– Паэтызаваная – у той ступені, у якой можа быць паэтызаваным усё, што датычыць блізкіх нам і дарагіх рэчаў. І, канечне, ня толькі празь непасрэдна паэзію ці нейкія народныя сьпевы або показкі (хоць і гэты элемэнт, вядома, прысутнічае). Але, як і ў кожнага з нас, найперш праз асаблівасьці майго асабістага ўспрыманьня малой радзімы. Праз усьвядомленае, а дзесьці і падсьвядомае адчуваньне таго рэгіёну як цэнтру свайго духоўнага сусьвету. Для мяне маё Міжрэчча, вёска, што ўтварылася на месцы былое панскае сядзібы, – гэта месца, дзе і дасюль воля сьвішча для мяне з усіх шчэлак, а кожная зьвязаная зь ёю, нават самая нязначная, падзея абуджае ў душы цэлую плойму пачуцьцяў. Мясьціна, прамінулае жыцьцё якой засталося ў памяці такім шматколерным, што праявамі сваімі і самую буйную фантазію перасягне. Ужо чаго-чаго, а паэзіі там хапала. Адны толькі арэхавыя ды ліпавыя, шыпшынавыя ды бэзавыя алеі, зарасьнікі ружаў, язьміну, а то і зусім нейкіх экзатычных хмызьнякоў ды кветак чаго былі вартыя. Такая вось паэзія чыстае красы. Для нас у дзяцінстве фарбы ці водар тых кветак былі больш звыклыя за колер ці пах бульбяных суквецьцяў.

Так, сёньня вёска ня тая, яна вымірае. Але ж паэзія ня зьнікла. Зьніклі, паўцякалі ў гарады мы, а гэта, як ні круці, – зь іншае опэры. Паэзія набыла новую – бяз нас – якасьць. Гэта ўжо не паэзія прыўкраснага, маладога, гэта паэзія трагічнага – дажываньня, старасьці, сыходу тых, што засталіся. Мы яе не заўважаем, таму што не жадаем уявіць штосьці бяз нашага ўдзелу. Таму што такая паэзія ня ўкладваецца ў звыклыя межы нашага яе разуменьня. Нашае адносна камфортнае гарадзкое існаваньне аддаліла нас ад яе, зрабіла чужымі ёй. Мы яе баімся і часам пазьбягаем, бо бачым у ёй дакор нашай здрадзе, уласную наканаванасьць ня стаць дарэшты не-чужынцамі там, дзе мы ёсьць цяпер. Я ніколі раней ня думаў, што працэс адміраньня роднай мясьціны можа быць гэткім балючым. Ня менш балючым, як, напрыклад, страта блізкага чалавека. Балючым да такой ступені, што можа выклікаць адчужэньне. Сёлета мне ўпершыню не хацелася начаваць у пустой бацькоўскай хаце. І не з-за браку паэзіі, там яе дастаткова – у посьвісьце ветру па-над дахам, у енку масьнічын, у зорках над прысадамі ды ці мала ў чым яшчэ. У мясьцінах, якіх мы выракліся, месца паэзіі няма для нас, бо мы выпалі зь іх кантэксту. Для тых жа, хто там застаўся, яе ані не паменела, хоць яны нам пра тое і ня скажуць, бо ня ўмеюць. Што да кепскіх гісторыяў, то хіба раней іх было менш? Гэтыя жахлівыя праявы калгаснага прыгонства зь цяганьнем мяхоў з дустам ды рознымі ўгнаеньнямі, гэтыя ходкі па хлеб за шэсьць вёрст, раньнія нялюдзкія сьмерці з-за хранічнага недахопу хвіліны на ўчаснае лячэньне... Але ўсё гэта было натуральнаю часткаю нашага жыцьця, і мы ўспрымалі яго як належнае і нават знаходзілі ў ім... паэзію. Зь іншага боку, ці так ужо шмат высокага ў тым жа нашым сёньняшнім гарадзкім жыцьці, каб яго паэтызаваць? Але ж паэтызуем, бо родным становіцца для нас, сапраўды, тое месца, дзе нам добра. Гэта нармальная зьява, іншая рэч, што забывацца на карані ня сьлед, як і пляваць на сваю мінуўшчыну, на сваю гісторыю.

Вы пытаецеся пра міталягізаванасьць маёй Мёршчыны. Дык вось гэтае нашае паэтызаванае ўспрыняцьце прамінулага, нам дарагога, – ці ня ёсьць таксама адным зь мітаў? З тых, што цешаць нашае самалюбства нашаю ж нібы адданасьцю чамусьці, таму, чаго выракацца сорамна, а разам з тым падвышаюць нас ува ўласных нашых вачах і вачах нашчадкаў. Міт-аблуда, як той, чуты вамі, напэўна, неаднойчы – пра суцэльную спольшчанасьць Мёршчыны ды прылеглых да яе раёнаў. Ён, напрыклад, па сёньняшні дзень ня дае спакою ўраджэнцам усходніх рэгіёнаў вобласьці, а тым часам абсалютна ня мае пад сабою аніякага грунту. Ужо зрусіфікаванасьць – так, але ж ня спольшчанасьць, гэта няўзброеным вокам бачна.

– Гісторыі, што адбываюцца ў аповесьці «Ўдог», – гэта пагружэньне ў няпросты пасьляваенны сьвет дзяцінства?

– Не зусім так. Справа ў тым, што само азначэньне – пасьляваеннае (у звыклым сэнсе гэтага слова) – наўрад карэктнае для мясьцінаў, дзе прайшло маё дзяцінства. Мясцовасьць, дзе я нарадзіўся, – глухі кут паміж Друяй і Лявонпалем, беларуска-польска-расейска-латыскае (паводле падзелаў розных пэрыядаў, вядома) памежжа з адпаведнаю рознасьцю поглядаў як на вайну, так і на тое, чым сталіся для тамтэйшых жыхароў яе вынікі. Не зманю, калі скажу, што сьлядоў вайны мы ў дзяцінстве наагул не адчувалі, бо ў нас не было падчас вайны вялікіх бамбёжак, разбурэньняў і г. д. У вёсцы былі ўдзельнікі вайны, але не было тых, хто быў мабілізаваны ў войска менавіта зь яе, бо ўтварылася яна ўжо пасьля вайны. Адзіным, што нагадвала пра падзеі ваеннага часу, былі, памятаю, аповеды старэйшых людзей пра зарыва па-над Дзьвіною падчас трагедыі ў Асьвеі ды вялікая колькасьць калек і жабракоў на дзядзінцы перад касьцёлам. Нам не тлумачылі, хто гэтыя нябогі, адкуль яны ўзяліся, таму мы ня зьвязвалі іх нашэсьце з вайною. А вось згадкі пра тое, як забівалі, ужо пры саветах, ксяндзоў ці як раскулачвалі заможных сялянаў, мы чулі штодня. Так што правільней будзе менаваць згаданы вамі пэрыяд датычна малой радзімы як пасьляваенны пэрыяд разбурэньня своеасаблівага, вельмі адметнага ўкладу жыцьця. Я засьпеў дзіцем той уклад і быў сьведкам яго руйнаваньня. Пра моцныя нацыяналістычныя асяродкі, што існавалі ў рэгіёне перад вайною (пра іх дзейнасьць піша ў сваіх успамінах Язэп Малецкі), ніхто ў нас, як і паўсюль у Беларусі, у той час ня згадваў. Затое заставаліся некранутыя матэрыяльныя сьведчаньні мінуўшчыны: панскія пакоі – помнік сядзібнай архітэктуры міжваеннай Польшчы – у маім Міжрэччы, комплекс кардоннае фабрыкі ва Устшэжы, што давала працу шмат каму з аўтахтонаў, гарадзішча XII стагодзьдзя ў Прудніках, капліцы, касьцёлы. Урэшце – проста найцікавейшыя сялянскія гаспадарчыя пабудовы з стосамі выданьняў суполкі «Загляне сонца і ў наша ваконца» ды маляванкамі Драздовіча на паддашках. Усё гэта разбуралася, гублялася, чэзла пад ціскам новых рэаліяў. Цэгла ды кахлі расьцягваліся, дзіўныя амэрыканскія таполі пілаваліся на «падушачкі» для калёсаў, экзатычныя дрэвы і хмызьнякі высякаліся, а люд масава ўцякаў ад тых рэаліяў у суседнюю Латвію або ў Польшчу. Дарэчы, мае бацькі таксама мелі намер зьехаць і рыхтавалі ўжо адпаведныя дакумэнты, але штосьці не атрымалася. Мяняліся варункі – мяняліся людзі. Спакваля прыходзіла схільнасьць да п’янства, аднаасобніцкая рупнасьць саступіла месца калектыўнай абыякавасьці. Адна з галоўных гераіняў «Удогу», Стася, – рэальная асоба, якая хадзіла зь сякеркаю за поясам і нішчыла ўсё, што трапляла пад руку. І такіх Стасяў было шмат. У выніку мая вёска зь яе дзіўнымі сымэтрычнымі алеямі колішняга панскага двара ўжо на пачатку 1970-х нагадвала пустэльню. А наагул праіснавала яна крыху больш за паўстагодзьдзя і засталася ў скрыжалях гісторыі як месца прытулку аднаго пакаленьня. Цяпер там жывуць два чалавекі – і гэта ў мясьціне, дзе колісь усё віравала, дзе сама прырода хараством сваім кліча на сталае жыцьцё. І не вайна ўсё тое зрабіла. Вось пра што я пісаў.

– Як літаратуразнаўцы і чытачы ўспрынялі гэты няпросты для разуменьня твор?

– Гэта быў першы мой твор, на які адгукнулася даволі шмат людзей. Былі тэлефанаваньні ад незнаёмцаў, ад знаёмых. Тыя, каму не спадабалася, не адзываліся, але я ведаю, што іх таксама нямала. Але ж я добра ўсьведамляў, што раблю. Як ведаў і тое, што ўспрыняцьце такога твору залежыць ад пазыцыі чалавека, яго погляду на рэаліі, мастацкага густу і г. д. Што да літаратуразнаўцаў, то ня будзем забывацца: наша літаратура ўсё яшчэ застаецца сфэраю апалягетыкі «ружовага». Усе гэтыя размовы, уся гэтая лухта пра задачы маральнага выхаваньня празь літаратуру, пра меру дапушчальнасьці адлюстраваньня вычварнага, нязвыклага, цёмнага ў чалавеку... Такое ўражаньне, што літаратура ў нас робіцца калектыўна, прычым усё гэта – на тле крайняга эгацэнтрызму, кланавай заангажаванасьці, кругавой парукі. Я сумняваюся ў пэрспэктыўнасьці літаратуры, дзе адзін паэт прылюдна папікае другога нетрадыцыйнаю сэксуальнаю арыентацыяй і дзе пры фармаваньні сьпісу чытва для школьнікаў улічваюцца найперш палітычныя погляды аўтараў. «Удог» ня мог быць прыняты спавядальнікамі імпэрскага мысьленьня, і гэтаксама ня мог ён быць прыняты экзальтаванаю часткаю чытача, скіраванага на нацыянальную ідэю. Гэта, зноў-такі, нашае спэцыфічнае ўспрыняцьце твору: шукаць у ім сябе любага, ды яшчэ каб як мага больш сымпатычнага. Я адно ведаю дакладна: я зрабіў тое, у чым хацеў і мог раскрыцца як найпаўней, і зрабіў гэта няблага.

– У кнізе Васіля Гадулькі «Голас» ягоны і ваш сябар Васіль Сахарчук спасылаецца на словы Васіля Быкава, маўляў, ува ўмовах правінцыі ў творцы ёсьць тры шляхі: вырвацца зь яе атмасфэры і рэалізавацца ў сталіцы альбо зьмірыцца з роляй серадняка і публікацыямі ў рэспубліканскім друку час ад часу напамінаць пра сябе ці проста паддацца цячэньню і сьпіцца, што ў літаратурным жыцьці нярэдка здараецца. Ці згодныя Вы?

– У меркаваньні Быкава ёсьць праўда, але ці ўся? Што значыць – рэалізавацца ў сталіцы? Заняць пасаду ў Менску, дзе наўкола цябе будуць круціцца Бог ведае хто і сьпяваць табе гасанны, ці ўсё-ткі напісаць варты твор у правінцыі? Што лепш – надрукаваць, карыстаючыся прывілеяй доступу да выданьня, усё, што ні натрызьнілася, ці, апёкшыся аб няўдачу, можа, нават чыюсьці прадузятасьць, сесьці за стол і зрабіць, насуперак усяму, тое вартае? Дарэчы, «Удог» я пісаў, узлаваны на рэдакцыю «Полымя», якое згубіла мой папярэдні рукапіс, а пасьля, калі я яго ўзнавіў па памяці, адшукала згубленае і вярнула з выракам «надрукавана ня будзе». Дык і дзякуй ім!

Сьпіцца? Як я магу сьпіцца, калі Бог ня даў мне схільнасьці да зялёнага зьмея? Вось і Аркуш жа ня сьпіўся, і Сом не сьпілася, і Гарановіч ды Жарнасек надта ня п’юць, а толькі прыгубліваюць. І хіба ў сталіцы не сьпіваюцца?

Жыцьцё ў сталіцы мае перавагу ў пляне імітацыі літпрацэсу, і далёка не заўжды – у пляне яго выніковасьці. Ці тады, калі цябе папікнуць, напрыклад, нейкім тваім грахом, а да гэткага ж граху таго, хто побач, у адным «катле», якому, у адрозьненьне ад цябе, аказваецца, «сям’ю трэба карміць», паставяцца (і ты бачыш гэта, бо не сьляпы) згодна з выслоўем «варона вароне вока ня выдзеўбе». Дарэчы, адносна апошняга сёньняшняя сытуацыя здаецца мне больш непрыемнаю, як нават у савецкія часы. Але ж яна таксама ні пра што ня сьведчыць, як толькі пра ўзровень прыстойнасьці канкрэтных людзей.

Канечне, шанцаў для самарэалізацыі ў сталіцы больш, ды гэта, зноў жа, – рэч адносная. Быкаву пераезд у Менск у гэтым сэнсе паспрыяў, бо было што рэалізаваць. А колькі тых, што па пераезьдзе ня толькі не рэалізаваліся, а наадварот, канчаткова здэградавалі?

Думаю, ёсьць і чацьвёрты шлях – проста «вырвацца», без усялякіх «і»... Ня ведаю, як так сталася, але я не адчуваю сябе правінцыялам ні ў Менску, ні ў Кракаве, ні ў Рыме. Запрасеце мяне ў Парыж, і я правяду вам экскурсію ня горшую за тую, якую мог бы правесьці ў сваім правінцыйным Віцебску.

– Ну тады пагаворым пра Віцебск. Што сабой уяўляе сёньняшняе літаратурнае жыцьцё ў горадзе, у якім Вы жывяце?

– Віруе! Хто піша-друкуецца, хто займаецца соткамі, хто дзяцей-унукаў гадуе – усё як у людзей. Раз у чатыры гады выдаём альманах, выдалі даведнік «Пісьменьнікі Віцебшчыны». Шмат, ажно, можа, занадта, ладзім мерапрыемстваў рэпрэзэнтацыйнага кшталту. Працуем у пляне асьветніцтва – праз кантакты зь ліцэямі, студэнцкай моладзьдзю, бібліятэкамі. У нас добрыя стасункі зь мясцоваю прэсаю, тэлевізіяй, якія, у адрозьненьне ад прэсы сталічнай, падаюць падзеі з нашым удзелам больш-менш ахвотна. Яшчэ – плёткі пра сябе слухаем, самі пляцём... Напрыклад, адна з апошніх, у зьвязку з маім супрацоўніцтвам з каталіцкімі выданьнямі, – што Папа Рымскі плаціць мне ў месяц тысячу даляраў.

Людзей, якія пішуць, у горадзе і вобласьці нямала, адпаведна – і выдадзеных ды падрыхтаваных да друку кніжак шмат. Канечне, рознага гатунку ўся гэтая прадукцыя, рознага ўзроўню. З графаманамі ваюем, хоць гэта і вельмі няпростая справа: як добра нікому пісаць не загадаеш, так і кепска не забароніш. Агулам жа, у Віцебску ўсё някепска, як казала колісь, пацьвельваючыся з аматараў уставіць у размове польскае слова, адна з маіх суседак-вясковак, – поўны porządek.

...Віцебск ня родны мой горад, упершыню я пабачыў яго ўжо па вучобе ўва ўнівэрсытэце. Не магу сказаць, што вельмі яго люблю. Горад, дзе адно тваё зьнямечанае праз грамацейку-сельсаветчыцу імя здольнае выклікаць у незнаёмага суразмоўцы лёгкае неўразуменьне. Да таго ж я ўсё-ткі заходнік, і мэнталітэт вытыркаецца, дае аб сабе знаць. Прызвычаіўся, тым больш што рэльефам Віцебск вельмі нагадвае Міжрэчча. Усё тут узгорыста, высока, шырока, а галоўнае – вольна. Навучыўся бачыць пэрспэктыву вуліцаў, а праз гэта ўсьведамляць сябе ў прасторы – гэта важна для пісьменьніка, як і ўяўляць сябе ў часе. У Менску я вучыўся, але роднасьці зь ім ужо таксама не адчуваю. Таму, напэўна, і не спакусіўся пэрспэктываю пераезду. Віцебск і тым для мяне добры, што гэта месца, дзе я, адмалку чужы ўсялякаму спаборніцтву, магу як найменей марнаваць сілаў і энэргіі на адхіленьне прапановаў аб ім, захоўваючы іх на змаганьне з самім сабой. Што ў Менску зь яго больш высокай шчыльнасьцю літаратараў на адзін мэтар квадратны, пэўна ж, было б рабіць нашмат цяжэй.

– А як Вам удаецца ў «няродным» Віцебску самому выдаваць свае кнігі?

– Калі як. Найчасьцей – дзякуючы падтрымцы добрых людзей. А то і ўласным коштам выдаю. Напрыклад, сто асобнікаў апошняй, «Асымэтрыі», каштавалі мне значных у сувымярэньні з маім заробкам грошай, буду цяпер вяртаць іх праз продаж. У 2003-м Беллітфонд, выдаўшы «Ўдог», «нагрэў» мяне на ўсю суму, што паступіла на яго рахунак па рэалізацыі часткі накладу. Апошнім падарункам, які я меў ад дзяржаўнай «Мастацкай літаратуры», было выданьне дзіцячай кніжкі ў 2003 годзе.

Наагул, выданьне кніжкі – гэта пакута. Кожны, хто хоць аднойчы гэтым займаўся, ведае: лягчэй кніжку напісаць, чым выдаць.

– Што сёньня ўяўляе сабой пасада старшыні абласнога аддзяленьня СПБ, якую Вы займаеце з канца 1990-х? Ці прыслухоўваюцца да Вашай думкі абласныя ўлады?

– «Пасада» без заробку і з масаю абавязкаў. У дзяржавы няма грошай, каб аплаціць сумленную (даруйце за нясьціпласьць) працу пяцярых старшыняў абласных пісьменьніцкіх суполак. І гэта пад бясконцы акампанэмэнт размоваў наконт клопату пра сваё, беларускае.

Што да ўладных пэрсаналіяў, то мы існуем, так бы мовіць, паралельна. Яны ведаюць, што ёсьць я, я ў курсе, што дзесьці ёсьць яны. Такія стасункі – найлепшы варыянт, бо ён дазваляе проста ня ведаць, наколькі з табою ня лічацца. Звычкі хадзіць па кабінэтах ня маю, таму кантакты зьведзеныя да мінімуму. Але добрыя кантакты маю з упраўленьнем культуры, якое шмат дапамагае нам у справе ажыцьцяўленьня выдавецкіх ды іншых праектаў. Людзей, якія зычліва ставяцца да нацыянальнага, у тым ліку да беларускай кніжкі, ня так і мала. Іншая рэч – нашая, так характэрная для грамадзтва татальнае асьцярогі згубіць і тое малое, што маеш, звычка «падсьцілаць», apriori рабіць так, як можа спадабацца камусьці, ці, наадварот, нешта не рабіць, калі, барані Бог, яно камусьці будзе недаспадобы.

– Хто зь беларускіх пісьменьнікаў Вам блізкі эстэтычна? У каго Вы вучыліся?

– У пляне блізкасьці, а дакладней, сымпатычнасьці мастацка-эстэтычнай – напэўна, назаву Мудрова, Наварыча – у паасобных аповедах. Гэта з гледзішча прафэсійнага. Для чытаньня – можа быць і нешта іншае. Быкава шаную, безумоўна, хоць якраз эстэтычная канцэпцыя яго апошніх твораў мне чужаватая. А як шараговы чытач аддаю перавагу паэзіі. Чытаю ўсё без разбору, незалежна ад таго, якога гатунку і дзе надрукавана. Чытаю Барадуліна, Сільнову, іншых аўтараў. Акутагава пісаў пра паэзію як пра адзіны чыста мастацкі літаратурны жанр, я гэткай жа думкі, адсюль і прыхільнасьць да паэзіі. Люблю верш разкаваты, безь сюсюканьня. Гэткі, да прыкладу, як Хадановічаў.

З настаўнікаў канкрэтна нікога не магу назваць. Ды і скуль ім было ўзяцца, калі зь першым літаратарам (апроч унівэрсытэцкіх выкладчыкаў ды тых, з кім давялося жыць разам у інтэрнаце) візуальна пазнаёміўся амаль што ў 30-гадовым узросьце? А вось людзі, якія падтрымлівалі, – былі. Марчук, напрыклад, напачатку, які ніколі не павучаў, а толькі падбадзёрваў, заахвочваў добрым словам. Быў, дарэчы, днямі непрыемна ўражаны, пачуўшы зь ягоных вуснаў у нейкім інтэрвію па тэлевізіі маналёг на расейскай мове. І гэта, калі не памыляюся, у сюжэце зь беларускамоўным камэнтаром! Нішто сабе прыклад для паспалітага люду! Дамашэвіча і Далідовіча не магу не згадаць з удзячнасьцю, Варановіча.

– Калі нам чакаць Вашую новую кнігу?

– Працую паралельна над дзьвюма аповесьцямі. Калі скончу – ня ведаю. Нагодаю для пачатку працы над адною зь іх сталася нядаўняе наведаньне Даўгаўпілсу – вельмі супярэчлівыя, неадназначныя ўражаньні. Сьпяшацца ня буду, такі ўзрост – вымагае грунтоўнасьці і адказнасьці за зробленае. Тым больш што на зьмену творчаму імпэту, дакладна ведаю, прыйдзе адчужэньне, і тады ўжо кусаць локці ды пасыпаць голаў попелам будзе позна. Ня ўдасца зрабіць належным чынам, – перажыву, я ня з тых дзядзькоў, што могуць зарабіць нэўрастэнію праз творчую няўдачу. Калі чакаць кніжку? Як напішу і зраблю ўсё астатняе, што спадарожнічае такому цягамотліваму, нэрвоваму «акту». Можна і раней – як ахвяруеце грошы.

Гутарыў Алесь Аркуш