1. ПЕРШАЕ ВЯРТАНЬНЕ
Ня маю ніякага жаданьня хлусіць, што гэта была найжахлівейшая вандроўка ў маім жыцьці. Праз усю Эўропу – ад Трыесту да Гомелю – на недабітым смуродным ЛАЗе! – мае бацькі жахаліся; я сама цяпер жахнулася б: мы спыняліся на рамонт разоў пяць, ня менш! Але мне тады было трынаццаць гадоў, палохацца кожнай дробязі (а па вялікім рахунку – сьмерці) я яшчэ сябе не прывучыла, і таму гэтае жорсткае выпрабаваньне – вяртаньне з Італіі на старым сьмярдзючым аўтобусе – было для мяне цудам і ажыўленай казкай.

Я ня памятаю ўсёй вандроўкі. Узгадваю – і здаецца, што пражыла ў ЛАЗе цэлую эпоху: ад мяжы да мяжы. А вось асобныя дробязі трэба як нератам выцягваць з памяці.

У Трыесьце мы начавалі. Спалі ў ЛАЗе. Фіранка не расьцягвалася на ўсё акно; мы завешвалі яго майкамі, коўдрамі, завязвалі сабе вочы ручнікамі: за вокнамі міргала чырвоным, не пускаючы ў сон, шыльда «MOTEL». Маё крэсла раскладалася рыхтык на калені хлапчуку ззаду; мы падпіралі сьпінку заплечнікамі ды торбамі.

Дваццаць сем дзяцей – загарэлых, з валізкамі, поўнымі новых шмотак ды цацак, – за чатыры дні вяртаньня мы сталіся ледзь не сям’ёй: мы хацелі дахаты.

Мы забавіліся ў Італіі на лішнія тры тыдні: былі нейкія праблемы з дакумэнтамі, і мы з Вольгаю гэтыя тры тыдні сумавалі ўжо непрыкрыта: сядалі на гаўбцы, сузіралі дворык ды хацелі дамоў. Таму сустрэча зь сьмярдзючым ЛАЗам у Трыесьце была для нас абяцаньнем блізкай Радзімы.

Што я памятаю? Югаславію – тое, што нядаўна яшчэ было Югаславіяй – з ахайнымі домікамі ў квецені; памятаю сады на тле вечаровага ружовага неба; Вугоршчыну – як адну фразу кіроўцы: «Гэта – Буда, па той бок – Пэшт!».

З кіроўцамі мы здружыліся. Мы з Вольгай аддалі ім тры пачкі нашых крэкераў: «Біскоці! Грацые пэр біскоці! – Дзякуй за печыва!» – вучылі мы іх італьянскай. А кіроўцы падзялілі на ўсіх дзяцей бохан чорнага хлеба – па скібачцы на кожнага, а нам з Вольгай, як «старэйшым» і «набліжаным», перапала яшчэ па кавалку сала. Дома я ня ела ні сала, ні чорнага хлеба, але ў аўтобусе ад замілаваньня ледзь ня плакала: чорны! сапраўдны!

А ва Ўкраіне мы зламаліся. А пятай раніцы пасярод поля. Мы выйшлі з аўтобуса ў вільготны туман, і я замерла: там… дзе займаўся сьвітанак… дзе неба ружавела… Поле! Гэта было поле! Першы раз за два месяцы – чысты далягляд!

У Італіі мы з Вольгай, выявіўшы ўласную недасьведчанасьць у геаграфіі, дапытваліся ў італьянцаў: што гэта ў вас за горы? Італьянцы дзівіліся: якія горы? Гэта пагоркі! Мы былі ўпартыя: не, якія пагоркі, гэта ў вас горы!

І вось яно: поле! Чысты далягляд! Такое поле, што ажно відаць: зямля круглая! А кіроўцы, пакуль мы ўмываліся з бутэлек, мянялі кола.

Кола заняло належнае месца, калі сонечныя промні ўжо разагналі туманы з палёў. І мы зноўку паехалі.

Мы ўсё ехалі ды ехалі; на ўкраінскіх дарогах наш ЛАЗік ужо ня быў чужынцам, перастаў вытыркацца з пэйзажу, зьліўся з навакольлем: стаў целам ад цела радзімы. Мы былі амаль дома.

А мы ўсё ехалі ды ехалі. Мне ды Вользе, як старэйшым, было дазволена сядзець побач з кіроўцамі: на адкідным крэсьле, удзьвюх, зьвесіўшы ногі над прыступкамі, стараючыся не абапірацца на дзьверцы ЛАЗіка, што трымаліся «на саплях». Мы сядзелі, боўталі нагамі, абедзьве схуднелыя, загарэлыя, нямытыя – і шчасьліва ўзіраліся празь неабсяжнае лабавое шкло ў дарогу.

Мы глядзелі на гэтую дарогу, якая шырокай стужкай наплывала на нас ды зьнікала пад коламі аўтобуса – і ведалі, што дарога не бясконцая. Нам было па трынаццаць гадоў; мы ўпершыню – і да таго ж самастойна, без бацькоў! – ажыцьцявілі такую далёкую вандроўку. Мы даведаліся, куды вядуць дарогі; мы заехалі глыбока ў Эўропу, мы былі ў Флярэнцыі! – а вось цяпер той самай дарогай мы вярталіся дадому.

Дарога – яна вілася перад намі, клалася пад колы аўтобуса, зьнікала за нашымі сьпінамі; мы спасьцігалі яе – кожны адціначак, кожны кілямэтар; мы лічылі дні, гадзіны, хвіліны; мы былі да сьлёз удзячныя ёй – той дарозе, што цяпер пэўна вяла нас да Радзімы.

Мы прысьпешвалі час; як моцна мы хацелі вярнуцца дадому!

* * *

Да Гомелю мы пад’яжджалі ўночы.

Гомель! Я ня здолела ўседзець на сваім зламаным крэсьле. Я падскоквала – і апускалася, стрымліваючы сябе думкай аб тым, што непрыгожа «дарослай дзяўчынцы» гойсаць у праходзе, – і зноў ускоквала, бо не магла стрымацца!

Маленькі Цімка, якога старэйшыя хлапцы ў часе вяртаньня ўжо тройчы жартам будзілі ў Вугоршчыне ды Ўкраіне: «Ціма, Гомель!» – васьмігадовы Цімка таксама ня спаў: ён пільна, без усьмешкі, узіраўся ў цемрыва, слаба разбаўленае ліхтарамі: сапраўды, гэтым разам ужо пэўна Гомель!

Гомель! Гомель! Я хацела закрычаць ад радасьці, але зьдзіўлена заўважыла: не магу! Мне на хвіліну перахапіла горла: заняло мову, упершыню ў жыцьці. Цяпер, пасталеўшы, я самлела б, палезла б па валідол, схапілася б за сэрца: нішто сабе! – хачу сказаць слова й не магу! Але тады, у трынаццаць гадоў, я толькі рукой махнула: падумаеш, горла перахапіла; затое мы ўжо ў Гомелі! Вярнуліся! Мы – дома!

Аўтобус спыніўся на галоўнай плошчы, насупраць упраўленьня статыстыкі. Я вылецела з ЛАЗіка, павісла на татавай шыі ды закрычала:

– Тата! Тата! Я бачыла Давіда! Ён проста на вуліцы стаіць, уяўляеш! Сапраўдны Давід!

Бацька сьмяяўся; я ўжо цягнула за руку Вольку:

– Вось з гэтай дзяўчынкай я жыла!

А Воля, у сваю чаргу, таксама падцягвала мяне, каб паказаць, да сваіх родных. На пляцоўцы насупраць статупраўленьня сярод ночы ўсчаўся вэрхал: бацькі сустрэлі дзяцей, дзеці, якія жылі па двое, знаёмілі міжсобку бацькоў…

Урэшце тата пайшоў шукаць у багажы мае торбы; Воля з бацькамі ўжо сядала ў машыну; я на хвілінку засталася адна ды пачала азірацца.

І вось тады я ўбачыла Яго. Ён стаяў, вялікі, бронзавы, над плошчай свайго імя, аточаны елкамі, таемна пабліскваў у слабым ліхтарным сьвятле. Вялікі, вялікі, нямы, ён узіраўся невідушчымі вачыма ў непраглядную цемрадзь, не зважаючы на мяне, ні на кога; і ён мяне нечакана спалохаў. Я пра яго ня думала, я не хацела зь ім сустрэцца, я ўвогуле забылася, што ён тут ёсьць; а ён – ёсьць… Як я магла забыцца?..

Я хутка адвярнулася; тата ўжо прыцягнуў мае торбы.

– Стамілася?

І я ўспомніла, што стамілася.

– Вельмі! Зараз толькі памыцца – ды спаць…

– Не памыесься. Вады гарачай няма, – сказаў тата.

Наколькі магутнай была мая першапачатковая радасьць, нагэтулькі ж магутным сталася маё – што? Расчараваньне? Крыўда? Злосьць? Я не магла знайсьці адпаведнага слова, каб патлумачыць тату маю раптоўную зьмену настрою. Праз колькі гадоў я даведаюся, што з мной здарыўся звычайны культурны шок – якога не было, дарэчы, па прыезьдзе ў Італію. Культурны шок – наступным днём я ляжацьму, заплаканая, тварам да сьценкі ў роднай кватэры па праспэкце Кастрычніка.

А тады, на плошчы, я проста выкрыкнула, злуючы на сябе за страчаную радасьць вяртаньня:

– Дык навошта я прыехала?!

Тата злавіў таксоўку; мы селі ды паехалі. Я супакойвала сябе: ну падумаеш, няма гарачай вады! Затое зараз я ўбачу маму, Пашу, Дашу! Падумаеш: вада гарачая!

Мы ехалі ў таксоўцы па бязьлюдным начным Гомелі. Мне было трынаццаць гадоў. Ну так, правільна: жнівень 1994 году. На наступны дзень мне распавядуць апошнія навіны, і я даведаюся, якія зьмены адбыліся на Радзіме, пакуль я гуляла па Флярэнцыі; даведаюся, куды я вярнулася.

2. ЖОЎТЫ АЎТАМАБІЛЬ
Люка нецярпліва паторгаў левай рукой, каб гадзіньнік зьявіўся з рукава.

– Палова на дзясятую! Яшчэ зусім рана, Элен!

Агеньчыкі сьвечак здрыгануліся ад няўлоўнага скразьняку.

– Сапраўды, Элен! Заставайцеся з намі! – дзёрзка падхапіў афіцыянт, які нахіліўся над сталом, мяняючы попелку, ды пайшоў, стрункі, ахайны, вышкалены, пераможна зьнік у нетрах рэстарацыі.

Агеньчыкі сьвечак зноўку заторгаліся, і задрыжэлі зыбкія цені, штоімгненна мяняючы выразы твараў маленькай кампаніі за столікам ля акна.

Элен ледзь заўважна, з палёгкаю, уздыхнула; Франк адшукаў пад сталом ейную руку ды схаваў у сваіх далонях. Люка нарэшце падпаліў цыгарэту ды прыціснуў да сябе Шанталь; тая віскнула, нібы пратэстуючы; Сымона засьмяялася.

– Дык я пра што кажу, – узнавіў Люка перапыненую афіцыянтам гутарку, – нікому ейныя праблемы ня рупілі! Сама, усё сама, ад пачатку!

– Лухта, – запярэчыла Сымона, – ёй дапамагалі!

– Бацькі, напрыклад. Сябры, – прапанавала Шанталь.

Яна ўжо паклала галаву на плячо Люку, і той абыякава перабіраў пальцамі ейныя валасы, не страчваючы цікавасьці да размовы.

– Дапамагалі! Ну дык што? Калі б яна сама ня мела жаданьня…

Франк працягваў сьціскаць далонь Элен; раз-пораз ён трывожна пазіраў на яе, нібы хацеў запэўніцца, што сяброўцы нішто не пагражае. Элен ня ведала дзяўчыны, пра якую вялося, таму, безуважная да гутаркі, глядзела ў акно.

За шкляной сьцяною рэстарацыі панаваў бестурботны, бязмэтны рух. Бадзяліся ачмурэлыя пад вечар, уражаныя парыскай раскошай турысты; дзьве жанчыны палілі на лавачцы ды бязгучна сьмяяліся; на супрацьлеглым баку вуліцы людзі з дарожнай службы спрытна грузілі на эвакуатар незаконна прыпаркаваныя машыны, і ўжо нейкі маладзён выбег з рэстарацыі насупраць ды безвынікова нешта даводзіў.

І раптам завібраваў, зароў на ўвесь бульвар Сэн-Жэрмэн незразумелага паходжаньня шум, магутна перакрыўшы ўсе іншыя гукі.

Элен першая прыкмеціла жоўтую, як канарэйка, спартовую машыну, якая нахабна, не зважаючы на эвакуатар, прытармазіла рыхтык насупраць рэстарацыі.

– Ого! Нішто сабе! – Франк, не выпускаючы далоні Элен, пасунуўся да акна, не зважаючы на абурэньне Сымоны: ён ледзь не перакуліў на сястру віно.

Люка таксама памкнуўся да акна, каб угледзець дзівосную машыну, і Шанталь давялося пасунуцца.

Шыкоўны спартовы аўтамабіль роў бесьперапынна; мурын, які сядзеў за рулём, задаволена ўсьміхаўся.

– Гэта «Лямбаргіні»! – сьцьвердзіла Сымона.

– Прыго-о-о-ожанькая якая! – замілавана прасьпявала Шанталь. – Жоўценькая!

Вакол машыны ўжо зьбіраўся маленькі натоўп. Нейкія падлеткі бессаромна абмацвалі жоўтае дзіва; у кагосьці нават знайшоўся фотаапарат.

Мурын, трапіўшы ў цэнтар увагі, вырашыў прадэманстраваць усе здольнасьці свайго аўтамабіля. Нечакана для ўсіх ягоныя дзьверцы, як матыльковыя крылы, лёгка ўзьняліся ўгару. Купка ашалелых ад шчасьця падлеткаў з падвоенай хуткасьцю зашчоўкала камэрамі ў мабільніках.

Тры здаровыя, як шафы, нэгры падбеглі да аўтамабіля; яны імпульсіўна размахвалі рукамі, можа, вітаючы сябра, ці, можа, нешта яму даводзячы. Кіроўца штосьці пракрычаў у адказ ды пачаў апускаць дзьверцы.

– Як яны там зьмесьцяцца? – жахнулася Шанталь.

Але мурыны спрытна, празь верх, ускочылі ў машыну. Аўтамабіль зароў з падвоенай моцай ды, на вялікі жаль падлеткаў, сарваўся зь месца ды зьнік, палохаючы Сэн-Жэрмэн зьвярыным рыкам.

Усе вярнуліся на свае месцы.

– Панаехала рознай швалі, – нязлосна адзначыў Люка.

Нават абазнаны ў чалавечых эмоцыях афіцыянт не адразу прыкмеціў бы катастрофу. Прыгожая дзяўчына несла да вуснаў віно, але перадумала, не данесла, паставіла кілішак на стол, заправіла бялявую пасмачку за вуха, узяла цыгарэту…

Элен пабаялася перакуліць на сябе віно; яна сьціснула кілішак, апусьціла яго на столік і, каб пераканацца, што пальцы не калоцяцца, працягнула руку да цыгарэтнага пачка.

Франк не заўважыў, калі Элен пасьпела прыбраць ад яго руку, і цяпер зьдзіўлена сачыў, як яна шукае цыгарэты: рука ягонай дзяўчыны, чужая, не ягоная, самастойная! Ён бы паднёс Элен запальнічку, але яна пасьпела шчоўкнуць сваёй.

Элен зацягнулася, выпусьціла дым ды паглядзела ў вочы Люку:

– І я таксама шваль?

– А ты тут пры чым? – не дапяў Люка – але адразу ж выдатна зразумеў, як і Франк, Сымона і Шанталь.

Элен спакойна патлумачыла:

– Ну, я ж таксама панаехала!

Паветра рэстарацыі набрыняла катастрофай і скандалам.

Сымона паціснула вусны; Шанталь схавала вочы. Франк, ашаломлены – не ўратаваў! – пераводзіў спалоханы позірк зь Люкі на Элен, ня ведаючы, чый бок прыняць: палюбоўніцы ці лепшага сябра.

– Я цябе ня меў на ўвазе! – паспрабаваў абурыцца Люка. – Элен, ты што?!

– А чаму? Бо я белая? Не мурынка, не арабка? Ведаеш, чым гэта патыхае? Зыггайль і бліцкрыг? Не, Люка, трэба быць пасьлядоўным! Панаехала рознай швалі – я таксама табе дыхаць замінаю?

Люка абурыўся:

– Што ты вярзеш?

Але сапраўды абуранай была толькі Элен; яна намагалася прамаўляць спакойна, але ейны голас зрываўся, нібы правальваўся ў вантробы, каб вырвацца рыкам ці то плачам.

– Вярзу што думаю! А цяпер ты, Люка, падумай – пра тых, хто панаехаў! Так, пра шваль! Гэта трагедыя – усяго жыцьця – зламанага жыцьця – разумееш? Не зразумееш ніколі, што гэта за боль. Мацнейшы за ўсё – і непераадольны. Якое там каханьне ў параўнаньні з гэтым болем? – так, катар! І нічога няма больш значнага ў жыцьці, разумееш, Люка? Думаеш сьпярша: як проста зьехаць! А потым разумееш, што да Радзімы як вяроўкамі прывязаны! І гэты боль, ён у сэрцы назаўжды, на ўсё жыцьцё – можаш уявіць? Кожны зь іх – кожны з нас – разумее, што ніколі – ніколі, Люка! – ня вернецца дамоў!

– Навошта трэба было эміграваць? – прабурчэла Сымона – з разьлікам, каб пачулі.

Элен адказала, не паварочваючы галавы:

– А чаму парыжане ўцякалі з акупаванага фашыстамі Парыжу? На радзіме жыцьця няма, на радзіме цябе трымаюць за быдла, думаеш зьехаць – а тут ты шваль! І замінаеш усім дыхаць! Цікавыя ідэалы гуманізму, праўда? Галоўнае, каб скура не пацямнела – так? Абаронім чысьціню нацыі! А куды падзецца чорным? Застрэліцца ўсім? Каб вочы ня мулялі?

Па шчаках Элен папаўзьлі сьлёзы; яна гэтага не заўважала. Франк не наважваўся суцяшаць сяброўку; ён не лічыў, што Элен мае рацыю. Ён сапраўды не разумеў, чаго яна так усхвалявалася; як не разумелі Люка, Сымона і Шанталь. Франк бачыў толькі, што Элен распальвае непатрэбную вайну ў іхняй кампаніі, і выдатна ведаў: калі сястра зь сябрам запатрабуюць ад яго зрабіць выбар… Выбар будзе, пэўна ж, не на карысьць вечна няшчаснай Элен.

– Я ня маю дому, Люка. Я не магу вярнуцца. Я не магу жыць на Радзіме. І мне невыносна жыць тут. Я засталася без Радзімы. Ты не зразумееш…

Элен адчула, што яна больш не злуе; адчула няёмкасьць за зладжаны скандал. Яна хутка паднялася, каб сыходзіць.

– Даруйце, калі ласка. Вы маеце права думаць пра мяне што заўгодна. Даруйце, калі ласка! – і сьпешна выйшла з рэстарацыі.

– Вар’ятка, – адразу сказала Шанталь, – псыхапатка!

Франк зірнуў на яе спадылба, і Шанталь змоўкла.

– Нішто сабе, – выдыхнуў Люка.

Ён заўважыў, што раструшчыў у пальцах цыгарэту.

– Віншую, – сказала брату Сымона, – бяжы, суцяшай! А то праўда ж, пойдзе ўтопіцца! Знайшоў сабе… нявесту без радзімы!

Франк выбег на вуліцу ды пачаў азірацца, шукаючы Элен.

Яна сядзела на лаўцы, сьпінаю да рэстарацыі, працягнуўшы ногі да тэлефоннай будкі.

– Хадзем? – прапанаваў Франк.

– Хадзем, – згадзілася Элен.

Яны нясьпешна пакрочылі ў бок мэтро. Турыстаў крыху паменела.

Франк абняў Элен за плечы; яна больш не калацілася і ўвогуле выдавала на цалкам супакоеную.

Крамы ўжо пачыналі патроху ўпрыгожваць, хоць да Калядаў заставалася больш за месяц. Ад дрэва да дрэва цягнуліся гірлянды лямпачак, а ў некаторых вітрынах ужо зьявіліся ялінкі.

– Прыгожа, праўда? – міралюбна спытаў Франк.

– Хачу дамоў, – сказала Элен па-беларуску.

– Quoi? Je ne comprends rien! – перапытаў хлопец. – Не зразумеў!

– Ха-чу да-моў, – зноўку па-беларуску сказала Лена.

3. НЯМА. І БОЛЬШ НЯ БУДЗЕ
– А вось, глядзі, – Арцём павёў пальцам па цэляфане, у які была абгорнутая старонка мэню, – вось яшчэ торцік… з ананасамі. Хочаш з ананасамі?

– С-слухай, – шэптам, ажно перарывістым ад незразумелай злосьці, зашыпела Таня, – слухай, што ты да мне дачапіўся? Я сказала: не хачу! Ці зь першага разу не зразумеў? Зусім дурны?

Арцём моўчкі закрыў мэню й акуратна паклаў яго на край століка. Першы раз за ўвесь вечар Таня глядзела яму ў вочы: глядзела зь нянавісьцю, нібы наставіўшы на яго стрэльбу.

Упершыню за вечар Таня паглядзела на Арцёма, і ён баяўся перарваць гэтую вяровачку кантакту, баяўся страціць шанец зразумець, адкуль гэтулькі злосьці ў Таніных вачох. І што выклікала такі выбух нянавісьці? Пэўна ж, не ананасавы торцік…

Але Таня, мабыць, адчула недарэчнасьць апошніх словаў і перавяла позірк за акно, як мага далей ад Арцёмавых вачэй.

Арцём зноўку разгарнуў мэню, каб ніхто больш не заўважыў ягонай разгубленасьці. Усё. Размовы ня будзе.

І Таня яму нічога не патлумачыць! Хаця што яшчэ тлумачыць? Сказала ж: зусім дурны! Ну ясна. Значыцца, усе ягоныя здагадкі апошніх тыдняў былі не пустым трызьненьнем, не беспадстаўнымі падазрэньнямі; значыцца, яму не здавалася: Таня пачынае сплываць ад яго, аддаляцца, як ветразі на даляглядзе, сыходзіць, сыходзіць… Значыцца, не здавалася яму: сапраўды, хавае вочы, унікае размоваў, раздражняецца на кожнае ягонае слова…

Сыходзіць. Чаму? Куды?

Ля століка нечакана ўзьнікла афіцыянтка, нібы вынырнула з паўзмроку кавярні.

– Што вы хацелі б заказаць?

– Яшчэ па адной каве, калі ласка!

– Чагосьці яшчэ?

– Не, дзякуй.

Афіцыянтка забрала мэню й зьнікла; Таня адвярнулася ад акна ды, абмінаючы позіркам Арцёма, узялася разглядаць кавярню.

– Усё адно нічога прыстойнага зрабіць ня могуць! Што за прэтэнзіі на эклектыку? Сьцены – як у замку, столь – як у замку, а лямпы – як у салуне каўбойскім! А стойка – як у пляжным бары! А дзяружка на вокнах! Вясковая хатка! А посуд! Лыжачкі розныя! Што за прыдурак гэта рабіў? – дыыызайнэр! Школу скончыў – і ўжо дызайнэр! Вывесьці іх усіх ды расстраляць, невукаў гэтых! Яны й слова такога ня ведаюць – эклектыка! Гэта безгустоўнасьць! Гімн безгустоўнасьці! Найвышэйшая песьня невуцтва! Краіна дурняў!

– А табе што за клопат? – Арцём марна намагаўся перавесьці размову ў спакойнае рэчышча.

– А што?

– Чаго ты псыхуеш дзеля нейкай кавярні?

– А табе што за клопат?

Арцём, нібы абыякавы, паціснуў плячыма.

– Цікава.

– Цікава… Ну й мне цікава, ведаеш! Колькі ўсё гэта, – Таня патрэсла рукамі, паказваючы, што ўсё гэта шырэй за кавярню, – колькі ўсё гэта будзе доўжыцца? Калі ў гэтай краіне навучацца хоць нешта рабіць добра? Хоць нешта – прыгожа! Я люблю, калі ўсё прыгожа ды густоўна! Я не магу жыць сярод дурняў, якія аздабляюць кавярню ў гатычным стылі ды ставяць у ёй стойку «Трапікана»! І зацягваюць вокны рызьзём! Я не люблю хадзіць па брудзе, я хачу, каб ліхтары паўсюль былі!

– Таня… Што такое?

– Адчапіся…

Таня зноўку ўтаропілася ў акно, абы ня бачыць Арцёма. Ён таксама перавёў позірк у акно, толькі ня ў тое, у якое глядзела Таня, а ў тое, што было за ейнай сьпінай.

Новая кавярня месьцілася на рагу Леніна й Чырвонаармейскай, за два крокі ад вакзалу. Арцёму яшчэ ніколі не даводзілася сузіраць гэты адцінак гораду з такога нязвыклага ракурсу. Дом Камуны, на які глядзеў Арцём, не зрабіўся лепшым ад таго, што цяпер быў відам з кавярні. Рыхтык наадварот: чорныя прагалы заміж вокнаў, карнізы, парослыя дрэўцамі, глухі бэтонны плот – усе гэтыя самыя што ні ёсьць руіны ўмомант абясцэньвалі, пазбаўлялі сэнсу прэтэнцыёзную раскошу кавярні. Рэстарацыя зь відам на руіны – хіба не баляваньне ў часе чумы?

Арцём ведаў, што й тыя відарысы, якія цяпер сузірала Таня, не дадавалі ёй радасьці. Чорная дзірка вуліцы Чырвонаармейскай: лістападаўская цемра, патрушчаны асфальт і – лужыны: вялікія, глыбокія, на ўвесь ходнік…

Афіцыянтка прынесла каву і – чамусьці – сьвечку.

– Нам зараз адключаць сьвятло, – патлумачыла яна, – ненадоўга. На паўгадзінкі…

Таня нават не павярнула галавы; Арцёму здалося, што ўласна Таня й арганізавала адключэньне сьвятла, як частку няўцямнага пляну, таемнага пляну – і чым яму пагражае гэтая гульня, Арцём пакуль не разумеў.

– Слухай, – Таня рэзка павярнулася да яго, і Арцём адразу здагадаўся: усё.

Усё: канец. Таня глядзела на яго, як на барную стойку, як на афіцыянтку, як на пякельныя нетры Чырвонаармейскай: уважліва-абыякава.

– Слухай, – сказала Таня, – я на наступным тыдні паеду да цёткі ў Менск…

І ў гэты момант пагасла сьвятло.

Кавярня адразу страціла ўтульнасьць, нібыта лістападаўская вільготная цемра халодным імжыстым паветрам заплыла ўсярэдзіну празь вялікія вокны. Нават трымценьне сьвечак на століках не ратавала ад улады восені.

Раптам раздаўся пранізьлівы кароткі вой такой моцы, што можна было затыкаць вушы. Усе, хто былі ў кавярні, здрыгануліся.

– Што гэта? – хутка спытала Таня.

– Сыгналізацыя, – здагадаўся Арцём.

– А, нармальна, – Таня авалодала сабой, – дык вось, слухай, я на наступным тыдні еду да цёткі ў Менск. На месяц прыкладна.

Арцём гэтага не чакаў.

– Навошта? – падазрона спытаў ён.

– Трэба, – Таня зноўку хавала вочы, – ну, справы сямейныя… Ну, не магу я табе сказаць!

– На месяц? А ўнівэр? Таня, апошні курс, перад сэсіяй, куды ты паедзеш? На месяц цэлы, ты што?

– Ну не на месяц, Арцёмка, на два тыдні, я да сэсіі пасьпею, у мяне ўжо тэма зацьверджаная, слухай, ну чаго ты хвалюесься? – Таня загаварыла хутка, фальшыва-весела, і Арцём бачыў: хлусіць… Хлу-у-усіць…

Настойліва, пранізьліва завывала сыгналізацыя, зь якой, пэўна, ніяк не маглі справіцца дзяўчаты з кавярні.

– Усё, досыць, не магу я больш! – Таня паднялася, рэзка адсунуўшы крэсла, ды схапіла – каб апярэдзіць Арцёма – сваё паліто зь вешалкі.

* * *

Цягам двух тыдняў Арцём не званіў Тані, як яна загадала; не спрабаваў ён шукаць яе па менскіх нумарох: бо цётка нібыта не любіла «Таніных хлапцоў». Скончыўся лістапад, і ўжо сьнежань засычэў пазёмкамі па прамерзлых лужынах, як раптам Арцём адчуў цяпло.

Нечаканае цяпло тулілася ў ягоных грудзёх, як быццам сэрца запрацавала ў зімовым рэжыме ды пачало саграваць свайго гаспадара. Арцём сашчапляў далоні, і з-пад пальцаў нібы выплывалі струменьчыкі цёплага паветра. Цяпло сярод зімы, незразумелая пяшчота – гэта было такім дзіўным адчуваньнем, і Арцём здолеў патлумачыць яго толькі адным: «Таня тут!»

Ён шмат разважаў апошнія два тыдні. «Усё, досыць гэтага дзяцінства, колькі ж можна!.. Пайсьці, купіць кветкі і – жаніцца! Што там ейная маці ўжо скажа – лухта, яна ўжо дарослая… Прапаную, і ажэнімся ўлетку ці ўвосень, а прапаноўваць трэба зараз жа…»

Ля Танінага пад’езду цяпло, што ўмацоўвала Арцёмаву ўпэўненасьць, кудысьці схлынула, і ён вырашыў затэлефанаваць, перш чым падымацца ў кватэру.

– А Тані няма! – радасна паведаміла ейная маці.

Арцём ажно бачыў, як тая ўсьміхаецца: Таніна маці не любіла яго, «інтэрнацкага басяка», ды, можа, і цяпер сузірала яго з акна, з кветкамі, як дурня.

– А калі яна будзе?

– Тані няма! – радасна паўтарыла маці. – І больш ня будзе! Яна выйграла конкурс па навучальнай праграме… Таня ўжо тыдзень як у Злучаных Штатах! І, спадзяюся, яна ня вернецца! Так што ты, Арцём, не звані больш!

Арцём акуратна націснуў «адбой» на тэлефоне, нібы баяўся пашкодзіць слухаўку. Потым, гэтаксама акуратна, паклаў ружы ў сьметніцу ля лаўкі.

Ён асьцярожна, марудна азірнуўся навокал, каб запэўніцца, што ўсё ў гэтым сьвеце засталося на сваіх месцах. Двор быў той самы. Дом быў той самы. Лаўка, сьметніца, агароджа дзіцячага садка… Арцём задзёр галаву і ўбачыў неба, прамерзлае, як лужыны пад нагамі. Усё было там сама, дзе й хвіліну раней.

– Зараз… Зараз я знайду сябе, – вымавіў голасна Арцём, і падлетак, які шыбаваў поруч, зьдзіўлена зірнуў на яго.

4. ЖЫЦЬЦЁ ЛЁЛІ
Першага верасьня, пасьля адпачынку, Марына ішла на працу. Яна працавала бухгальтаркай у раённым аддзеле адукацыі. Апрача яе, там працавалі яшчэ дзесяць бухгальтарак, іхняя начальніца, ейная намесьніца – група зарплаты; фінансавая група, матэрыяльная, гаспадарчая, эканамісткі, касірка, прафкам, кадры, рэвізоры, пэрсаніфікаваны ўлік, мэтадыст па фізкультуры, інспэктар па навучальнай рабоце… Кладаўшчыца, канцылярыя… Спэцыялісты па апякунстве, па надомным навучаньні, па выхаваўчай рабоце… І ўласна загадчык і ягоны намесьнік.

Марына не хацела ісьці на працу. Яна ўвогуле не хацела там працаваць: адразу, як уладкавалася, так пяць гадоў запар і не хацела. Але ўсё адно ішла.

Раённы аддзел адукацыі месьціўся ў будыначку, які ў часе вайны займала гестапа.

Марыне выклалі гэтую легенду, як толькі яна ўпершыню села за свой новы працоўны стол. Стол аказаўся стары: хісткі, ненадзейны, ён штохвіліны пагражаў вызваліцца ад цяжару папер ды кампутара, таксама старога. Марына была ўражаная: усе пяць гадоў сваёй работы ў аддзеле яна знаходзілася пад уражаньнем гэтай інфармацыі: гестапа! Нішто сабе! Яна так і казала маці шторанку: пайду ў сваё гестапа! А калі знаёмыя цікавіліся, дзе яна працуе, тлумачыла: ну, на Пляханава, побач з паркам ды музпэдам, на рагу за крамай агародніны, былое гестапа, памятаеце? Усе жахаліся; толькі аднойчы нейкі дасьціпнік падтрымаў жарцік:

– Ja, ja!

Ля крамы Марына збочыла ды запаволіла хаду: каб прамарудзіць апошнія крокі адпачынкавага жыцьця ды адцягнуць сустрэчу з родным аддзелам. Вось ён: шэранькі, непрыкметны, хаваецца за плотам дзіцячага садка; і які мінак ведае, што ў гэтым сьціплым двухпавярховым будыначку, у цеснаце, як зярняткі ў агурку, сядзяць амаль пяцьдзясят кабет? Сядзяць штодня, апрача суботы ды нядзелі, сядзяць упарта, зь дзевяці да шасьці, сядзяць ды балбочуць, балбочуць, балбочуць няспынна – хто ўявіць такое?

Але немінучы момант надышоў, і Марына, цяжка ўздыхнуўшы, пацягнула на сябе дзьверы канторы. Розныя спэцыялісткі па балбатні таксама падцягваліся да працы; Марына ўсьмешліва віталася.

Але не пасьпела Марына ўладкавацца за працоўным сталом, як яе адразу паклікалі да начальніцы.

З сваёй начальніцай – галоўнай бухгальтаркай – Марына сябравала. Начальніца шчыра хацела выдаць яе замуж.

Вольга Іванаўна таемна ўсьміхалася.

– А ну, дзьверы зачыні!

Марына паслухмяна, нічога не разумеючы, шчоўкнула замком.

У кабінэце начальніцы сабраліся: сама Вольга Іванаўна, намесьніца Каця Казьлевіч, ну й яна, Марына; а на падваконьні чамусьці сядзела незвычайна вясёлая Лёля Марчук. І ўсе, усе ўсьміхаліся, ажно прамяніліся; а Марына нічога не разумела.

– Ну, пакажы пярсьцёнкі! – загадала Лёлі Вольга Іванаўна, і тая растапырыла ўсе дзесяць пальцаў.

– Ой, – усьміхнулася Марына, – што, Лёлік, замуж выйшла?

Марчук, не губляючы загадкавай усьмешкі, адмоўна пакруціла галавой ды запытальна зірнула на начальніцу.

– Ня выйшла, але выходзіць! Ну, Лёля, давай распавядай! – дазволіла нарэшце Вольга Іванаўна. – Сядай, Марына, ды слухай уважліва! Распавядай, Лёля, усё як ёсьць!

– Слухайце, – сьпешна загаварыла Лёля, – ён з Нарвэгіі! З такога гораду… Назвы ўсё ніяк не запомню, у мяне запісана! Мы з Куртам пазнаёміліся ў чаце! А я ж наўмысна знаёмілася, ну, мне ўжо час, мне дваццаць восем ужо! Знаёмілася з адным, зь пятым, дзясятым – а ён мне адразу спадабаўся! І я яму! Мы так во балбаталі, потым ліставаліся, потым сазваніліся… Ну вось, дык мы вырашылі сустрэцца ў Турцыі. Як турысты паасобку паехаць ды ўбачыцца на нэўтральнай тэрыторыі. Я ў сваім гатэлі, ён – у сваім, ну, на трэці дзень я да яго ў нумар пераехала…

Лёля палезла ў торбачку па фатаздымкі; Каця, Марына й Вольга Іванаўна сышліся лбамі, зь цікаўнасьцю разглядаючы кавалачкі чужога шчасьця.

– Ну, Лёля, ну гэта твой тып, адназначна твой! – аўтарытэтна абвясьціла начальніца. – Вы зь ім нават падобныя! Пэўна твой! Зразумела, Марына, як трэба? Зразумела? Я ж цябе ня проста так паклікала!

– …І зь ягонымі бацькамі ўжо па тэлефоне размаўляла! Мяне там ужо ўвесь гарадок чакае! – Лёля ўсё расказвала ды расказвала, відавочна, ня ў першы раз, бо гаварыла занадта спрытна.

Хвілінаў празь дзесяць Марына спаслалася на занятасьць, павіншавала – ужо былую – калегу Лёлю ды пабегла ў прыбіральню: плакаць.

У прыбіральні Марына замкнула на засаўку спарахнелыя дзьверы, пусьціла ваду ды зараўла непрыхавана, уголас, ля адкрытага акна, не баючыся, што яе пачуюць дзеці з выхавацелькай на пляцоўцы ўнізе.

Марына плакала ад салёнай зайздрасьці да чужога шчасьця. Лёля! – хто б мог падумаць! – Лёлька Марчук! – выходзіць замуж у Нарвэгію! Марчук! – ейная шчасьлівая ўсьмешка ды новыя пярсьцёнкі нібы ўтыркнуліся Марыне ў вочы, ажно да самых мазгоў – Марчук, Лёля! – умомант яна ператварылася ў казачную прынцэсу, замежную зорку, акторку з галівудзкага фільму – нібы ня Лёля сядзела на падваконьні ў Вольгі Іванаўны, а ейная галяграма! Ня Лёля, а вокладка «Касмаполітэну»! А яна, Марына, захлынаецца сьлязьмі ў сьмярдзючай прыбіральні з патрушчанай кафляй! А яна, Марына, так і застанецца тут, у групе зарплаты, у бабскім царстве, у агідным шэрым дамку, спарахнелым, нядужным дамку, дзе жывое – толькі адно: вір плётак ды балбатні. Неспатольны сьверб у кабечых языкох, магутная, усёпаглынальная плынь нуды! Вось яно, тваё жыцьцё, Марына! – яна ўсхліпвала й не магла спыніцца.

* * *

Трыццаць першага сьнежня Марына ўцякла з працы апоўдні ды пабегла купляць шампанскае, крабавыя палачкі й яшчэ розныя дробязі на падарункі. Новы год выходзіў узорным, выдатным: мароз – але ня моцны! Сонца! І сьнегам усё замецена! І елка ля ўнівэрмагу! Ня Новы год, а проста шчасьце! – рэдка такі выпадае!

І, стоячы ў чарзе да банкамата, Марына раптам заўважыла Лёлю Марчук. Памылкі не было: менавіта Лёля задуменна пазірала на палатку з бананамі ды апэльсінамі.

Марына кінула чаргу ды акуратна, каб не пасьлізнуцца, рушыла да Лёлі: у госьці прыехала? на Новы год? з мужам?

– Здароў, Марчук! Ці хто ты там ужо? – Марына тарганула Лёлю за рукаў футра.

Лёля, марудзячы, павярнула да яе твар: без усьмешкі, згаслы, абыякавы. Марына асеклася, але па інэрцыі працягвала:

– Ты што тут робіш?

Лёля глядзела на яе змрочнымі, нібы пустымі вачыма.

– Мяне ня выпусьцілі.

Да Марыны не адразу дайшоў сэнс пачутага.

– Як так?

– А проста. Ня выпусьцілі. Нікуды я не паехала. Жыцьцё такое… Усё. Скончылася жыцьцё.

Марына хацела ёй адказаць, але ў віхуры ліхаманкавых думак ня ведала, з чаго пачаць: не, няможна так адпускаць Марчук! Вунь як кепска чалавеку!

А Лёля павярнулася ды пайшла, так і не купіўшы бананаў; пайшла прэч, як надалей ад Марыны, не жадаючы размаўляць.

А Марына, гледзячы на ейную сьпіну, што хутка аддалялася, умомант знайшла дарэчныя словы.

«Лёля! Ты ж жывая! Жыцьцё працягваецца! Гадзіньнікі круцяцца! Сонца! Сьнег! Мароз! Новы год! Ты ж жывая, Лёля!»

І ў гэтае імгненьне – а такія рэдка надараюцца – Марына адчула сябе абсалютна шчасьлівым чалавекам.

5. ПАКАЛЕНЬНЕ «НУЛЬ». КОЖНЫ ЧАЦЬВЕРТЫ
– Ну, як там ваш Славік?

– Ты ведаеш, цяжка! Але, калі параўнаць зь іншымі… Досыць, досыць! Я з малаком буду!

– Цукру колькі?

– Дзьве… А, сып тры! Памятаеш Дзімку? Ну, ён насупраць мяне жыў! Яны з Славікам разам паехалі… Ён вучыцца не пажадаў, з Славікам нашым пасварыўся, цяпер талеркі мые недзе, мабыць… Але Дзімка яшчэ добра ўладкаваўся. А вось іхні сябар… Забылася, як клічуць… Той у нейкіх грузінаў кур рэжа. З раніцы да позьняй ночы. Такі стомлены… Ягоная маці распавядала: яна зь ім па тэлефоне размаўляе, раптам – цішыня й грукат! У маці ледзь не інфаркт! Яна ў слухаўку крычыць! А з Амэрыкай, ведаеш, хвіліна даляр каштуе! Потым сынуля кажа: мама, не хвалюйся, гэта я заснуў ды ўпаў! Такі стомлены! Славік казаў: засынае дзе сядае – у прыбіральні, у транспарце…

– Дык што ваш Славік?

– Ну дык вось. Джэнэрал Эдукейшн – ну, як атэстат аб сярэдняй адукацыі – ён здаў на сто балаў з сотні! Фантастыка, праўда? Ён дома так не вучыўся, як там!

– Мо схлусіў?

– Што ты вярзеш! Ён цяпер вучыцца й працуе. Ня ўсё пасьпявае, мы яму рэфэраты робім ды дасылаем. Я пра белых акулаў цяпер усё ведаю! Але ён адзін так уладкаваўся, іншыя – ня вучацца… Зь сябрам машыны пераганяў: ад акіяну да акіяну…

– Зь якім сябрам?

– Зь дзясятай школы… Ну, лінгвістычная гімназія цяпер. Зь дзясятай ледзь ня кожны другі зьехаў!

– Ну, тое дзясятая…

– А з нашай школы хіба не? Толькі з паралелі – палічы, колькі!

– Ну…

– Ну і ўсе, хто ў лінгвістычны паступіў… Альбіна ў Нямеччыне недзе, дзяцей даглядае… Ой, лусьцік мне дай! З каўбасой… Задаволеная! На выходныя ў Амстэрдам езьдзіла: нішто сабе, га?

– А Наташку памятаеш? Яна ж адразу пасьля школы замуж выйшла ў Бэльгію…

– У Бэльгіі яшчэ Вова… У рэстарацыі талеркі мые…

– Нелегальна…

– Марынчына сяброўка, Каця, – з доўгімі валасамі такая – дзяцей глядзела ў Марсэлі паўгоду, потым вярнулася, замуж выйшла, і разам з мужам па запрашэньні паехалі – і не вярнуліся!

– У Марсэлі… А ў Парыжы ў нас хто?

– Цёма з Кірылам…

– Нелегальна таксама…

– А Паша паступіў ува ўнівэрсытэт! У Марсэлі таксама… І дзяўчыну сваю перацягнуў, і брата свайго… Усе паступілі! Там трэба было паказаць, што ў цябе на рахунку пяцьдзясят тысяч эўра, дык яны ўсе – па адной крэдытцы… Чужой… Сьмех!

– А ў маці на працы сяброўка, ейная дачка ўжо дзесяць гадоў у Парыжы жыве… Дзецям соплі падцірала спачатку, потым вучыцца пайшла… У трыццаць гадоў – студэнтка!

– А мая адна калега! Ейная сястра старэйшая ў Нямеччыне… горад такі… Аснабрук, ці што? Муж яе перацягнуў… Вучацца абое, працуюць… А яшчэ ў адной цёткі з працы дачка проста замуж выйшла…

– Замуж – найпрасьцей!

– Ну, не кажы!

– Можна ж фіктыўны шлюб…

– Што ты вярзеш! Там гэтыя службы імігранцкія могуць уночы прыйсьці паглядзець, ці сьпіцё вы разам!

– Дык ніхто ж ня будзе ведаць, што шлюб фіктыўны! Нават муж!

– Дасьціпна, га! Слухай, я ў цябе тут пакуру, так?

– Фортку адчыні… А вось у маёй сваячкі пляменьніца таксама замуж выйшла ў Лёндан! У чаце нейкім пазнаёміліся…

– А ведаеш, хто найчасьцей замуж выходзіць? Скаўты, гайды ўсялякія… У мяне ўжо дзьве сяброўкі павыходзілі: адна ў Манчэстэры, другая – пад Мюнхэнам… Фоткі глядзела – супэр проста!

– А Інэска? Суседка мая па лецішчы! З пудзялёчкам, памятаеш? Мы ж зь дзяцінства сябравалі. Яна ў Нямеччыну езьдзіла як чарнобыльскае дзіця, і за сына гаспадароў выйшла. Дачку ўжо нарадзіла, Эвэліну!

– Ага, аздаравілі нас пасьля Чарнобылю! Дзеці хоць даведаліся, што за замежжа такое! Амаль усе, хто езьдзілі ад фондаў усялякіх, – зьяжджаюць!

– Ну ясна! Калі ведаеш іншае жыцьцё, тут проста жыць няможна!

– Ну! Я ў Італію калі езьдзіла, дык наша кіраўніца Маня – такая ўжо страшная баба, і тая – замуж выйшла!

– А колькі ёй гадоў было?

– Трыццаць пяць зь нечым… Нам можна не пераймацца! Па нас яшчэ ў чэргах стаяць будуць! Там такіх беленькіх мала…

– Слухай… Цяжка ж, напэўна… Ня так, можа, і проста…

– Анягож! Славік ведаеш як сумуе? Штодзень нашыя фоткі патрабуе! А мы на камэру татаў юбілей здымалі, запісалі на дыск ды адаслалі з аказіяй. Кожны ў камэру крычаў: Славік, ні ў якім разе не вяртайся! Славік, тут кепска! Не вяртайся, у Амэрыцы лепей!

– Не, ну цяжка! Ну скажы ж, цяжка безь сям’і там жыць!

– Ага… Славік казаў, як ён на Брайтан-Біч у падвале койку здымаў першы тыдзень, дык ляжаў тварам да сьцяны: культурны шок! Там, на Брайтане, падвалы такім во хлопчыкам здаюць, якія толькі што прыехалі… За шалёныя грошы: там такіх ачмурэлых эмігранцікаў натоўпы бадзяюцца! Хто ачомаўся – звальвае праз тыдзень з падвалаў, хто не адолеў тугі – так вось кур і рэжуць…

– А як яе адолець, тугу гэтую?

– Слухай, што за пэсымізм? Што ты ўсё псуеш! Мы ж вырашылі! А наконт тугі настальгічнай, лабуды гэтай, дык я рэцэпт ведаю.

– Ну?

– Галоўнае… З эмігрантамі нашымі не кантактаваць! Зусім! На мову забыцца! Тады ангельскую – ці францускую, што да нас, – хутчэй вывучыш! У іхнюю культуру трэба паглыбляцца! У грамадзтва інтэгравацца! У іхні соцыюм, так бы мовіць! Разумееш? Зрабіцца чалавекам іхняй культуры. Стварыць там сваю сям’ю… Толькі не з эмігранцікам – крый божа! Трэба забыцца, што мы тут нарадзіліся! Каб у нашых дзяцей была іншая радзіма! Тады пакутаваць ня будзеш! Мне Славік сказаў…

– Яшчэ кавы?

– Лі… Для малака месца пакінь! Тры лыжачкі…

– Слухай… Я баюся!

– Ну елкі-палкі! Колькі можна! Ну давай палічым, колькі з нашай паралелі зьехала.

– Наташа, Марына, Каця…

– Цёма, Вова, Кірыл…

– Паша, Макс, Кацька… доўгая такая, з «В» клясы! Хто яшчэ?

– Ленка…

– Усё? Замала нешта…

– Оля Задарожная, Сьвета Кудрыцкая…

– А! І Васіль… як яго? У акулярчыках! Во! Колькі? Лічы! Трынаццаць чалавек! Толькі з нашай паралелі! Што, хіба яны не баяліся? Што, мы за іх горш?

– Ой, ну…

– Не распускай сопляў! А калі зь лінгвістычнага палічыць? Кожны чацьверты! А калі ўсіх нашых знаёмых палічыць? Колькі выходзіць? А ўсіх знаёмых нашых знаёмых? Палова краіны ўжо зваліла, а яна ўсё баіцца! Ехаць баіцца! А заставацца ты не баішся? Мы тут згніем, у гразі патонем, нас дажджом змые! Вёска Гадзюкіна…

– Ну…

– Што «ну»? Усе зьехалі – а мы хіба горш? Што мы, дуры, каб заставацца?

– Ну не катуй мяне! Згодная я, згодная!

– Ну, вось і добра. Дык у панядзелак, як дамовіліся…

❏

Затрымка рэйсу

---

Аднолькавыя шэрагі аднолькавых мэталёвых крэслаў з акуратнымі круглымі ад- тулінамі ў сьпінках спакойна паблісквалі ў роўным электрычным асьвятленьні. Калі Ўорвік спрабаваў доўга, не міргаючы, глядзець на гэтыя безаблічныя мулкія сядзеньні, яны пачыналі памнажацца ды вібраваць, пульсуючы, супадаючы ў сваіх пагойдваньнях з рытмам ягонага сэрца. Тады Ўорвік, каб апярэдзіць непрацяглы прыступ галавакружэньня, заплюшчваў вочы, павольна лічыў сам сабе да дзесяці, і прысутнічаў у гэтай аксамітнай мяккай цемрадзі нейкі драбочак няўлоўнага шчасьця: ведаць, што зараз ён, з уласнага жаданьня, расплюшчыць вочы, і навакольны сьвет – «аб’ектыўная рэальнасьць» – зноў узьнікне ў звыклых формах; але застанецца яшчэ на некалькі сэкундаў спачатку вострае, потым прыцішанае, але ўсё адно хвалюючае ўсьведамленьне сваіх чароўных сілаў, спрычыненасьці да таямніцы гэтага сьвету, да нетрываласьці, хісткасьці рэальнасьці.

Уорвік бязмэтна, у чаканьні, сузіраў вялізную залю аэрапорту. Яму здавалася, што тут няма нічога выпадковага; што неўпарадкаванае, на першы погляд, цыркуляваньне людзей па залі насамрэч злучана ў сыстэму, і кожны рух, кожнае, быццам адвольнае, перасоўваньне папраўдзе падпарадкаванае правілам гульні: складанай, шматступеньчатай, кшталту шахматаў. І здавалася яму, што людзі, якія паселі на мэталёвых крэслах у чаканьні рэйсу, – дзейныя асобы загадзя вызначанае дзеі; і кожнае з гэтых крэслаў зь дзіркамі ў сьпінцы ды сядзеньні насамрэч ёсьць пазыцыяй, поўнай сэнсу – сэнсу, вядомага камусьці невідочнаму, але вялізарнаму: маштабаў, недасяжных для дробнага чалавечага розуму.

І Ўорвік адчуваў амаль упэўненасьць у тым, што ён таксама – дзейная асоба агульнае дзеі; яму здавалася, што варта прыкласьці яшчэ крыху намаганьняў – і яму стане вядомы шыфр, код; ён здолее прачытаць сэнс кожнае пазыцыі; даведаецца пра мэту гульні – і пра ўласную ролю ў гэтай гульні. Толькі Ўорвік пакуль ня ведаў, якога кшталту маюць быць намаганьні; мабыць, шыфр захаваны зусім побач; мабыць, ён ужо ведае адказ – але ня ведае той звышчалавечай мовы, на якой выкладзеная таямніца гэтае рэальнасьці.

Да ўсіх аэрапортаў Уорвік меў два наборы пачуцьцяў.

Першы ён ужываў адразу па прылёце. Тады ён выразна баяўся любога аэрапорту і ціха ненавідзеў гэтае нагрувашчаньне шкла, мэталу і бэтону за прычынены страх.

І той самы будынак пачынаў выклікаць у яго пяшчотныя пачуцьці кожнага разу, калі ён ляцеў дамоў, у Манрэаль.

Вось і цяпер ён абыякава-зычліва сузіраў вялікую шкляную сьцяну, у якой зь сямідзесяціпрацэнтнаю дакладнасьцю адлюстроўвалася хірургічна асьветленая заля. Уорвік даўно здагадаўся, чым выкліканыя гэтыя, шторазу тыя самыя, перапады ягонага настрою. Няведаньне найбліжэйшае будучыні, рэцыдывы незагоенай дарэшты антрапафобіі, неўладкаванасьць камандзіровачнага побыту, новыя кантакты з новымі людзьмі, заўсёдная адказнасьць за чужыя вялікія грошы… І – па сканчэньні ўсяго – вялікая палёгка праз тое, што ўсе дамовы падпісаныя, усе нюансы ўзгодненыя, усе складанасьці абгавораныя з кіраўніцтвам. Уорвіка не аднойчы ахоплівалі падступныя сумневы ў тым, што ён займаецца не сваёю справаю; такое хваляваньне перад кожнаю паездкаю ня можа быць добрым знакам; і толькі нядаўна ён усьвядоміў – нібыта прачнуўся – што ён займаецца гэтым бізнэсам ужо сем гадоў; што міжнародных перамоваў ён мае штогод мінімум восем; што ў яго, урэшце, няблага выходзіць – нават выдатна, «каштоўны спэцыяліст» і «вялікі стаж»…

Мішэль, ператвораны законамі пэрспэктывы ў маленькага чалавечка, стаяў ды азіраўся; нарэшце ён заўважыў Уорвіка, памахаў рукой, і пасьпешна, з подбегам, рушыў да яго: пэўна, былі важныя навіны. І ў той самы момант, калі Мішэль падышоў да Ўорвіка ды ўжо адкрыў рот для першага сказу, яго апярэдзіў, заглушыў узмоцнены, паўсюдны голас нябачнае жанчыны. Мішэль і Ўорвік адначасова каротка расьсьмяяліся.

– Вось, – Мішэль падняў дагары ўказальны палец, калі жаночы голас зьнік, – тое самае я і меўся табе сказаць. Усе рэйсы адкладзеныя да сёмай гадзіны раніцы.

У залі пачалося заўважнае, але бессэнсоўнае ажыўленьне.

– Я так і знаў! – крыху найграна скрушна сказаў Уорвік. – Я так і знаў! Такі дождж! Ня варта было нават і ехаць, у такую навальніцу, трэба было пазваніць ды не высяляцца з гатэлю!.. Дзе мне тут спытаць, мабыць, яны даюць гатэль для міжнародных рэйсаў? Я мяркую, што бясплатна, але я згодзен…

– Не, не, не, натуральна, не! – Мішэль рашуча перапыніў яго, матаючы адмоўна галавой, і нават некалькі разоў узмахнуў рукою, як дырыжор. – Ведама, не! Які гатэль?! Пра што ты кажаш? Ты застанешся на ноч у нас, я ўжо затэлефанаваў жонцы, яна чакае… Які гатэль, за каго ты мяне прымаеш?

І Мішэль, у знак таго, што размова скончаная і ніякія пярэчаньні больш не прымаюцца, падхапіў цяжкі, на калёсіках, Уорвікаў кофр і шпарка пакаціў яго да выхаду, адначасна леваю рукою зашпільваючы на гузікі сваё кароткае чорнае паліто.

Уорвік даўно, яшчэ ў дзяцінстве, прыкмеціў: калі яго апаноўвае лёгкі, бестурботны настрой – зазвычай па завяршэньні адказных справаў – тады пачынаюць ужыцьцяўляцца ягоныя нават неакрэсьленыя жаданьні. Уорвік як адчуваў, што Мішэль запросіць яго да сябе – перачакаць начную непагадзь. Яму падабаўся гэты француз, вонкава ня вельмі падобны да сваіх суайчыньнікаў – гэткага растыражаванага кінэматографам стэрэатыпу – які, тым ня менш, быў квінтэсэнцыяй усяго францускага. Уорвік, ужо па першых хвілінах іхнага знаёмства, злавіў сябе на радасным дзіцячым зьдзіўленьні: «Я хачу сябраваць з гэтым хлопчыкам!» Такое пачуцьцё, прадчуваньне сяброўства, наведвала Ўорвіка радзей ды радзей; і вось яно зноўку зьявілася, упершыню гадоў за пяць. Магчымага будучага сябра выдзяляеш з натоўпу паводле нейкага адмысловага выразу твару; паводле нязначнай для іншых, аднолькава-безаблічных, фразе, у якой нібыта чытаеш прыхаваны, зразумелы толькі абраным сэнс. Уорвіку хацелася верыць, што прадчуваньне сяброўства нарадзілася ня толькі зь ягонага боку, што Мішэль таксама дасылае яму зашыфраваныя сыгналы: «Свой! Свой!» (так, да прыкладу, яны адначасова, без галаваломных рэвэрансаў адразу перайшлі на «ты») – і Ўорвік можа быць упэўнены, што ён, як Дыяген зь ліхтаром пасярод яснага дня, нарэшце знайшоў Чалавека.

Але набытая за трыццаць гадоў зямнога жыцьця антрапафобія, як менаваў свой жыцьцёвы досьвед Уорвік, стрымлівала яго, не дазваляла пачувацца з тыднёвым знаёмцам як з старым сябрам. Уорвік, хаця і змушана, але палічыў патрэбным выканаць звычайны ў такіх выпадках рытуал ветлівасьці.

– Слухай, – Уорвік нарэшце нагнаў імклівага Мішэля і адабраў у яго свой кофр, – а твая жонка скандалу ня зробіць? Гэта я так, умоўна: у тым сэнсе, што гэта будзе няёмка, мабыць: прыцягнуў апоўначы незнаёмага мужчыну дахаты…

– А? – Мішэль перапытаў, нібыта не зразумеў сэнсу пытаньня, і раптам заўсьміхаўся: – Ірэн? Не, ніколі! Не турбуйся, гэта ж нармальна! Яна сама мне не дазволіла б кінуць чалавека начаваць на лаўцы! Так хоць будзеш спаць нармальна… Не, не пераймайся!

Пакуль яны прабіраліся па паркоўцы між бліскучымі, як целы невядомых вялікіх паснулых жывёлінаў, машынамі да чорнага «Рэно» Мішэля, яны пасьпелі добра вымакнуць; ад нахабнай па-красавіцку навальніцы не ўратавалі нават парасоны, на якіх таксама нібыта паўплывала маладая вясна: парасоны, як гарэзьлівыя хлапцы, адразу заторгаліся ў руках, маючы намер вызваліцца ад чалавечага палону ды зажыць сваім жыцьцём.

У машыне Ўорвік сеў на пярэдняе сядзеньне; яны не заяжджалі ў горад, ехалі па кальцавой; Уорвік глядзеў, як дворнікі раз за разам здымаюць з лабавога шкла шчыльную заслону вады, нібы прабіваюць дарогу аўтамабілю ў фатальнай, катастрафічнай залеве. Бледна-жоўтыя, ружаватыя, блакітныя маланкі штохвіліны прарасталі ў небе, як фантастычныя нежыцьцяздольныя дрэвы. «Гэта ня ёсьць чалавечыя адбіткі» – Уорвік успомніў старую арабскую байку.

Мішэль, які напружана ўзіраўся ў небясьпечную цяпер магістраль, раптам загаварыў.

– Я часта думаю, асабліва ў час навальніцы: наколькі трывала мы замацаваныя ў гэтым сьвеце? Мне здаецца: а раптам якая-небудзь неасьцярожная маланка прарве тканіну нашага часу, і мы выпадкова ўскочым у іншае вымярэньне? Ці яшчэ якім-небудзь іншым чынам… Парушацца часава-прасторавыя сувязі… Я, на жаль, у фізыцы поўны нуль, у квантавай – пагатоў, але я чытаў у часопісе, там папулярна цытавалі Айнштайна… Айнштайн прадказваў канец нашага часу: тады гэтыя сувязі будуць станавіцца ўсё больш ды больш нетрывалымі, паўсюль будуць узьнікаць часавыя шчыліны, і людзі – калі дажывуць – будуць правальвацца то ў сярэднявечча, то куды яшчэ… А Айнштайн дапускаў, што такія шчыліны і цяпер узьнікаюць, толькі вельмі непрацяглыя па часе… Я думаю: а якая верагоднасьць?.. Мабыць, мы ўжо праваліліся куды-небудзь, і цяпер апярэджваем гэтую рэчаіснасьць хвіліны на дзьве…

Уорвік, сапраўды ўпершыню за шмат гадоў, адчуў шалёную непадкантрольную радасьць. «Свой! Свой!» – нібыта пабеглі па лабавым шкле чырвоныя літары, і ён сьпешна, каб запэўніць Мішэля ў тым, што і ён – свой, падхапіў:

– Менавіта! Я гэтак сама думаю ў часе пералётаў. Што такое час па вялікім рахунку? Умоўнасьць! Тая самая тэорыя адноснасьці – так, я таксама ў фізыцы нуль, толькі збольшага: Айнштайн… Дык вось, я пра часавую розьніцу між кантынэнтамі. У мяне заўсёды патыліцу зводзіць, калі я ўяўляю, каторая гадзіна цяпер у Манрэалі. Я не магу – і ніколі ня мог! – прынамсі, уявіць: як там можа быць учорашні дзень? І яшчэ: як вымяраюць час на тых плянэтах, дзе сонцы абарочваюцца ў іншым тэмпе?

Мішэль таксама ажывіўся.

– Вось-вось! І галоўнае: хто гэта вызначае? Я аб першапрычыне, аб Пачатку зь вялікае літары… То бок, я хачу сказаць: нехта існуе… Або нешта… Як звышрозум…

Уорвік перапыніў Мішэля: ён адчуў, што цяпер між імі ўсталяваліся такія дачыненьні, калі парушэньне відочнай прыстойнасьці ня будзе лічыцца абразаю:

– Паслухай, я хвіліну таму прыпомніў арабскую байку, менавіта пра гэта. Француз – дарэчы! – вандраваў па пустыні ў таварыстве правадніка-араба, і той, заўсёды, як прыходзіў час, маліўся Алагу. Француз – ня ведаю, чаму менавіта француз там быў – захацеў урэшце зь яго пакпіць і запытаўся, маўляў, да каго ты зьвяртаеш свае малітвы? Адкуль ты ведаеш, што твой бог існуе? Араб, у сваю чаргу, задаў пытаньне французу: а як ты даведаўся, што сёньня ўначы паўз наш намёт прайшоў не чалавек, а вярблюд? І зьдзіўлены француз адказаў: ну як, бо я бачыў адбіткі ног вярблюда! І тады араб паказаў рукою на сонца ды сказаў: «Гэта не адбітак чалавека!»

– Рэлігія – гэта ўвогуле такая падстава для разваг, – падтрымаў Мішэль, – я, у прыватнасьці, ужываю рэлігійную тэрміналёгію ў якасьці мэтафараў…

Мабыць, існуюць сярод людзей падвіды, раскіданыя па плянэце плямёны, найменьне якіх – аднадумцы. Як яны выхопліваюць адно аднаго з чалавечага акіяну, паводле якіх знакаў пазнаюць пасьвячоных – хто ведае, а можа, і еднасьці чалавечых душаў, у двукосьсі або без – таксама складаныя камбінацыі невядомае гульні?

Мішэль і Ўорвік запэўнілі адзін аднаго ў сваёй далучанасьці да тайнага таварыства і ўжо некалькі хвілінаў ехалі моўчкі, – але маўчаньне не было няёмкае, напружанае; наадварот, змова сяброў, якія маюць пра што памаўчаць – як Мішэль раптам пачаў гаворку на іншую, зусім іншую тэму.

– Мая жонка – не францужанка, – Мішэль сказаў пра жонку так, нібы расказваў пра самога сябе: «Я нарадзіўся і вырас у Парыжы». – Яна з былога Савецкага Саюзу.

– Расейка? – зацікаўлена спытаў Уорвік; яму ўжо даводзілася па працы сутыкацца зь некалькімі расейскімі жанчынамі.

– Не, не, зь іншае краіны, маленькае. Зь Берасьця. Ірэн беларуска.

Уорвік нешта чуў пра гэтую мясьціну; ён лічыў, што гэта частка Расейскае Фэдэрацыі.

– І што, яны цяпер незалежныя?

– Так, абсалютна! Зь дзевяноста першага году! – Мішэль паведаміў гэта з такім гонарам, нібы сам браў актыўны ўдзел у атрыманьні незалежнасьці гэтаю краінаю.

Уорвіку чамусьці адразу ўявіліся абстрактныя шэрагі паўстанцаў-змагароў за незалежнасьць; крыху перакапаўшы ўспаміны, ён зразумеў, што на памяць яму прыйшла тэлехроніка з Бэрліна 1989 году.

Мішэль тым часам працягваў.

– Я ня памятаю дакладна, хто гэта сказаў, здаецца, нехта з нашых каралёў, нейкі Карл… карацей, такі трапны выраз: колькі моваў ты ведаеш, гэтулькі разоў ты чалавек. Мне дагэтуль дзіўна ўсьведамляць, што ў маёй жонцы быццам жывуць, прынамсі, два чалавекі, зь якімі я абсалютна не знаёмы.

– Два? Чаму два? – перапытаў Уорвік.

– Ну… Калі палічыць… Ірэн ведае, прынамсі, расейскую і родную, а яшчэ суседнія…

– Яны маюць сваю мову?! – ня вельмі ветліва зьдзівіўся Ўорвік.

– Ну натуральна! – усклікнуў Мішэль, але амаль адразу расьсьмяяўся. – Гэта цяпер мне натуральна, а раней я таксама нічога пра гэта ня ведаў… Ні геаграфіі – што ў іх там на ўсходзе робіцца, ні палітыкі – нічога! Ірэн мяне яшчэ называла цемрашалам… Мы, дарэчы, ужо пад’яжджаем; зараз вы зь ёю пазнаёміцеся…

Яны зноў замаўчалі. Уорвік паспрабаваў уявіць, якая можа быць жонка ў Мішэля; чамусьці яна зьявілася перад ім у выглядзе маленькай вёрткай чорнавалосай жанчыны сталага веку, якая кпліва крывіла вусны ды вымаўляла «Цемрашал!» Уорвік думаў, што ня можа быць такога шчасьця, каб вакол яго раптам сабраліся «толькі свае»; гэтая незнаёмая Ірэн магла аказацца той самай недарэчнасьцю, жартам пана Лёса, які падсоўвае табе ў пакунку «каханьня» абсалютна чужога чалавека; а раптам ягоны сябар – Уорвік ужо дазваляў сабе менаваць Мішэля сябрам – асьлеплены ды загнаны пад абцас якой-небудзь дурнаватай сквапнай сьцервай, з тых самых, з «эмігрантак» – у Манрэалі ён сутыкаўся з такімі? Да Ўорвіка нават прычапілася брыдкая блюзьнерская ідэйка: а што, калі раптам гэтая Ірэн пачне заляцацца да яго? Уорвік жахнуўся ад гэтай адвольнай ідэйкі і адразу адагнаў яе – але ідэйка неадчэпна прыляпілася, ён нібыта бачыў вадэвільную сцэнку: хлусьліва-спакусьлівыя позіркі ды выпадковыя дотыкі ног пад сталом. Уорвік у адно імгненьне нават пашкадаваў, што не застаўся ў аэрапорце; ён ужо пачаў турбавацца; лёгкасьць ды бесклапотнасьць пакінулі яго.

– Пад’яжджаем, – коратка паведаміў Мішэль.

У навальнічнай цемры Ўорвік абсалютна не разьбіраў мясцовасьці; адзінае, што можна было заўважыць па незвычайных паводзінах ліхтароў – гэта вялікае возера леваруч.

Мішэль жыў у звычайным шматпавярховіку.

– Валізу тваю, я мяркую, пакінем у машыне! – крыкнуў ён Уорвіку праз шум залевы і ветру, ужо на вуліцы.

– Там ручнік! – крыкнуў яму ў адказ Уорвік, а Мішэль памахаў рукой ля вуха: ня чую! – але праз сэкунду зразумеў ды махнуў ужо інакш, найграна-пакрыўджана: маўляў, ну што, хіба я табе ручніка не знайду?

– Дзіўна, – Мішэль націснуў кнопку зь лічбаю дзевяць; дзьверы мякка зачыніліся, ліфт паплыў угару.

Падлога ў ліфце адразу стала мокраю; з парасонаў сьцякала вада.

– Што дзіўна? – не зразумеў Уорвік.

– У нас не гарыць сьвятло ў кватэры.

«Ну вось, – блюзьнерская ідэйка атрымала яшчэ адзін штуршок, – засталося толькі засьпець ягоную жонку зь якім-небудзь каханкам!»

Напэўна, ягоны калега меў рацыю, калі аднойчы заўважыў Уорвіку, што той кепска ставіцца да жанчын.

Мішэль першы выйшаў зь ліфта, і Ўорвік адразу пачуў глыбокі, крыху прыцішаны, жаночы голас:

– Ну нарэшце… Такая навальніца, як вы даехалі?

Не, скандалам тут ня пахла.

У маленькім холе Мішэлевай кватэры, куды яны ўвайшлі, было цёмна. У добра разбаўленым сьвятле, якое пранікала з адкрытых на пляцоўку дзьвярэй, Уорвік убачыў няпэўны сылюэт Ірэн: яна была высокая, стройная жанчына з доўгімі валасамі – Уорвік ня ўгледзеў колеру ў паўзмроку, – апранутая ў сьветлы швэдар. На плячы ў яе чамусьці вісела маленькая бухта нейкага дроту.

Жанчына працягнула Ўорвіку руку, каб прывітацца.

– Я – Ірэн.

– Дэніс Уорвік.

Ірэн адной рукою абняла свайго мужа за шыю ды пацалавала ў шчаку.

– Зноўку? – спытаў Мішэль у жонкі.

– Ужо хвілін пятнаццаць! – цьмяна паведаміла Ірэн пра нешта, Уорвіку невядомае.

– У нас чамусьці стала гаснуць сьвятло, – патлумачыў Уорвіку Мішэль, – толькі ў нашай кватэры, чацьверты ўжо раз.

– Пяты! – удакладніла амаль непрыкметная ў цемры Ірэн. – Але так доўга – першы раз!

– Заўтра трэба будзе выклікаць брыгаду, хай рамантуюць, пакуль мы тут не згарэлі ўсе.

– Ну ня стойце на парозе, праходзьце бліжэй, – раптам схамянулася Ірэн. – Я пайду пазычу агню ў суседняй пячоры! – і хутка выйшла на пляцоўку.

Уорвік нарэшце зразумеў прызначэньне дроту, які вісеў на ейным плячы.

Найгоршыя ягоныя чаканьні ня спраўдзіліся, ён зноўку адчуў палёгку.

Мішэль за руку зацягнуў яго ў нейкае памяшканьне; хутчэй за ўсё, гэта была кухня. Натуральна, гаспадар цудоўна арыентаваўся ў нетрах уласнай кватэры; празь некалькі сэкундаў Уорвік ужо сядзеў пры стале на падсунутым пад яго крэсьле.

Неўзабаве ля ўваходу пачуўся рух – гэта вярнулася Ірэн, і амаль адразу ў холе разьлілося маленькае жоўтае возера сьвятла.

Ірэн увайшла на кухню, трымаючы ў руцэ лямпу на доўгім складаным кранштэйне, і Мішэль адразу ўзяўся прыкручваць яе да стала. Па сьценах замітусіліся доўгія цені.

– Вады? Ці, можа, соку? – спыталася Ірэн.

– Негазаванай, калі ласка.

Уорвік абапёрся локцямі аб стол ды выпрастаў ногі. Ён прачнуўся сёньня а шостай, быў сьняданак, потым – офіс, і яшчэ адзін, і абед – афіцыйны; а калі згадаць, што ўчора ён лёг бліжэй да раніцы… Стома павольна перапаўзала па нагах да хрыбта, і Ўорвік амаль машынальна правёў рукою па лобе, нібы спрабуючы прагнаць сон. Уорвік праводзіў занямелымі пальцамі па скронях. Яму зноўку пачало здавацца, што плынь часу спынілася, як вада ў ручаі перад нечаканай гацьцю, і час пакінуў рэчышча, выйшаў зь берагоў, пацёк ў іншым кірунку. Замест таго, каб у чэраве самалёта ляцець ува ўчорашні дзень, ён сядзіць на кухні, і ўсё тут дзіўна ды незвычайна: таемна згаслае сьвятло, новы сябар, доўгавалосая і даўганогая ягоная жонка, прагарадны парыскі дождж… Уорвік аглядаў кухню: спакойны, таксама стомлены, Мішэлеў твар; Ірэніны рукі, выхапленыя зь цемры жоўтым возерам электрычнасьці – і яму падабалася гэтая пазачасавая сытуацыя, сем гадзінаў адпачынку ад сапраўднага жыцьця.

Ірэн нарэшце села за стол, побач зь Мішэлем і насупраць Уорвіка, і той здолеў пабачыць ейны твар. Ён зірнуў на Ірэн спадылба і раптам абамлеў. Цуд – той самы цуд, пачаты ў аэрапорце, гульня ў хісткасьць рэальнасьці – працягваўся, толькі што перайшоўшы ў іншую фазу: цяпер ня трэба было нават заплюшчваць вочы, каб падоўжыць дзеяньне магічных сілаў. Уорвіка зьдзівіла нават не Ірэніна прыгажосьць – незвычайная, рэзкаватая – як выклік стэрэатыпам: кашэчыя вочы, сьмелы просты (пра такі кажуць «доўгі») нос – Ірэн, бясспрэчна, была прыгожая, выразна прыгожая жанчына – але ашаламляла ня гэта.

Яны зь Мішэлем былі аднолькавыя, як дзьве карціны аднаго мастака. Як люстры, пастаўленыя насупраць адно аднаго.

Уорвік пераводзіў погляд з Ірэн на Мішэля, зь Мішэля на Ірэн, але эфэкт падабенства не зьнікаў. Яны былі аднолькавыя: вочы, вусны, нос – нават выраз твару – блізьняты не бываюць такімі падобнымі. «Гэта не адбітак чалавека» – невядомы Мастак, пэўна, быў геніяльны: некалькімі ўзмахамі пэндзля, невідочнымі для недасьведчанага мазкамі фарбы ён здолеў адрозьніць мужчынскі твар ад жаночага. Вакол твараў Мішэля і Ірэн не ставала толькі карцінных рамаў і аўтографа Аўтара ў правым ніжнім куточку.

Уорвік пераводзіў позірк з аднаго на другога, з жонкі – на мужа, як у дзіцячай гульні «Знайдзі дзесяць адрозьненьняў»; ён апусьціў вочы і ўбачыў, як на клятчасты, белы зь сінім, абрус стала лягла Ірэніна далонь, як яе накрыла далонь Мішэля, і раптам уся назапашаная стома ператварылася ў зайздрасьць – да чужога шчасьця; зайздрасьць, востра-салёная, сьціснула сэрца, засьвярбела ў горле і ледзь ня вылілася праз вочы – але адразу Ўорвіка накрыла пякучая, як сьпірт, хваля сораму і пакаяньня: гэта – цуд, жывы, уцелаўлёны Цуд, самы сапраўдны…

– Вы так падобныя... Як… Як вы пазнаёміліся? – хрыплым, перарывістым шэптам спытаў Уорвік.

Ірэн паглядзела на Мішэля; Мішэль паглядзеў на Ірэн, яны ўсьміхнуліся. Як запыталіся бяз словаў: раскажам? Уорвік зьвярнуўся да іх зь негалоснай, сьпешнай, палымянай малітвай.

«Калі ласка! Калі ласка, раскажыце! Дазвольце мне ведаць! Я мушу гэта ведаць – Цуд, складаная частка Сусьвету, такое бывае, такое здараецца, такое здарылася з вамі – калі ласка, распавядзіце! Я мушу ведаць пра гэты Сусьвет усё – я мушу стварыць поўную карціну сьвету, я хачу ведаць, калі ласка, раскажыце, калі ласка!»

Мішэль ды Ірэн адначасова, як прачыталі ягоныя думкі, павярнуліся да Ўорвіка.

– Ну дык слухай.

– Мы раскажам.

– Мы пазнаёміліся кепска…

– Непрыгожа…

– Усё пачалося дрэнна…

– Мы пазнаёміліся праз шлюбную кантору.

Апошні сказ Мішэль і Ірэн вымавілі ледзь ня хорам, нібы адрэпэтавалі свой расказ.

Яны прамаўлялі гэтак спакойна, як іншыя людзі расказваюць пра летні адпачынак: сваякам па вяртаньні, без прыкрасаў ды не хаваючы галоўнага.

– Мы даслалі адно аднаму лістоў па пяць ды вырашылі ажаніцца…

– Без разваг…

– Бо кожны меў свой плян…

– Падступны.

– Хлусьлівы.

– Проста жах; мы былі такія ідыёты!

Уорвік пераводзіў вочы зь Мішэля на Ірэн, з Ірэн на Мішэля; калі б ён так уважліва слухаў настаўнікаў у школе, ён быў бы цяпер акадэмікам.

– Мішэль разьлічваў, што яму дадуць Нобэлеўскую прэмію міру! – Ірэн і Мішэль усьміхнуліся; пэўна, гэта быў сямейны жарт! – За тое, што прытуліў ды ўзяў на ўтрыманьне дзіця з трэцяга сьвету!

– Я цешыўся з таго, што такая прыгожая жанчына будзе цалкам залежаць ад мяне!

– А я проста хацела эміграваць. Мне было ўсё адно, хто ад каго будзе залежаць. Я хоць за чорта лысага замуж выйшла б!

– Колькі нам было гадоў тады?

– Па дваццаць сем.

– Не, калі пазнаёміліся – дваццаць шэсьць.

– А калі ажаніліся – дваццаць сем…

– Мы трэці год разам.

– Усяго толькі…

– Здаецца, як учора…

– Не, як сто гадоў таму…

Уорвік зь цяжкасьцю пракаўтнуў халодную ваду.

– А як вы… Як вы… даведаліся?

Мішэль і Ірэн пераглянуліся.

– На другі дзень…

– На трэці.

– Ты забыўся…

– Добра. На трэці…

– Ты мяне ня ўразіў…

– Ты мяне спалохала…

– А ты ўвесь час маўчаў…

– А потым ты пацягнула мяне ў Люўр…

– Гэта ты прапанаваў…

– І ты плакала ў Люўры, як немаўлятка…

– Няпраўда.

– Ну добра, ты плакала…

– Добра, я плакала…

– У залі, там, дзе грэцкія скульптуры… ты спынілася перад нейкаю Атэнаю – там так многа гэтых Атэнаў, проста мармуровы лес…

– Цемрашал!..

– Я іх цяпер таксама люблю… А ты спынілася перад адной Атэнай.

– Яна рабіла рукамі вось так, – Ірэн узьняла рукі над сталом ды закаціла вочы, каб паказаць мармуровую жанчыну.

– Вось так рабіла рукамі… А ты спынілася. І стала плакаць. У цябе ўсе шчокі былі мокрыя. Ты на мяне забылася. Ты так глядзела на гэтую Атэну…

– Мне здавалася, што яна рухаецца!

– І ты плакала. І ты з такім замілаваньнем на яе глядзела! І я тады зразумеў – я адчуў – што гэтая жанчына ніколі ня будзе ад мяне залежаць! І ні ад кога ніколі ня будзе залежаць. Ты стаяла перад Атэнай, а я на цябе глядзеў… Я ніколі ня бачыў, каб хто-небудзь плакаў перад скульптурай. І я зразумеў, што калі ў чалавека ў сэрцы жыве такая любоў…

– Ты на мяне паглядзеў – вось такімі вачыма! Як маленькі хлопчык. Так глядзяць толькі маленькія дзеці. Вось такімі вачыма! Твае мазгі былі відаць праз зрэнкі!

– І я тады зразумеў…

– І я тады зразумела…

Зноўку патрапіўшы ў такт адно аднаму, яны прыпыніліся. Уорвік уважліва глядзеў на іх, не адчуваючы няёмкасьці.

– Дык вось… Вось з таго моманту мы і ўбачылі адно аднаго…

– Калі мы толькі-толькі сустрэліся, мы хацелі схлусіць…

– Падмануць…

– А потым мы вырашылі павянчацца ў царкве.

– У касьцёле…

– Я праваслаўная…

– А я каталік…

– Я не зьмяніла веры – бо я ня веру ў агульнапрынятым сэнсе… Можна мяняць рэлігію, калі ты быў ёй адданы, а я не была верніцай. Гэта была даніна традыцыі – я паходжу з краіны, дзе пануе праваслаўе.

– Я таксама не адданы каталік…

– Але мы вырашылі пайсьці ў царкву.

– У касьцёл…

– Каб сказаць адно аднаму нешта важнае…

– І мы сказалі…

– І мы ня схлусілі…

– Мы не падманулі…

– Нехта, – Ірэн зрабіла акцэнт на слове «нехта» – зусім ня ўлічваў нашых намераў! Нас абралі!

– Нам пашанцавала…

– І ўсё перамянілася…

– Мы зьмяніліся…

– Абсалютна! Я была такая… незалежная… Вельмі незалежная. І жорсткая. І нават злая.

(Уорвік адчуў ейны нястрачаны беларускі акцэнт: Ірэн вымаўляла гук «ш» занадта цьвёрда, і, нібы ведаючы гэта, цягнула яго, спрабуючы выправіць памылку, і слова «злая» выходзіла ў яе шыпячым, як зьмяя: «mechhhante»!)

– А я быў такі… разбэшчаны хлопчык!

– Проста распусьнік!

– І мы перамяніліся.

– Мы сталі спакойнымі…

– Упэўненымі…

– Шчасьлівымі…

– Мы сталі такімі… здольнымі жыць.

– А… як вы… – Уорвік шукаў словаў, ды ня мог знайсьці, – як вы мяркуеце… цяпер… З досьведам мінулага жыцьця… Ці можна жыць бяз гэтага?

– Можна! – упэўнена, аднагалосна, сьцьвердзілі Мішэль і Ірэн.

– Можна.

– Але складана.

– Трэба працаваць над сабой.

– Няспынна.

– Штодня.

– Гэта складана…

– Як бегаеш па замкнёным коле…

– У той час як трэба жыць, а ты заміж жыцьця змагаешся з сабою!

– А мы цяпер жывём…

– Нам пашанцавала…

– Проста так…

– Мы не спадзяваліся…

– Мы былі ў роспачы…

– Мы, мабыць, не заслужылі, а цяпер мы такія…

– Шчасьлівыя…

– Як багі!

– Мы жывём…

– Усё перамянілася, усё, усё! Жыцьцё набыло іншы сэнс. Як мне цяпер здаецца, адзіны магчымы сэнс. Мяне не хвалююць ні грошы, ні праблемы з працаю. Я гляджу на Ірэн і не разумею: прыгожая яна ці не? Мне здаецца, што яна адзіная жанчына ў сьвеце, іншых проста няма; мне ўсё адно, якога колеру ў яе валасы; калі б яна адрэзала вушы, я не заўважыў бы…

– Я блытаю, дзе я, а дзе – Мішэль! Калі ён зьяжджае, мне здаецца, што гэта я зьехала!

Яны глядзелі адно на аднаго, Мішэль глядзеў на Ірэн, Ірэн глядзела на Мішэля, Уорвіку здавалася, што яны абменьваюцца жыцьцём праз гэты позірк. Яны павярнуліся да яго.

– Такое бывае…

– Такое здараецца…

– Гэта здарылася…

– З намі…

– Мы ня ведаем, як.

Запанавала цішыня; за акном шаргатала па падваконьніку залева. Час стаяў у пакоі, як вада ў возеры.

– Мо спаць?

Ірэн не перамяніла тону, яна вымавіла гэтае простае пытаньне гэтак сама спакойна, як кагадзе расказвала пра звычайны цуд.

Зазвычай пасьля такога кшталту шчырасьцяў між незнаёмымі людзьмі ўзьнікае няёмкасьць; але – гэтая размова не была звычайнаю.

Уорвік ляжаў на канапе, безуважна сузіраў белаватую столь ды думаў, што ня зможа заснуць. Мішэль і Ірэн пачаставалі яго ледзяной, празрыстай крынічнай вадою, падзяліліся зь ім жыцьцядайнаю вадкасьцю, і ён баяўся цяпер упусьціць хаця б кроплю. Уорвік ляжаў ды думаў. Ён думаў пра тое, што людзей, злучаных такім вось каханьнем, начамі катуюць зусім іншыя дэманы. Ня тыя дробныя, злосныя, прыставучыя чэрці адзіноты, якіх адштурхоўваеш ад самотнага ложка, а яны ў шаленстве ўсё адно працягваюць скакаць вакол, зрываюць цёплую коўдру, штурхаюць пад сэрца стэнакардыяй, цягнуць сьпіну радыкулітным спазмам, адцягваюць табе павекі, каб ты ляжаў бяссонны, змучаны да самага сьвітанку – а дробныя чэрці адзіноты ў гэты час крывяць зьвярыныя пысы ды цягнуць іклы да твайго мяккага горла…

Не, шчасьліва каханым людзям ня страшныя такія непрыстойна дробныя чэрці. Да іх уначы, напэўна, прыходзяць іншыя, сапраўдныя дэманы. Спакойна, з усьведамленьнем уласнае магутнасьці, яны моўчкі стаяць над ложкам ды пасьміхаюцца: ніколі, ніколі вам ня стацца адным чалавекам! Якімі моцнымі ні былі б вашыя абдымкі, вы ніколі ня здолееце зьліцца – хіба толькі пасьля… Пасьля ўсяго…

А ў чалавечым жыцьці… Вам, разлучаным, адасобленым – ніколі не пазбыцца страхаў за ўласную другую палову! Наколькі розным бывае чалавечае шчасьце! – і ці бывае яно ўвогуле?..

Уорвік і не спадзяваўся заснуць, але прачнуўся ад мяккага стуканьня ў дзьверы.

– Прачынайся… Шэсьць гадзін! Прачынайся, я зараз выклічу таксоўку!

Мішэль, сьмешна патлаты пасьля сну, накінуў куртку ды спусьціўся правесьці Ўорвіка да таксоўкі. Уорвік дапамагаў яму выцягваць пакінуты ўчора ў багажніку кофр. Неба было чыстае-чыстае, як вымытае ўчорашняю навальніцаю; Уорвік ужо пасьпеў заўважыць, што ня кожны дзень над Парыжам, змучаным смогам, бывае ўраньні такое чыстае, маладое неба.

Перад тым, як разьвітацца, яны абняліся.

– Прыяжджай, – сказаў Мішэль.

– Абавязкова, – паабяцаў Уорвік.

Ён адчуваў, што сапраўды ня супраць вярнуцца.

– Вітаньні Ірэн! – сказаў Уорвік, калі таксоўка была крануўшыся.

Мішэль, ужо аддалены танаваным шклом, кіўнуў галавой: ну, ведама!

У машыне Ўорвік спаў. У аэрапорце ягонае цела яшчэ захоўвала прыемную млявасьць, спакойнае цяпло начнога сну; але дакучлівай санлівасьці Ўорвік не адчуваў. Па залі, у вызначаных указальнікамі кірунках, рухаліся абцяжараныя багажом людзі; Уорвік, у хвалюючым прадчуваньні блізкага неба, падняў вочы на табло, і раптам лямпачкі падміргнулі і выдалі яму такі, аказваецца, нескладаны шыфр: «Бог ёсьць».

Пачатак  Цалкам
№ 1,2 (41,42) - 2006 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/03/12