са свабодным гандлем таварамі і паслугамі. Камісія, Еўрапейскі суд і Цэнтральны банк былі пакліканыя праводзіць у жыццё неаліберальную праграму. І блізка не заклаўшы падмурку незалежнай замежнай і абарончай палітыкі, здольнай стаць альтэрнатывай палітыцы ЗША, дамова прызнавала лідэрства НАТО ва ўсіх пытаннях бяспекі і захоўвала права адной асобна ўзятай краіны накладаць вета на рашэнні ў галіне замежнай палітыкі; Вялікабрытанія або Латвія маглі б «заваліць» любую стратэгію, непрыязную да Вашынгтона.

Калі б дамова была прынятая, гэта фактычна пахавала б дэмакратычную канстытуцыю Еўропы, федэральную або якую-небудзь яшчэ. Яна, бадай, наноў скадыфікавала б усю эвалюцыю ЕС пасля халоднай вайны: паўз Маастрыхт і Амстэрдам да Ніцы – рух у кірунку да стварэння валютнага саюза, ужыванне заканадаўства ЕС для прасоўвання ідэалогіі вольнага рынку, практычную выпрацоўку «супольнай замежнай палітыкі» ў часе войнаў у Югаславіі, Афганістане, Іраку, экспансію на ўсход і перагляд адносін Еўропы з Вашынгтонам пасля распаду Савецкага Саюза. Галасаванне «за» насамрэч мусіла стаць рэтраспектыўнай ратыфікацыяй усіх гэтых працэсаў, якія дамова спрабавала «канстытуцыялізаваць».

ДВАНАЦЦАТКА

Новая формула легітымізацыі ЕС не пераконвае. Аднак і старая не надаецца да вырашэння цяперашніх праблем. Еўрапейская супольнасць у канцы 1980-х гг. была своеасаблівым гібрыдам: адзіны Еўрапейскі Акт 1986 г. – еўрапейская NAFTA (дамовы аб стварэнні Паўночнаатлантычнай зоны свабоднага гандлю. – Рэд.) – прадугледжваў трансфармацыю старога мытнага саюза ў зону вольнага гандлю, адкрываючы рынкі дванаццаці дзяржаў-членаў для бесперашкоднага перамяшчэння тавараў, капіталаў, працоўнай сілы і паслуг. Фіскальная дысцыпліна Еўрапейскай валютнай сістэмы падштурхоўвала нацыянальныя эканомікі да скарачэння выдаткаў у дзяржаўным сектары і да прыватызацыі дзяржаўнай маёмасці. У ідэалагічным плане Камісіі пад кіраўніцтвам Жака Дэлора ўдалося прышчапіць велічную, хоць крыху і расплывістую візію дабрабыту, бяспекі і прагрэсу, якая спалучала квазікантыянскую тэлеалогію мірнага саюза, тэхнакратызм і сацыяльную салідарнасць хрысціянскіх і сацыял-дэмакратаў. Існавалі спадзяванні, што ў выніку гэтага працэсу паўстане дэмакратычны эканамічны і палітычны саюз, а Еўрапейскі парламент будзе надзелены рэальнымі заканадаўчымі паўнамоцтвамі. На працягу 1980-х гг. гэтая ідэалагічная формула аказалася вельмі прыдатнай для трансфармацыі Еўрасаюзам статычных дыктатур у Грэцыі, Іспаніі і Партугаліі – краінах з моцнымі камуністычнымі партыямі і рэвалюцыйнымі традыцыямі – у ліберальныя капіталістычныя дэмакратыі, надзейна зацягнутыя ў заходнія абарончыя альянсы.

З 1989 г. геапалітычная сітуацыя ў Еўропе несупынна мянялася. Па-першае, на парадку дня з’явілася пякучае пытанне аб’яднанай Германіі: як трэцяя велічынёй эканоміка свету, яна магла дамінаваць у «Mitteleuropa» і, тэарэтычна, на сваіх умовах дамаўляцца з Масквой. Па-другое, паколькі савецкія танкі паехалі назад на Урал, больш не было пераканаўчых аргументаў на карысць прысутнасці НАТО ў Еўропе. Нарэшце, пасля калапсу Рады эканамічнай узаемадапамогі і Варшаўскага пакта цэлы пояс дзяржаў звярнуўся да Захаду па эканамічную дапамогу і гарантыі бяспекі. Для Злучаных Штатаў, перад якімі стаяла задача ў новых формах навязаць свой парадак на тэрыторыях, праз якія праходзілі раздзяляльныя лініі халоднай вайны – у Цэнтральнай Еўропе, на Блізкім Усходзе, у Сярэдняй Азіі, на Карэйскім паўвостраве – непасрэдным прыярытэтам у Еўропе было (1) не дапусціць любога далейшага збліжэння паміж Бонам і Масквой шляхам шчыльнейшага прывязвання Германіі да яе заходніх саюзнікаў, (2) заблакаваць любыя сур’ёзныя крокі ў кірунку выпрацоўкі незалежнай еўрапейскай абарончай палітыкі, (3) прымусіць ЕС выканаць (і прафінансаваць) працу для трансфармацыі цэнтральнаеўрапейскіх эканомік у адкрытыя, капіталістычныя эканомікі рынкавага тыпу, як гэта ўжо было паспяхова зроблена пад патранажам ЕС у міжземнаморскіх краінах. «Прасоўванне палітычных і эканамічных рэформаў на Усходзе з’яўляецца «натуральным пакліканнем» ЕС», – заяўляў Джэймс Бэкер еўрапейскім лідэрам . ЗША маглі падаваць сябе ў якасці найлепшага саюзніка цэнтральнаеўрапейскіх краін, падтрымліваючы іх намер уступіць у ЕС, бо ім гэта нічога не каштавала. Больш за тое, пашырэнне на ўсход перашкаджала палітычнай інтэграцыі, а значыць, і ператварэнню ЕС у незалежную геапалітычную сілу, падточваючы яго слабыя федэратыўныя структуры і закідаючы за яго муры цэлы табун «траянскіх коней».

Канцлер ФРГ Гельмут Коль быў гатовы дорага заплаціць за згоду дыпламатый іншых цэнтраў сілы на неадкладнае аб’яднанне Германіі, і адмова ад дойчмаркі была не найдаражэйшай платай. Аб’яднаная Германія выражала гатоўнасць звязаць сябе сталёвымі тросамі валютнага і палітычнага саюза ў імя ўсеагульнай карысці, каб яе магутнасць была «выгаднай для ўсіх». У снежні 1989 г. дэлораўская камісія кіраўнікоў цэнтральных банкаў прапанавала план і графік Еўрапейскага валютнага саюза, у які цягам наступных двух гадоў былі ўнесеныя папраўкі, каб закласці аснову для Маастрыхсцкай дамовы. Логіка здавалася бездакорнай: валютны саюз перарасце ў палітычны саюз, якому будзе ўласцівая большая ступень адказнасці. Камісія падрыхтавала праекты дамоў аб замежнай палітыцы і ўнутраных справах – «стаўпах» будучага Еўрапейскага Саюза.

МААСТРЫХТ І САРАЕВА

Аднак палітычны саюз пасля 1989 г. мусіў улічваць небяспеку, што аб’яднаная Германія будзе дамінаваць у любой дэмакратычнай федэрацыі еўрапейскіх дзяржаў у сілу свайго памеру і эканамічнай вагі. Французская эліта ўхілілася ад задачы «абмежавання» Германіі. Улічваючы брытанскую апазіцыю да федэралізацыі еўрапейскай супольнасці, стала ясна, што сапраўдны працэс у кірунку палітычнага аб’яднання Еўропы не стаіць на парадку дня, а гэтаксама няма шанцаў і на канстытуцыйную дэмакратыю.

Першыя крокі Еўропы да «супольнай замежнай палітыкі» выглядалі надзвычай правінцыйна на фоне насаджэння Вашынгтонам «новага сусветнага парадку» на ўсім свеце. У студзені 1991 г. Брытанія і Францыя паслухмяна далучыліся да аперацыі «Бура ў пустыні», як толькі амерыканцы прадэманстравалі сваю агнявую магутнасць у Персідскай затоцы. У Югаславіі шокавая тэрапія, праведзеная федэральным урадам па ўказцы Сусветнага банку, выклікала у 1989 г. скарачэнне з працы паўмільёна чалавек, што забяспечыла на чарговых выбарах перамогу нацыяналістаў ва ўсіх рэспубліках федэрацыі. Германія і Аўстрыя, імкнучыся заваяваць прыхільнасць каталіцкіх дзяржаў-кліентаў на Балканах, падахвоцілі Харватыю і Славенію выйсці з федэрацыі, хаця было зразумела, што меншасці ў поліэтнічных рэспубліках процістаяцьмуць яе развалу. Калі ў жніўні 1991 г. пачаліся цяжкія баі паміж харватамі і Югаслаўскай народнай арміяй, а таксама паміж харвацкімі сіламі і сербамі з Краіны, Коль і Геншэр настойвалі на неадкладным прызнанні Харватыі краінамі Еўрапейскай супольнасці, замест таго, каб заклікаць да ўсёахопнага палітычнага ўрэгулявання ў Югаславіі, якое гарантавала б правы меншасцей. Падчас начнога саміту перад Маастрыхтам у снежні 1991 г. Колю ўдалося дабіцца брытанскай падтрымкі незалежнасці Харватыі, наўзамен за дадзены ўраду Мэйджара дазвол не далучацца да Еўрапейскага валютнага саюза і Сацыяльнай хартыі. Аналагічным чынам даўняя ідэя Францыі стварыць незалежны ад НАТО Еўракорпус з кантынгентам 30–35 тысяч чалавек на гэтым этапе атрымала германскую падтрымку⁸.

ЗША хуценька зрабілі ўсё для таго, каб ідэя пра незалежны Еўракорпус была забытая. У снежні 1992 г. яны вырвалі з Францыі і Германіі пагадненне, што любой такой сілай на практыцы будзе камандаваць НАТО. Да таго ж заахвочванне Еўрапейскай супольнасцю першых крокаў да распаду Югаславіі развязала рукі адміністрацыі Клінтана, якая распачала маштабную дыпламатычную кампанію за прызнанне незалежнасці Босніі, наконт якой вагаліся нават Коль і Геншэр⁹. Харвацкая вайна за незалежнасць мела вынікам блізу 200 тысяч уцекачоў, 350 тысяч дэпартаваных і 20 тысяч забітых. Падчас вайны ў Босніі 1992–1994 гг. амаль 2 мільёны чалавек сталі ўцекачамі або былі дэпартаваныя, а загінула, паводле найсціплейшых падлікаў, 70 тысяч чалавек¹⁰. Ідэалагічна падзеі ў былой Югаславіі азначалі крах самазванай місіі Еўрапейскай супольнасці: пакласці канец войнам на старым кантыненце. Стратэгічна жахлівае маштабам праліццё крыві прадэманстравала бяссільнасць еўрапейскіх лідэраў. У часе аблогі Сараева французскія, брытанскія, германскія і італьянскія лібералы заклікалі да амерыканскай інтэрвенцыі. Толькі натаўская ваенная магутнасць, сцвярджалі яны, можа неяк працверазіць канфліктуючыя бакі. Олбрайт з’яднала харвацкія і баснійскія ўзброеныя сілы, умацаваўшы іх авіяцыяй НАТО, у барацьбе супраць баснійскіх сербаў. У Канстытуцыю Германіі была ўнесеная папраўка, каб дазволіць пілотам Люфтвафэ пад камандаваннем ЗША патруляваць забароненую для палётаў сербскай авіяцыі зону. У красавіку 1993 г. Парыж і Бон заявілі, што нягледзячы на знікненне савецкай пагрозы еўрапейская замежная і абарончая палітыка застанецца пад кантролем НАТО.

ЕЎРАВАЛЮТА

Такім чынам, Еўрапейскі валютны саюз паўстаў на фоне прабуксоўкі палітычнага саюза і замежнай палітыкі, падпарадкаванай вашынгтонскаму вета. У гэтай сферы, нягледзячы на дробныя сваркі, еўрапейскія лідэры даволі лёгка здолелі дамовіцца наконт праграмы, што адпавядала іх супольным інтарэсам. Уін Годлі красамоўна апісаў тыпы эканамічных захадаў, ад якіх нацыянальным урадам належала адмовіцца згодна з Маастрыхцкім планам – вызначэнне аптымальнага ўзроўню сацыяльнага забеспячэння, падатковага цяжару, асігнаванняў на бюджэтныя выдаткі, памеру і фінансавання бюджэтнага дэфіцыту, вызначэнне працэнтных ставак, абменных курсаў, узроўню інфляцыі, росту эканомікі, занятасці, размеркаванне даходаў і дабрабыту.

«Неймавернай лакунай у Маастрыхцкай праграме было тое, што яна прадугледжвала заснаванне і функцыяванне незалежнага Цэнтральнага банка, аднак не прадугледжвала з’яўлення цэнтральнага ўрада (у тэрмінах еўрапейскай супольнасці). Вось жа, без гэтай інстытуцыі Еўрапейскі валютны саюз будзе перашкаджаць эфектыўнаму функцыяванню асобных краін і нічога не дасць ім узамен», – пісаў Годлі¹¹.

Сапраўды, замест палітычнай федэрацыі еўрапейскія эліты выбралі малаўцямны палітычны саюз. Жорсткія фіскальныя патрабаванні і курсы абмену валют, маастрыхцкія «крытэры канвергенцыі» і Пакт аб стабільнасці выключалі такія эканамічныя інструменты, як дэвальвацыя валюты або фінансаванне бюджэтнага дэфіцыту, пакідаючы дванаццаці маласумяшчальным эканомікам еўразоны ў якасці адзінага механізму прыстасавання да цыклічных і іншых зменаў яшчэ большую эксплуатацыю працоўнай сілы. Урэшце найбольшыя эканомікі еўразоны, нямецкая, французская і італьянская, былі вымушаны раўняцца на англасаксонскую мадэль з яе нізкімі заробкамі, слаба абароненымі наёмнымі работнікамі і суцэльна камерцыялізаванымі паслугамі. Нават у часы рэцэсій стаўкі Еўрапейскага цэнтральнага банка ўтрымліваліся на «антыінфляцыйным» узроўні, і адзіным тлумачэннем такіх захадаў было, здаецца, жаданне дабіць да ручкі ўсё яшчэ жыццяздольную рэйнскую мадэль*. У Германіі ўнутраны попыт заставаўся нізкім, беспрацоўе – высокім, а рост эканомікі – павольным. Увядзенне новай валюты ў студзені 2002 г. суправаджалася далейшым пагаршэннем сітуацыі ў эканоміцы.

У такой сітуацыі французскія і нідэрландскія рэферэндумы выявілі вострыя класавыя падзелы вакол «неаліберальнай дамовы». У Нідэрландах 58 % з тых, хто галасаваў за лейбарыстаў, не прыслухалася да кіраўніцтва сваёй партыі. Калі браць пад улік крытэр адукаванасці, 71 % выбарнікаў з «нізкай» і 64 % з «сярэдняй» кваліфікацыяй прагаласавалі «супраць», сярод жа «высокакваліфікаваных» выбарнікаў – 52 %. У лейбарысцкіх урадах Вім Кока ў 1990-я гг. і пры ўрадзе Балкенэндэ з 2002 г. Нідэрланды сталі больш «англасаксонскай» краінай, чым Вялікабрытанія, дзякуючы махінацыям з нерухомасцю, пераводу ў акцыі ашчаджэнняў хатніх гаспадарак і выцясненням працоўных вакансій у прамысловасці і ў дзяржаўным сектары вакансіямі ў нізкааплатнай сферы паслуг. Вынікам стала павелічэнне разрыву паміж багатымі і беднымі і рост сацыяльнай напружанасці. У багатых анклавах Хемстэдэ і Блумендал суадносіны галасоў дыяметральна адрозніваліся ад агульнанацыянальных: 57 і 61 % прагаласавалі за дамову.

У Францыі «супраць» прагаласавалі 56 % прыхільнікаў Сацыялістычнай партыі, а гэтаксама 79 % рабочых і 71 % беспрацоўных. У найбяднейшых кварталах Марселя і шахцёрскіх раёнах Поўначы Па-дэ-Кале доля тых, хто прагаласаваў супраць, сягнула 78 і 84 %. У сем’ях з даходам, ніжэйшым за 1500 еўра ў месяц, супраць дамовы прагаласавалі 66 %. Большасць праціўнікаў дамовы – 52 % – у якасці галоўнай прычыны свайго выбару назвалі «нязгоду з цяперашняй эканамічнай і сацыяльнай сітуацыяй у Францыі» (35 % у якасці такой прычыны назвалі нежаданне бачыць Турцыю ў складзе ЕС)¹². Паняцце «французскай сацыяльнай мадэлі» можа ўвесці ў зман. Жаспен і яго міністры фінансаў Строс-Кан і Фаб’юс прыватызавалі папулярныя дзяржаўныя актывы, зменшылі верхнюю стаўку падаходнага падатку і іншых збораў з бізнесу і трымалі на нізкім узроўні дзяржаўныя выдаткі. Рафарэн працягваў у тым жа духу. Хаця ў Францыі вышэйшы ўзровень прававой абароны працоўных, членаў прафсаюзаў там значна менш, чым у Вялікабрытаніі, пры тым што простыя замежныя інвестыцыі і прадукцыйнасць працы ў Францыі значна вышэйшыя. Акрамя таго, высокі ўзровень беспрацоўя цесна звязаны са скіраваным супраць рабочых праектам эканамічнай палітыкі ЕС, які найбольш балюча ўдарыў па нізкааплатных наёмных работніках і па моладзі. У адрозненне ад іх, вышэйшы слой сярэдняга класа ў Францыі вельмі добра прыстасаваўся да неалібералізму: у цэнтральных парыжскіх кварталах, дзе цэны на нерухомасць узляцелі да нябёсаў, «за» прагаласавалі 66 %. Сярод тых, хто зарабляе больш за 4500 еўра ў месяц, за дамову выказаліся 74 %, а ў фешэнебельным Нёйі іх колькасць дасягнула 82,5 %.

ЕЎРОПЫ 2003 г.

Галоўнай прычынай канстытуцыйнай дамовы было пашырэнне ЕС. Пашырэнне ад пачатку ўваходзіла ў амерыканскія планы, а на раннім этапе яму спрыялі таксама Германія і Вялікабрытанія. У 1993 г. Еўрапейская камісія выпрацавала мінімальныя крытэры для далучэння да ЕС: працоўная рынкавая эканоміка, стабільныя інстытуты ўлады, здольнасць прытрымлівацца правілаў ЕС. У 1990-я гг., паколькі паміж урадамі разгарэліся спрэчкі, якія краіны мусяць быць прыняты ў першую чаргу, да гэтага спісу крытэраў была таксама дадзеная імплементацыя 97-тысячастаронкавага «acquis communautaire», то бок заканадаўства ЕС. Не дасягнуўшы згоды наконт таго, якім чынам уносіць папраўкі ў дамовы аб пашыраным ЕС, краіны-заснавальніцы Саюза на сустрэчы ў Амстэрдаме 1997 г. вырашылі «развіваць кааперацыю», дазволіўшы разнахуткасную інтэграцыю. Рашэнне аб працэдуры галасавання ў ЕС пасля пашырэння было адкладзенае да міжурадавай канферэнцыі ў Ніцы 2000 г.

Напярэдадні Ніцы тры галоўныя дзяржавы Саюза акрэслілі свае пазіцыі. Падчас выступу ўва універсітэце Гумбальдта ў траўні 2000 г. Фішэр заклікаў да дэмакратычнай федэрацыі еўрапейскіх нацыянальных дзяржаў, агульнаеўрапейскага парламента з «рэальнымі заканадаўчымі паўнамоцтвамі» і з другой палатай, складзенай з выбраных членаў нацыянальных парламентаў, да федэральнага ўрада і прэзідэнта, надзеленага выканаўчымі паўнамоцтвамі, а таксама да прыняцця канстытуцыі. Шырак адрэагаваў у чэрвені, выступіўшы перад Бундэстагам. Ён выказаўся супраць федэральнага ўрада, за мацнейшы саюз нацыянальных дзяржаў, дзе прыняцце рашэнняў ажыццяўлялася б простай большасцю галасоў. Заклік да канстытуцыі ён, аднак, падтрымаў. Яе мог выпрацаваць Канвент, – орган, падобны да таго, які ў той час распрацоўваў Хартыю фундаментальных правоў ЕС (гэта было спробай палепшыць імідж Бруселя пасля таго, як камісія ў поўным складзе з Жакам Сантэрам на чале мусіла сысці ў адстаўку ў 1999 г. пасля абвінавачванняў у карупцыі). Блэр, жадаючы выступіць з гэткага ж сімвалічнага «подыюма», як Фішэр і Шырак, разразіўся прамовай у Варшаўскай фондавай біржы. На думку Вялікабрытаніі, дэбаты аб канстытуцыі не абавязкова павінны завяршыцца яе прыняццем: кодэкс дамоў (a treaty of treaties) можа быць не менш эфектыўны. Больш важна, што надзеленая правам вета Еўрапейская рада мусіць вызначаць палітычны курс ЕС. У снежні 2000 г. канферэнцыя ў Ніцы ўстанавіла квоты галасоў 25 членаў Саюза і вызначыла 2004 г. як крайні тэрмін для прыняцця канчатковай дамовы, якая «абдорыць Еўропу канстытуцыяй». Да таго часу далучыцца да ЕС мусілі тры балтыйскія рэспублікі, Польшча, Венгрыя, Чэшская рэспубліка, Славакія, Славенія, Мальта і Кіпр.

Падагрэты амбіцыямі прэм’ер-міністраў дробных дзяржавак, Канвент аб будучыні Еўропы сабраўся ў будынку Еўрапарламента ў Бруселі ў лютым 2002 г. Калі маастрыхцкія перамовы адбываліся пад акампанемент войнаў у Персідскай затоцы і на Балканах, то дыскусіі Жыскар д’Эстэна і яго калегаў ішлі на фоне бамбардаванняў і акупацыі Афганістана і Ірака. Пакуль прадстаўнікі моладзі і грамадзянскай супольнасці выступалі на нарадзе, «Герніка» была ўжо зачахлёная, легенда пра зброю масавага знішчэння створаная, а ваенны флот перасякаў Міжземнае мора. Больш за мільён чалавек у Лондане, два мільёны ў Мадрыдзе, тры мільёны ў Рыме выйшлі на вуліцы, каб выказаць пратэст супраць уварвання ў Ірак, але кіраўнікі еўрапейскіх краін – Азнар у Іспаніі, Берлусконі ў Італіі, Бароса ў Партугаліі, Блэр у Вялікабрытаніі, Расмусен у Даніі, Мед’ешы ў Венгрыі, Мілер у Польшчы і Гавал у Чэхіі – выказалі сваю падтрымку ваеннай інтэрвенцыі, падпісаўшы супольную заяву, апублікаваную ў «Wall Street Journal».

Для Юргена Габермаса і Жака Дэрыды гэта стала нагодай звярнуцца да «сутнасці Еўропы»¹³. Згадаўшы «маральна агідныя» прыгатаванні ваеннай машыны і «цывілізаванае варварства» халаднакроўна запланаваных забойстваў і знішчэнняў «мноства жылых раёнаў і бальніц, дамоў, музеяў і рынкаў…», два філосафы патлумачылі, што «вайна прымусіла еўрапейцаў усвядоміць правал іхняй супольнай замежнай палітыкі». Міжнародныя дэбаты аб законнасці амерыканскага ўварвання паглыбілі, паводле Габермаса і Дэрыды, разрыў паміж «англа-амерыканскімі краінамі» – краінамі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы – і «Старой Еўропай». Каб перашкодзіць развалу ЕС, краінам яго гуманітарнага «ядра» трэба выкарыстоўваць механізмы «паглыбленай кааперацыі», зацверджаныя ў Амстэрдаме, і яшчэ раз стаць лакаматывам ЕС, праводзячы такую еўрапейскую замежную палітыку, якая б грунтавалася на нормах міжнароднага права.

Вядома, краіны ядра ЕС сапраўды ўжо раскрылі свае карты. Пашырэнне, якое прайшло пад іх апекай (на далучэнне новых краін была дадзена фармальная згода ў кастрычніку 2002 г., за месяц да з’яўлення рэзалюцыі Рады бяспекі ААН № 1441), надоўга змяніла баланс сілаў унутры ЕС. Гучныя пратэсты Дэ Вільпэна ў Радзе бяспекі суправаджаліся заявамі французскага пасла ў Вашынгтоне, што другая рэзалюцыя ААН была зусім непатрэбная, і дазволам Шырака на свабоднае перасячэнне амерыканскімі бамбардыроўшчыкамі паветранай прасторы Францыі¹⁴. Наступнай вясной, у 200-годдзе дэкларацыі Тусен-Луверцюра аб гаіцянскай незалежнасці, Шырак і Дэ Вільпэн замацавалі сваё прымірэнне з Бушам і Паўэлам, здзейсніўшы сумесную інтэрвенцыю ў Порт-о-Прэнс. Пакуль Канвент у Бруселі заяўляў, што забеспячэнне міру ў Еўропе з’яўляецца мэтай нумар адзін, Шродэр мерыўся зрабіць нямецкі вайсковы кантынгент другой велічынёй сілай у акупаваным НАТО Афганістане, напічканым амерыканскімі турмамі.

БЛЭР І ШЫРАК

На Канвенце аб будучыні Еўропы Лондан яшчэ раз узваліў на сябе ношу распрацоўкі праекта канстытуцыі. Джон Кер, былы брытанскі міністр замежных справаў, узначаліў сакратарыят Канвента і падрыхтаваў некалькі варыянтаў дакумента¹⁵. Не дзіўна, што ў снежні 2003 г. брытанская прэса адзначала, што яго канчатковы варыянт амаль не змяніўся: першынство Еўрапейскай рады было захавана, заставалася права вета ў фіскальнай і супольнай замежнай палітыцы, а таксама ў сфэры сацыяльнай бяспекі; «паглыбленая кааперацыя» не закранала абсягаў, звязаных з абаронай; нават права працоўных на страйк, урачыста абвешчанае Хартыяй, было гарантавана толькі «ў адпаведнасці з нацыянальнымі заканадаўствамі».

Тым часам дэталі здзелкі па далучэнні да ЕС былі ўзгодненыя з усімі бакамі. Новыя дзяржавы-члены атрымлівалі другарадны статус: простыя датацыі згодна з умовамі Супольнай сельскагаспадарчай палітыкі складалі для іх 25 % ад заходніх паказчыкаў, мабільнасць рабочай сілы была абмежаваная, а памер датацый са Структурнага фонду не сягаў і паловы таго, што належала Грэцыі, Іспаніі, Партугаліі і Ірландыі. Перамовы аб долях галасоў у органах ЕС доўга буксавалі, паколькі двое з васьмі прадажнікаў (huits mercenaries), Іспанія і Польшча, адмаўляліся пераглядаць дасягнутыя ў Ніцы дамоўленасці. Аднак тэракт на вакзале Аточа і эксплуатацыя яго Азнарам прывялі да ўлады ў сакавіку 2004 г. сацыялістычны ўрад Сапатэры. Адным з першых дзеянняў Сапатэры была згода на зніжэнне долі галасоў Іспаніі.

У гэтую пару Блэр, напалоханы брытанскай жоўтай прэсай, абвясціў, што вынясе канстытуцыйную дамову на рэферэндум (пасля брытанскіх выбараў 2005 г.), а Шырак вырашыў, што настаў момант выканаць абяцанне, дадзенае ў 2002 г. Маастрыхцкую дамову ледзьве ўдалося прапіхнуць на апошнім французскім рэферэндуме, праведзеным па «еўрапейскім пытанні». Аднак тады, у пачатку 1990-х гг., французскі істэблішмент быў расколаты, існавала моцная апазіцыя да дамовы з боку правых галістаў на чале з Сягенам. Цяпер жа здавалася, што галісты гатовыя былі праглынуць англа-французскую страву, прывезеную Жыскар Д’эстэнам з Бруселя. На пачатку апытанні давалі дадатны вынік для прыхільнікаў дамовы. Разлік Шырака выглядаў досыць пэўна.

Але пасля Маастрыхта прамінула дзесяцігоддзе. За гэты час гнеў народны супраць усяго, што ён прынёс, і ўсяго, што навязвалася краіне рознымі ўрадамі «ў імя Маастрыхта», паступова нарастаў – аж да таго, што нават канфармісты з кіраўніцтва Сацыялістычнай партыі выйшлі з-пад кантролю. Калі Фаб’юс, учуўшы настрой «знізу» і спадзеючыся заваліць свайго суперніка па партыі, вырашыў раскрытыкаваць дамову, «кансенсус» у асяроддзі палітычных эліт быў падарваны. Мабілізацыя АТТАС* і яе саюзнікаў, незвычайная маштабам і вынаходлівасцю, давяршыла справу.

ВАРВАРЫ Ў БРАМЕ

Рэакцыя СМІ на французскі і нідэрландскі рэферэндумы яшчэ раз прадэманстравала поўнае аднагалоссе. Тыя, хто галасаваў «супраць», былі людзьмі ірацыянальнымі, калі не носьбітамі паталогіі – паводле «Libération», імі рухаў «боль, страх, траўма, шал». «Le Monde» меркавала, што галасаванне выявіла «глыбокі адкат назад»; паводле «New York Times», яно адлюстравала «крызіс ідэнтычнасці». На думку «Guardian», Францыя была «глыбока падзеленая, хваравіта безадказная, запалоханая і недаверлівая… аганізуючая і няшчасная». З пункту гледжання Тымаці Гартана Эша, галасаванне «супраць» было «выклікана бояззю. Бояззю іміграцыі, бояззю перамен». Хаця было відавочна, што большасць тых, хто выказаўся супраць дамовы, падтрымлівалі сацыялістаў і, шырэй, левацэнтрыстаў, сцвярджалася, што яны кіраваліся «нацыяналізмам, ксенафобіяй, дагматызмам» («Le Monde»), «неверагоднай ксенафобіяй» («Libération»), выступалі за «Францыю для французаў» («Guardian»). У той жа час яны былі «інфантыльныя», «адсталыя». Адзін з аглядальнікаў «Guardian» назваў выбар французаў «палітыкай Пітэра Пэна». «Фуко ацаніў бы гэтую карэляцыю паміж ведамі і ўладай, – зазначыў Ален Бад’ю, – выбар «за» быў прэрагатывай асвечанай думкі (экспертаў усіх масцей, уключаючы журналістаў), галасаванне «супраць» падавалася як невуцтва. Тыя, хто крытыкаваў шыракаўскае рашэнне вынесці дамову на рэферэндум, выкарыстоўвалі той самы аргумент: такія важныя рэчы, як Еўропа, нельга давяраць цёмнай масе. У гэтым кантэксце тых, хто галасаваў супраць, незалежна ад таго, левымі ці правымі яны былі, абавязкова таўравалі як «варвараў».

Паводле англамоўных каментатараў, віна ляжала перадусім на Шыраку і французскім палітычным кіраўніцтве. Справа была не толькі ў тым, што яго эканамічныя рэформы выбіліся з графіка – урэшце, рэформы Берлусконі зацягнуліся яшчэ даўжэй. Ключавы закід палягаў у тым, што французскае кіраўніцтва не здолела прышчапіць свайму электарату перакананне, што альтэрнатывы няма. Але для цвердалобых неалібералаў настаў зорны час. Французскія левацэнтрысты апынуліся ў крызісе: пазіцыю большасці кіраўніцтва Сацыялістычнай партыі не толькі не падтрымала большасць яе выбарнікаў, але 4 чэрвеня Франсуа Оланд і Дамінік Строс-Кан паглыбілі раскол у ёй, выключыўшы Фаб’юса і яго прыхільнікаў з выканаўчага камітэта партыі. Правацэнтрысцкі «Саюз за народны рух» перажывае не менш востры крызіс, чым Сацпартыя. Калі ўлічыць, што падтрымліваны Вашынгтонам на выбарах кандыдат Нікаля Сарказі здольны паслаць у адстаўку «ўрад кульгавых качак» Шырака і Дэ Вільпэна, а на змену Шродэру, нягледзячы на ўсе яго заслугі ў галіне рэформаў, у Германіі прыйдзе Хрысціянска-дэмакратычны саюз, то ў 2007 г. лідэрства ў Еўропе можа пераняць больш надзейнае праамерыканскае трыо ў Парыжы, Лондане і Берліне. Спакайнейшы перыяд у трансатлантычных адносінах будзе забяспечаны.

Наколькі паслухмяным акажацца ўрад Меркель або Сарказі? Параза сацыял-дэмакратаў у Паўночным Рэйне-Вестфаліі ў траўні 2005 г. была абумоўлена як няяўкай на выбары сацыял-дэмакратычных выбарнікаў, расчараваных шродэраўскім зніжэннем падаткаў для бізнесу і скарачэннем дапамогі беспрацоўным, так і пераходам галасоў да ХДС. Меркель – большая атлантыстка, чым Шродэр, але ейны блок цесна звязаны з сярэднім нямецкім бізнесам, зацікаўленым у далейшым існаванні «рэйнскай мадэлі». Калі Сарказі выйграе ў 2007 г., яму давядзецца вырашаць праблему з французскім электаратам, які апошнія два дзесяцігоддзі караў кожны ўрад, які праводзіў прыватызацыю і абмяжоўваў дзяржаўнае рэгуляванне, выражэннем недаверу яму пасля першай жа яго кадэнцыі. Травень 2005 г. паказаў новае пакаленне французскай моладзі, што набыла сваю палітычную адукацыю ў кавярнях, на вуліцах і мітынгах. Выгнаць варвараў з горада можа аказацца не так проста. Сапраўдны страх, з якім мы сутыкнуліся, як пракаментаваў Славой Жыжак:

гэта страх, што да выбару «супраць» падштурхнула сама новая еўрапейская палітычная эліта. Гэта страх, што народ больш нельга будзе так лёгка дурыць яе «постпалітыкай». А для ўсіх іншых выбар «супраць» – гэта пасланне і выражэнне спадзеву. Гэта надзея, што палітыка яшчэ жывая і магчымая… У галасаванні «супраць» быў пазітыўны выбар: выбар самога выбару, адмова шантажу з боку новай эліты, якая навязвае нам адзіны выбар: зацвярджаць вывады ейных экспертаў або выяўляць «ірацыянальную» няспеласць¹⁶.

ПАХІСНУТАЯ ГЕГЕМОНІЯ

Якія вывады можна зрабіць з правалу «Еўрапейскага асноўнага закону»? Па-першае, трэба пахаваць ілюзію, што ЕС – або нават яго ядро – можа развіцца ў незалежную сілу, стаўшы больш гуманнай, дэмакратычнай альтэрнатывай Злучаным Штатам. Для гэтага цяпер патрэбны тэктанічны зрух, сувымерны з заканчэннем халоднай вайны. Пачынаючы з квазітэтчэраўскага адзінага Еўрапейскага акту еўрапейскія эліты выкарыстоўвалі заканадаўчыя і выканаўчыя органы ЕС для выдалення сацыял-дэмакратычнай спадчыны пасляваеннага перыяду: для камерцыялізацыі дзяржаўнага сектара, лібералізацыі рынку працоўнай сілы, адкрыцця нацыянальных эканомік для сусветнага фінансавага капіталу. Падчас гэтага працэсу іх «Еўропа» станавілася сацыяльна безабароннай.

У яго выніку яна прыняла амерыканскае сусветнае лідэрства на ўмовах, прадыктаваных Вашынгтонам. Развой ЕС, пачынаючы з 1989 г., адбываўся пераважна паводле англа-амерыканскіх прадпісанняў. Лібералізацыя і пашырэнне ператварылі ЕС у рыхлую, бесхрыбетную супольнасць, якая ўважліва прыслухоўваецца да амерыканскага карпаратыўнага лобі ў Бруселі, але бязлітасна ігнаруе пажаданні грамадзян. «Шматхуткасны» ЕС, які паўстаў у апошнія 15 гадоў – з еўразонай «дванаццаткі», групай НАТО з дзевятнаццаці краін, з адмысловым статусам дзяржаў, якія далучыліся да Саюза ў 2004 г. – сведчыць аб правале еўрапейскай інтэграцыі. Да таго ж гэта дае Вашынгтону шырокае поле манеўру ў выбары партнёраў па кааліцыях. Цяпер «вялікая тройка» ЕС, Вялікабрытанія, Францыя і Германія, спрабуюць прымусіць Іран адмовіцца ад атамнай праграмы, хоць яна – дзяціная забаўка ў параўнанні з ядзерным арсеналам Ізраіля, які яны так старанна аберагаюць.

У гандлёвых войнах ЕС можа адказаць ударам на ўдар, адбіваючыся ад амерыканскіх аэробусаў або кітайскіх маек. Але ў плане геапалітычнай магутнасці па заканчэнні халоднай вайны Еўрасаюзу была адведзеная падпарадкаваная роля ў сістэме амерыканскай гегемоніі. Адной з яго функцый стала аказанне паслуг па зачыстцы і «пераўладкаванні» рэжымаў на Балканах, на Каўказе, ва Усходняй Еўропе і ў Малой Азіі, часта пасля амерыканскіх уварванняў або ўнутраных канфліктаў. Як правіла, пры такіх аперацыях у абыход прадстаўнічых структур у найважнейшыя міністэрствы прызначаюцца ключавыя дарадцы, а фінансаваныя з-за мяжы НДА падмяняюць выбарныя органы мясцовай або цэнтральнай улады. За апошняе дзесяцігоддзе вымалявалася «натуральнае пакліканне» ЕС да сацыяльнай інжынерыі: дысцыплінавання працоўнай сілы, апрацоўкі эліт, адкрыцця рынкаў для амерыканскага і еўрапейскага капіталаў, асабліва сярод шырокай паласы краін яго перыферыі: «суседскі імперыялізм», у фармулёўцы Роберта Купера¹⁷. Так, спадзеў на ўступленне ў ЕС адыграў цэнтральную ролю ў пераконванні турэцкіх рабочых згадзіцца павысіць свой пенсійны ўзрост, а палякаў – урэзаць свае пенсіі.

Ці можна лічыць няздольнасць ЕС навязаць сваю гегемонію ў асяродку Саюза знакам аслаблення ягонай ролі як клуба, які прывучае жыць і кіраваць па правілах рынкавай эканомікі? Адзін з высокіх функцыянераў ЕС з трывогай адзначыў энтузіязм, з якім вынікі еўрарэферэндуму былі сустрэтыя ў Бялградзе, і ўзніклае там пачуццё, што сербы больш не маюць прычыны «бяздумна выконваць кожнае патрабаванне Еўропы»¹⁸. Дарэчы будзе сказаць, што ў той самы тыдзень, калі французы і нідэрландцы адхілілі канстытуцыйную дамову, у Багдад прыбыла група спецыялістаў ЕС, каб узяць удзел у напісанні аналагічнага дакумента для акупаванага Ірака. Трэба спадзявацца, што іракцы пашлюць гэтую хартыю і тых, на чыіх штыхах яна трымаецца, туды, куды была адпраўлена яе брусельская папярэдніца.

Народнае адхіленне Канстытуцыі ЕС дае падставы меркаваць, што дзеянне палітычнага наркозу, уведзенага Бруселем, заканчваецца. ЕС як сіла, што навучае сацыяльнай дысцыпліне, больш не можа жывіцца ідэалагічным капіталам эры Дэлора, даўно растрачаным на насаджэнне рынку, рэструктурызацыі і войны. Тэлеалогія сацыяльнага прагрэсу не працуе: як можна ўявіць сабе лепшую будучыню, калі няма альтэрнатывы? Лічылася, што ўзніклую нішу запоўняць мас-медыі, спажывецкая ідэалогія і абыякавасць. «Гэта ж ЕС даў вам мабільныя тэлефоны і танныя авіябілеты», – заявіў Сарказі маладым французам на сустрэчы ў траўні. Іх галасы «супраць» нагадалі манеткі, кінутыя ў адхіленых ад улады італьянскіх палітыкаў з нагоды скандалу «Тангентопалі». Не трэба перабольшваць размаху бунту: у Брытаніі, Польшчы, Ірландыі, Даніі выбарнікі пакорліва пагадзіліся скасаваць рэферэндумы. Аднак прорва паміж еўрапейскім электаратам і неаліберальнымі элітамі яшчэ ніколі не была такой вялікай; у траўні 2005 г. Блэр заваяваў толькі 21 % галасоў брытанскіх выбарнікаў. Скіраванае перадусім супраць «эканамічных і сацыяльных» аспектаў ілжывай еўрасаюзаўскай рыторыкі, галасаванне «супраць» у каторы раз выявіла крызіс рэпрэзентацыі левых сілаў. Лідэры лейбарыстаў і Сацпартыі апынуліся ў стане процістаяння з большасцю сваіх выбарнікаў, пакінуўшы левае поле маргінальным сілам. Дзякуючы гэтаму выявілася, як далёка мы знаходзімся ад стварэння ўсёахопнай праграмы, альтэрнатыўнай неаліберальнаму праекту. Аднак, хаця сёлетнія бліскавіцы выявілі адсутнасць такой праграмы, яны на момант асвятлілі і будучы гарызонт, пры якім яна магла б існаваць.

Пераклаў з амерыканскай В. Р. паводле: Watkins Susan. Continental Tremors // New Left Review. No 33. May–June 2005. P. 5–21.

Пачатак  Цалкам
№ 5 (39) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/25