Цяжка дакладна сказаць, што рухала прэзыдэнтам Лукашэнкам, калі ў 2002 г. ён падпісаў Указ № 153 «О строительстве нового здания государственного учреждения «Национальная библиотека Беларуси». У кожным разе гэта былі ня «мэты больш поўнага задавальненьня інфармацыйных запытаў грамадзтва», як запісана ўва ўказе, – варта толькі разгледзець стан гэтых «інфармацыйных запытаў» больш дэталёва. Да таго ж Лукашэнка ня лічыць Беларусь сваёй краінай (на 60-й Генасамблеі ААН ён на ўвесь сьвет заявіў, што ягоная краіна – СССР), таму кожную праяву клопату аб беларускай культуры трэба ўспрымаць як калі ня цуд, дык прынамсі як дабрадзейства.

Якім жа клопатам ахінуў прэзыдэнт бібліятэкі краіны? У гэтай галіне назіраецца сталы заняпад. На сайце Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусі, на старонцы «Ў люстры статыстыкі» можна прачытаць, што за 2000–2004 гг. (эпоха «сьпелага» лукашызму) колькасьць публічных бібліятэк у Беларусі зьменшылася на 490 (чатырыста дзевяноста!), дзіцячых бібліятэк – на шэсьць. Штогадовая агульная колькасьць выдачы кніг зьменшылася за гэты ж час на 2 мільёны 915 тысяч асобнікаў. Колькасьць дарослых чытачоў зьменшылася на 172 тысячы чалавек, дзіцячых чытачоў – на 97 тысяч чалавек. Ці не гаворыць гэта пра зьмяншэньне «інфармацыйных запытаў»? З афіцыйнай статыстыкі руху бібліятэчных фондаў відаць, што кожны год фонды зьмяншаюцца больш чым на мільён асобнікаў. Колькасьць бібліятэчных работнікаў за вышэйназваны пэрыяд скарацілася на 289 чалавек. Тут можна запярэчыць, што ў век Інтэрнэту патрэба ў бібліятэках зьмяншаецца. Але досьвед і статыстыка разьвітых краінаў паказваюць, што кампутарызацыя й інтэрнэтызацыя толькі падвышаюць доступ да кніг, а самі бібліятэкі робяцца асяродкамі кампутарызацыі й бясплатнага карыстаньня сецівам, гэта значыць, становяцца больш запатрабаваныя. Да таго ж зьмяншэньне колькасьці бібліятэк і чытачоў у Беларусі не суправаджаецца адпаведным павышэньнем колькасьці кампутараў, электронных кніг і г. д. Наўрад ці пабудова шклобэтоннага «дыямэнта» для «дзяржаўнай установы» на ўскрайку сталіцы можа вырашыць сур’ёзныя праблемы зь бібліятэчнай справай у краіне. Дарэчы, зьнікаюць ня толькі бібліятэкі, але й музэі, «установы клюбнага тыпу» і г. д. Сфэра культуры відавочна ня ёсьць прыярытэтам для цяперашняга прэзыдэнта, а сфэры культуры нацыянальна беларускай не існуе для яго наагул.

Выглядае, што за траскучымі фразамі аб «фармаваньні ўнівэрсальных інфармацыйных рэсурсаў», «забесьпячэньні доступу да аналітычна-сынтэтычных зьвестак» хаваюцца рэчы больш празаічныя. Рэч першая: бібліятэка ў новым будынку – трыюмф «палітыкі прэзыдэнта ў галіне нацыянальнай культуры», кляп у рот усім крытыкам і цудоўны кавалак прапаганды для надыходзячай прэзыдэнцкай кампаніі. Рэч другая: вызваленыя будынкі й тэрыторыя выкарыстоўваюцца дзеля пашырэньня комплексу «Палац прэзыдэнта РБ» і ўзмацненьня бясьпекі «першай асобы». Чаму б ёй адкрыта не сказаць людзям, што ёй патрэбныя пераканаўчыя аргумэнты на трэці прэзыдэнцкі тэрмін ці што павялічылася пагроза прэзыдэнцкаму жыцьцю? «Электарат» зразумеў бы. Сытуацыя зь перасяленьнем Нацыянальнай бібліятэкі нагадвае сытуацыю з сумнавядомым высяленьнем дыпляматаў з пасёлку Дразды ўлетку 1998 г. Тады таксама т. зв. патрэба «паляпшэньня ўмоваў» для дыпляматаў (што абярнулася высяленьнем) узьнікла празь цікавасьць да апэтытнага кавалку нерухомасьці і ўмацаваньня бясьпекі прэзыдэнта ад заморскіх супастатаў.

Але вернемся да бібліятэкі. Да Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Як вядома, Нацыянальная бібліятэка кожнай краіны ёсьць атрыбутам яе сувэрэнітэту і незалежнасьці, гэтаксама як сьцяг, гімн, войска, валюта і г. д. Фонд Нацыянальнай бібліятэкі – гэткае ж, калі ня большае, багацьце кожнай краіны, як дзяржаўны скарб ці залаты запас. Гэта гарантыя й неабходная ўмова культурнага і навуковага разьвіцьця, прагрэсу канкрэтнай нацыі. Які ж сёньня стан гэтага нацыянальнага атрыбуту ў сувэрэннай Рэспубліцы Беларусі? Пачнём з назвы: Государственное учреждение «Национальная библиотека Беларуси». Ці існуе афіцыйная назва па-беларуску – невядома, бо на сайце яе не відаць.

Цяпер паглядзім на сэрца кожнай бібліятэкі – яе каталёг. У бібліятэцы ж Нацыянальнай ён мусіць быць сэрцам усёй бібліятэчнай сыстэмы, больш за тое – усёй сыстэмы інфармацыйных рэсурсаў краіны. Асабіста я лічу, што каталёг і сыстэма каталягізацыі – спосаб прывязаньня сваёй культуры, сваёй цывілізацыі да прасторы сусьвету. Гэта разьмяшчэньне ўласных ведаў і здабыткаў нацыі ў сыстэме ведаў усяго чалавецтва. Таксама гэта – праява нацыянальнага сьветагляду. І тут з сумам трэба канстатаваць, што справа і з каталёгам, і з Нацыянальнай бібліятэкай наагул дакладна адлюстроўвае незайздросны стан нацыянальнай культуры, і ганебны стан нацыянальнай псыхалёгіі сёньняшніх беларусаў. Лукашэнка – палітык інстынктыўны. Ён займаецца сэрфінгам на хвалях народных. І тое, што пакуль ён добра трымаецца на паверхні, паказвае, што вышыня ды напор хваляў добра адчутыя і пралічаныя. І прадказальныя. Ня дзіва, што з стаўленьнем Лукашэнкі да Нацыянальнай бібліятэкі досыць блізка карэлюецца стаўленьне насельніцтва (абыякавасьць).

Каталёг НББ, як і паўсюль у сучасных бібліятэках, карткавы й электронны. Карткавы каталёг – спадчына часу, ягоная сыстэма – савецкая, прынцыпы й мэтодыка складаньня – з Масквы. На свой час гэта ўспрымалася натуральна, так як і надпіс «НА БЕЛОРУССКОМ ЯЗЫКЕ» па-расейску ззаду ў кожнай беларускамоўнай кнізе. А што ж сёньня, у незалежнай Беларусі? Электронны каталёг Нацыянальнай бібіліятэкі Беларусі складаўся ўжо пасьля 1991 г., але ён вядзецца па-расейску і капіюе прынцыпы адпаведных каталёгаў Расейскай Фэдэрацыі. Тое ж і зь бібліяграфічнай службай – Расея-матухна вытыркаецца адусюль. Выходзіць, што і тут беларусы ня выйшлі (або: ім не даюць выйсьці) з фазы раньняга маленства, «працягваюць мяць цыцку замест каб пачаць есьці лыжкай», як трапна, хоць і зь іншай нагоды, адзначыў адзін з аўтараў «ARCHE». Яскравым прыкладам «мяцьця цыцкі» ёсьць сайт Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі ў Інтэрнэце. Мовы сайту – толькі расейская і ангельская. Па-беларуску – толькі караценькія паведамленьні на расейскамоўнай старонцы, якія трэба шукаць праз увесь сайт. Опцыя пошуку ў он-лайнавым каталёгу й тлумачэньні – толькі па-расейску. Ствараецца ўражаньне, што памылкова трапіў на сайт нейкай абласной бібліятэкі Расеі. Тут нават ёсьць нейкая тэлепатычная сувязь з постсавецкім скаротам афіцыйнай назвы нашай краіны. Паставіўшы ў пошукавіку «Нацбібліятэка» і «РБ», можна знайсьці й Нацыянальныя бібліятэкі Рэспублікі Башкартастану («імя Ахмэд-Закі Валіды») або Рэспублікі Бураціі – галоўныя бібліятэкі адпаведных правінцыяў («рэспублік») на тэрыторыі Расейскай Фэдэрацыі. Ці ня ў гэтым сэнсе прапісаў прэзыдэнт пра падвышэньне ролі НББ як «галоўнай бібліятэкі рэспублікі» ў сваім указе?

Вынясеньне Нацыянальнай бібліятэкі на мяжу сталіцы краіны – акт сымбалічны. Гэта выцісканьне на маргінэс набыткаў нацыянальнай культуры. З канца сёлетняга жніўня пачаўся пераезд НББ у новы будынак на ўскраіне Менску, будоўлю якога асабіста курыраваў Лукашэнка. Каля васьмі мільёнаў кніг павінны зьмяніць дысьлякацыю, і на найвышэйшы загад гэта мусіць адбыцца за некалькі месяцаў. Раней гэтыя кнігі ў такой колькасьці мянялі адрас толькі аднойчы: у 1944 г., калі нацысты вывезьлі фонды бібліятэкі, што называлася тады Дзяржбібліятэкай імя Леніна, у Ратыбор у Сілезіі. Цяперашні пераезд адлюстроўвае працэс трансфармацыі бібліятэкі, якая ад пачатку, з 1922 г., існавала як галоўная бібліятэка Беларусі. У будынку на вуліцы Чырвонаармейскай, помніку канструктывізму (архітэктар г. Лаўроў) бібліятэка месьціцца з 1932 г. Тагачасная Бібліятэка Леніна дэ-факта была Нацыянальнай бібліятэкай нават да Незалежнасьці. Прынамсі, так разглядаў кожны неабыякавы беларус бібліятэку, дзе захоўваліся набыткі культуры ягонага народу, куды былі перададзеныя прыватныя зборы Карскага, Сапунова, Пічэты, Янчука, дзе зьберагаліся кнігі Бібліі Скарыны і першыя творы Дуніна-Марцінкевіча, Сыракомлі, Чачота, Багушэвіча, Купалы, Коласа, Багдановіча. Лёсу, аднак, было заўгодна, каб нацыянальны характар бібліятэкі быў заўсёды пад уціскам. Так было падчас зьнішчэньня беларусізацыі ў 1930-я, так ёсьць сёньня.

Зь пераездам ліквідуецца адмысловы беларускі аддзел, своеасаблівы «рэзэрват» і асяродак беларускасьці, які існаваў, дарэчы, ад пачаткаў бібліятэкі. Можна спрачацца пра тое, ці ў тэорыі сапраўднай Нацыянальнай бібліятэцы патрэбны аддзел тытульнай нацыі. У гэтым канкрэтным выпадку Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, на гэтым канкрэтным этапе 12-га году кіраваньня Лукашэнкі адказ можа быць адзін: так, жыцьцёва неабходны.

Афіцыйная беларуская культура – невялічкі дэкаратыўны апэндыкс рэжыму. Маштаб ейны ня зьменіць ані вялізны шклобэтонны шарападобны шматграньнік, збудаваны пад сядзібу Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, ані адрамантаваны Тэатар опэры й балету, высяленьне актораў зь якога, дарэчы, таксама нагадвала Дразды-1998. Афіцыйная культура поўніцца мярцьвячынай і кар’ерызмам. Усё, што ёсьць жывога і шчырага ў ёй – падобна да малога дзіцяці, якога гвалціць і зьбівае вялікі дарослы сваяк, змушаючы час ад часу танчыць і расказваць вершыкі гасьцям, каб паказаць, што «ўсё нармальна», «усё як у людзей».

Беларуская культура пакутуе на ненармальнасьць. Вось, здавалася б, і помнік Скарыну зьявіўся нарэшце ў Менску. Ля бібліятэкі, каля кніг… Але – на былым балоце, на ўскрайку. Напэўна, каб да помніка не пайшлі дэманстраваць нацыяналісты. Не бяда, што першадрукар з твару падобны да першага прэзыдэнта РБ. Бяда, што ў хуткім часе з такой культурнай палітыкай, якую вядзе Лукашэнка, з адвольнымі перайменаваньнямі й перапісваньнем гісторыі, няшмат людзей змогуць сказаць, хто такі Скарына. А бяз надпісу на помніку нават могуць успрыняць скульптуру як помнік самому прэзыдэнту ў мантыі Адраджэньня.

Адзін мой добры знаёмы, пачуўшы пра пераезд Бібліятэкі, махнуў рукой: «Якая нацыя, такая й бібліятэка… А Беларуская бібліятэка – яна яшчэ не напісаная… Яна круціцца недзе ў нябёсах, у адной з дванаццаці сэфіротаў, і сыдзе на зямлю, уліецца ў літары, увасобіцца ў тэксты, калі сасьпеюць для яе чытачы».

Чытачы ўсё яшчэ сьпеюць. Але сьпеюць і гронкі гневу. За штодзённыя прыніжэньні, за растаптаную культуру, за апляваныя сьвятыні. І за шарападобны шматграньнік.

Пачатак  Цалкам
№ 6 (40) - 2005 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/01/15