Дубавец, Сяргей. Вострая Брама. Беларускі культурны кантэкст на мяжы стагодзьдзяў. Выбраныя перадачы Радыё Свабода (1997–2004). – Радыё Свабодная Эўропа / Радыё Свабода, 2005. – 520 с. – (Бібліятэка Свабоды. ХХІ стагодзьдзе).

У «Бібліятэцы Свабоды» друкуюцца выбраныя перадачы Беларускай службы радыё «Свабода». Словы, якія прамаўляліся ў этэры, цяпер набываюць застылыя формы. На маю думку, гэты праект павінен быў увасобіцца ў сэрыю аўдыёкніг, але, на вялікі жаль, беларускае мастацкае і публіцыстычнае слова пакуль прыходзіць да сваёй аўдыторыі традыцыйным шляхам – праз друкарню¹ . Выключэньне складае хіба што літаратурны часопіс «Тэксты», адзіны нумар якога выйшаў у 2004 годзе, – яго можна набыць і на кампакт-дыску.

Слухач радыё «Свабода», узяўшыся чытаць кнігу «Вострая Брама», у якую ўвайшлі выбраныя скрыпты з аднайменнай перадачы гэтага радыё, міжволі пачуе голас Сяргея Дубаўца, уловіць ягоныя інтанацыі. Хоць «Вострая Брама» ствараецца, як правіла, калектыўнымі намаганьнямі, яна была і застаецца – ужо дзявяты год – «маратонам аднаго аўтара», як зазначыў у прадмове да кнігі Аляксандар Лукашук. Дубавец адкрывае і закрывае «Вострую Браму», абірае тэмы, фармулюе пытаньні, кіруе гутаркай, робіць высновы. У ліку нямногіх Дубавец стварае ідэалягічны прадукт – (у тым сэнсе, у якім ідэалёгію разумеў Ралян Барт, які ў «Асновах сэміялёгіі» вызначыў ідэалёгію як няспынны пошук каштоўнасьцяў і іх тэматызацыю), таму яго сьветабачаньне, комплекс ведаў і перакананьняў сёньня нельга ня ўлічваць, калі аналізуеш сацыяльна-культурнае жыцьцё краіны.

Многія перадачы «Вострай Брамы» прысьвечаны «эстэтычнай рэчаіснасьці» – літаратуры, як і пілётны выпуск пад назвай «Вострая Брама і Курган Славы» (этэр ад 10.12.1997). Гэтым скрыптам пачынаецца кніга. Асноўная думка – у беларускай літаратуры існуе этычны і эстэтычны канфлікт паміж Вострай Брамай і Курганам Славы як хрысьціянскай і паганскай сьвятынямі (праз такую прызму беларускую літаратуру не разглядаў ніхто), і гэтую палярызацыю можна пашырыць на ўсе грамадзка-палітычныя і культурныя працэсы. Дубавец імкнецца ўплываць на хаду літаратурнага працэсу: «...я спрабую паставіць эстэтычную задачу – убачыць верш, у якім бы апяваліся Вострая Брама і Курган Славы адначасова». Калі сымбалі не паяднаюцца, калі між імі ня будзе пастаўлены злучнік «і», адзін зь іх мусіць канчаткова зьнікнуць, а значыцца, кансалідацыі нацыі не адбудзецца.

«Вострая Брама і Курган Славы» – вельмі складаны ідэалягічны тэкст, але яго пабудова – лёгка-празрыстая, акварэльная. Ён пазбаўлены складаных моўных канструкцыяў, строгіх навуковых дэфініцыяў, скрупулёзнага аналізу, бо напісаны прафэсійным журналістам з вобразным мысьленьнем і тонкай інтуіцыяй, які хоча быць пачуты масавай аўдыторыяй. Гэта дазваляе параўнаць Сяргея Дубаўца з Алесем Адамовічам.

Падобна Адамовічу, якога ў кансэрватыўных акадэмічных колах ніколі не лічылі сапраўдным навукоўцам, Дубавец-крытык выклікаў і выклікае альбо гнеўныя абурэньні, альбо паблажлівыя ўсьмешкі з боку афіцыйнай навукі². І сапраўды, ці могуць у Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы сур’ёзна разглядаць артыкул Дубаўца «Загадка Караткевіча», у якім аўтар вылучае гіпотэзу аб тым, што ў сваім вершы «Багдановічу» Караткевіч пад ізумрудам разумеў Вільню, альбо прыслухацца да яго прапановы аб напісаньні грунтоўнай «Гісторыі таталітарызму ў Беларусі», адзін з разьдзелаў якой быў бы прысьвечаны беларускай савецкай літаратуры («Ружовы туман»)? Ці здольныя акадэмікі застацца абыякавымі, пачуўшы, як Дубавец параўноўвае старшыняў беларускага Саюзу пісьменьнікаў з босамі мафіі («Нацыя паэтаў і яе хросныя бацькі»)? Ці могуць яны бяз кпінаў слухаць яго развагі пра тое, што Арсеньнева закахалася ў Гарэцкага і таму пачала пісаць вершы па-беларуску («Натальля Арсеньнева. Таямніцы творчасьці»)? Ці дазволілі б Дубаўцу ў навуковым выданьні напісаць пра таго ж Алеся Адамовіча, што «ён парушаў лінію кола, намаляванага вакол савецкага пісьменьніка, выходзіць за якую было непажадана, падазрона, злачынна»?

Адказ на ўсе пытаньні – «не». У вачах большасьці навукоўцаў Дубавец – журналіст са скандальнай рэпутацыяй, які вырашыў зрабіць імя на літаратуры і які «задзіраецца, выпендрываецца, выскаляецца», «бессаромна танчыць на магілах, драмах і трагедыях блізкага і няблізкага мінулага» (А. Лойка). Паміж імі – сьцяна...

Пэўныя паралелі ў формах і спосабах падачы матэрыялу, узьдзеяньня на аўдыторыю можна правесьці паміж Дубаўцом і… тэлевізійнымі вядоўцамі. Ён умела актывізуе ўяўленьне, фантазію сваіх чытачоў і гледачоў, выклікае ў іхных сэрцах гарачае суперажываньне, прыводзіць у своеасаблівы транс, каб аўдыторыя адчула сутнасьць памкненьняў і ўчынкаў гістарычных пэрсанажаў, іх эмоцыі, пачуцьці, стала сьведкай тых падзеяў. Так, на пачатку перадачы «Тодар Кляшторны» Дубавец прапаноўвае слухачам «уявіць сабе (вылучана мною. – П. А.) веснавы дзянёк пачатку 1950-х і Якуба Коласа на падворку ягонага менскага асабняка». Ствараючы запамінальны вобраз Якуба Коласа, які «даглядае азіміну ў сваім агародзе на лапіку зямлі», Дубавец жадае даведацца, пра што думае ў гэты момант Колас, ці адчувае ён, якая страшэнная пустэча ўтварылася ў літаратурным жыцьці Беларусі пасьля гвалтоўнай сьмерці дзясяткаў пісьменьнікаў, ці баліць яму, ці шкадуе ён іх і саму літаратуру?

Пытаньні слушныя і, як гэта нярэдка адбываецца ў беларускай гісторыі, своечасова несфармуляваныя, незададзеныя. «Дзядзька Якуб на падворку мружыць вочы. Дасаджаюць хваробы, і хочацца ў лес... Быццам нічога й не адбылося за ягонай сьпінай. Проста зь літаратурнага працэсу выпала пакаленьне, а сам працэс на пакаленьне выпаў з часу...»

Мы, хто вучыў айчынную літаратуру па сухіх, як кара дрэваў, падручніках, у якіх кожны беларускі літаратар разглядаўся ізалявана ад іншых, у асобным параграфе-склепе, меў белыя плямы ў біяграфіі, быццам на час зьнікаў зь Беларусі, мы нават не задумваліся, якія таямніцы, які боль хавалі ў сваіх сэрцах нашыя пісьменьнікі. Што ім прыйшлося перажыць і пабачыць. А Тодар Кляшторны? Вось глядзіце, ён уваходзіць у «Вострую Браму» і пераўтвараецца – дзякуючы ўспамінам сваіх сучасьнікаў і зьвесткам, знойдзеным навукоўцамі, якія зьнітаваў між сабою Дубавец, – з напаўзабытага нябожчыка ў жывога чалавека. (Сьведчыць пісьменьніца Вольга Таполя: «Ён рэдка сьмяяўся, і ягоная ўсьмешка таксама была заўсёды сумнай. І яшчэ ён быў ціхі, спакойны, ураўнаважаны, ніхто ніколі ня чуў і ня бачыў, каб ён злаваўся...») Бачыце клетку з канарэйкай, якую Кляшторны, апрануты ў абдрыпаныя нагавіцы, нясе з сабою па Менску? Вось, чуеце, рабочыя-муляры са сьмехам пытаюцца ў яго, як сьпявае канарэйка? «Не сьпявае, а плача ў клетцы канарэйка», – адказвае паэт...

Высновы зь перадачы «Тодар Кляшторны»: «Прыпёртыя да сьцяны, яны проста не маглі ўцяміць, каму і навошта іх спатрэбілася забіваць. З-за іхнай паэзіі? Яны, ня маршавыя зусім людзі, былі акрасаю гэтага манатоннага і нуднаватага сьвету, адзінай у ім разнастайнасьцю – са сваёй вечнай прагай пісаць пра васількі, пра чыстую красу. Але... Той сьвет вырашыў пазбавіцца ад іх. І ад усіх такіх, як яны».

Ня ведаю, ці будуць у Дубаўца вучні, пасьлядоўнікі, а вось папярэднікі ў яго дакладна ёсьць. Адзін зь іх – Вацлаў Ластоўскі, уключаў у нацыянальны літаратурны кантэкст творы польска- і расейскамоўных пісьменьнікаў, што нарадзіліся ў Беларусі (нэкралёг «Эліза Ажэшка», крытычна-біяграфічны нарыс «Людвік Кандратовіч», эсэ «Тодар Дастаеўскі і Адам Міцкевіч – сыны крывіцкага народнага генія» і інш.). Частка перадачаў «Вострая Брама» таксама прысьвечана замежным дзеячам культуры, якія мелі беларускія карані³. Дубавец, як і Ластоўскі, ставіць мэтаю акрэсьліць «нашу прысутнасьць у культурнай прасторы сьвету» («100 гадоў Натальлі Сарот»), не абмінаючы ўвагай чыста асьветніцкай задачы («...А бабруйскія дзеткі ганарыліся б, што яны землякі сусьветна вядомай пісьменьніцы»). Родніць Дубаўца і Ластоўскага цьвёрдае перакананьне: для замежжа нашыя культурныя дзеячы – адно, а для саміх беларусаў – другое. Параўнайце, да прыкладу: «У той час, калі шляхта на Беларусі зачытвалася творамі Кандратовіча, калі тут кожнае слова знаходзіла адгалосак, кожны абраз – адбіцьцё ў душах чытачоў, польская крытыка сурова судзіла яго творы. Гэтак польскі крытык Барташэвіч пісаў, што Кандратовіч дае «ніжэйшага шэрагу творчасьць, а зьмест ягоных твораў убогі і прастацкі...» (Ластоўскі) і «Для літоўцаў Кухта – прадпрымальнік, які спрыяў нацыянальнаму руху, для беларусаў жа – культурны герой на ўсе часы» (Дубавец).

Акрамя таго, Ластоўскі і Дубавец вельмі падобныя адзін да аднаго шчырай вераю ў тое, што лёс літаратуры, як і гісторыі, могуць вырашаць адзінкі, асобы. «Адзін геніяльны твор, напісаны па-беларуску (вылучана мною. – П. А.), – пісаў Ластоўскі ў эсэ «Па сваім шляху!» (1914), – можа даць славу і пашану нашаму народу». Праз 87 гадоў Дубавец яшчэ не губляе надзеі, што такі твор, створаны абавязкова на роднай мове, зьявіцца ў нашай літаратуры і рэабілітуе краіну ў вачах замежнай грамадзкасьці, якая ведае толькі наша благое («Восень патрыярха»). Як напісаць такі шэдэўр і атрымаць посьпех у сусьветнага чытача, Ластоўскі і Дубавец ня кажуць, што надае іх развагам сумную ўтапічнасьць.

Ластоўскі ўпершыню ў беларускай крытыцы пачаў апэраваць паняцьцем «краса» (эсэ «Сплачвайце доўг», 1913). Дубавец у сваёй публіцыстыцы шырока ўжывае паняцьце «праўда». «У беларускай традыцыі – у літаратуры і гісторыі – слову «праўда» ніколі не супрацьстаіць слова «хлусьня», але «крыўда» («Аляксандар Салжаніцын. Жыць без ілжы»). Дубавец мае амбіцыю запачаткаваць новую традыцыю, калі на месца «крыўды» ставіцца «хлусьня»: «Нас так вучылі, што ўсе маладыя савецкія паэты былі нібы на адзін твар – як лётчыкі ў фільмах пра Чкалава. (...) Насамрэч гэта ўсё хлусьня» («Тодар Кляшторны»). У другім месцы кнігі «Вострая Брама» сустракаем іншае, але таксама правільнае «выпраўленьне», а менавіта – пару антонімаў «праўда» (у значэньні «тое, што адпавядае рэчаіснасьці») – «вымысел»: «У гэтым міжслоўі нашмат болей праўды і амаль не застаецца месца вымыслу» («100 гадоў Натальлі Сарот»).

Пакуль дзяржава будзе ўмешвацца ў справы літаратуры, літаратура пакідае за сабою права ўмешвацца ў справы дзяржавы. Гэтая думка Іосіфа Бродзкага, агучаная ім у Нобэлеўскай лекцыі, ілюструе і сутнасьць сёньняшняй літаратурнай сытуацыі ў Беларусі. Палітызацыя літаратуры (і крытыкі), пэрманэнтны канфлікт апошняй з уладамі, злоўжываньне ёю публіцыстычнымі прыёмамі маюць месца з часоў Францішка Багушэвіча, бо народ так і ня стаў нацыяй, і частка літаратараў і крытыкаў па-ранейшаму лічыць, што на іх ускладзена асаблівая нацыянальная місія. Дубавец, з аднаго боку, лічыць, што беларускі пісьменьнік нарэшце «перастаў быць палітыкам» і таму можа належным чынам выконваць свае прафэсійныя абавязкі, а з другога, заклікае беларускую літаратуру да стварэньня «магутнага раману пра дыктатара» («Восень патрыярха»). Але ці не супярэчыць ён сам сабе?

З артыкулу «Восень патрыярха» мне не зусім зразумела, да стварэньня якога паводле формы і зьместу раману заклікае Дубавец. Падобнага да твораў Маркеса і Астурыяса? Але ж у сусьветнай літаратуры ўжо прамоўлены галоўныя словы пра сутнасьць тыраніі, у тым ліку беларусамі Адамовічам і Быкавым. Ці, можа, Дубаўцу трэба, каб «праўда жыцьця пераўтварылася ў праўду мастацтва», як калісьці жадала сабе ілжыва-бадзёрая савецкая літаратура, і ён хоча, каб той твор меў усе прыкметы нашай сумнай гнятлівай рэчаіснасьці, праўдзіва-натуралістычна схопленыя пісьменьнікам N.? Невясёлае атрымаецца чытво, як на мой погляд. Актуальнае сёньня і нікому не цікавае заўтра, тым больш замежнаму чытачу, на ўвагу якога спадзяецца Дубавец. Затое ён піша, хто мусіць быць галоўным пэрсанажам гэтага гіпатэтычнага раману. Дыктатар. Бр-р-р! Ці ж нам замала кнігі Фядуты?

Асабіста я жадаю, каб гэты твор – раман пра сучасную Беларусь, які вельмі карціць пабачыць і пачытаць, бо ён, перакананы, надасьць усім нам упэўненасьці ў сваёй краіне і сваіх сілах, – быў бы пра немагчымасьць зьнішчэньня думкі, сумленьня, каханьня, сьмеху з пошлай тыраніі. Каб у цэнтры такога раману была альбо сям’я, як у Міхала Вівэга (раман «Цудоўныя гады сабаку пад хвост»), альбо каханкі, як у Мілана Кундэры (раман «Невыносная лёгкасьць быцьця»), альбо прафэсар, які вучыўся ў школе разам з будучым дыктатарам і валіў яго падножкай, як ва Ўладзімера Набокава (раман «Bend Sinister»). Каб гэта была сюжэтная проза і адначасова – інтэлектуальна-філязофская рэч, цікавая яшчэ і сваёй формай. Вівэг, Кундэра, Набокаў здолелі спалучыць усё гэта ў адно. І нашыя пісьменьнікі, якія маюць багаты досьвед жыцьця пад дыктатурай, здолеюць. Літаратурным крытыкам трэба толькі пачакаць, не прысьпешваючы творцаў сваімі воклічамі.

Пачатак  Цалкам
№ 1,2 (41,42) - 2006 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/03/29