Прускае слова Druvis дайшло да нас праз нямецкіх храністаў, якія ўжывалі яго як заменнік лац. credo і ням. der Glaube у значэнні «рэлігійная вера» і «сімвалы веры»…
З усяго гэтага можна вывесці, што словы са значэннем «вера» ўзыходзяць да словаў са значэннем «дрэва». Пры гэтым цвёрдае трывалае дрэва (найчасцей дуб) разумелася як вобраз свету (axis mundi), як крыніца найбагацейшае міфічна-паэтычнае сімволікі.

Зямля – аб’ект культурнага кшталтавання, а яго суб’ект – этнічная супольнасць.

«Druvis»

Druvis. Альманах Цэнтра этнакасмалогіі «Крыўя». 2005. № 1.

«Druvis» прэзентуе развіццё традыцыі, запачаткаванай у канцы 1980-х, і інтэлектуальнае развіццё, якое цягам 1990-х адбывалася галоўным чынам у межах Цэнтра этнакасмалогіі «Крыўя» («Kryuja»). Цэнтр ад пачатку надаваў вялікую ўвагу археалогіі, этнаграфіі, этналогіі і традыцыйнай культуры (доўгі час рэпрэсаванай у грамадскай свядомасці), спалучаючы навуковыя даследаванні і розныя практыкі сакралізацыі беларускай этнічнай культуры – у тым ліку і спробы старэння неапаганскага руху¹.

На пачатку свайго станаўлення рух цікаўных да традыцыйнай культуры спалучыў у сабе «балцкую тэорыю» этнагенезу беларусаў (да гэтага практычна ўсе такія спробы мелі «славянскі» характар, актуалізацыя балцкіх каранёў не мела тут вялікага значэння²) і спробы актуалізацыі наймення «крывічы» і «Крыўя» (беларускія аўтары ХХ ст. звычайна ўжывалі форму «Крывія»).

«Балцкая тэорыя» і «крыўская ідэя» знайшлі сваё адлюстраванне ў розных асяродках, але толькі ў «Крыўі» яны атрымалі пэўнае канцэптуальнае і рафінаванае заканчэнне. Акрамя гэтага, цэнтр «Крыўя» набыў пэўную манаполію на канцэптуальнае апісанне беларускай этнічнай культуры, адной з яскравых праяў гэтага можна лічыць выданне даведніка «Беларуская міфалогія»³. Выданне да пэўнай ступені «канструктывісцкае», але альтэрнатыва яму наўрад ці будзе калі-небудзь складзена. Недзе напрыканцы 1990-х адбываецца спалучэнне «крыўскай ідэі» з палітычнымі тэорыямі, галоўным чынам еўрапейскіх «новых правых». Палітызацыя была ўласціва, як падаецца, перш за ўсё, маладой генерацыі.

Непасрэдным папярэднікам «Druvis» быў альманах «Крыўя», ад якога новае выданне пазычыла некаторыя элементы дызайну. Але калі «Крыўя» была больш падобная да спецыялізаванага выдання, а таму досыць цяжкачытэльная, то «Druvis» значна больш разнастайны. У пэўным сэнсе выданне дэманструе, як падаецца, новы этап развіцця «крыўскай супольнасці». Нумар атрымаўся канцэнтраваны і кадыфікаваны (кадыфікацыя тут, напэўна, ключавое слова).

Звернемся да аналізу зместу альманаха. «Druvis» займае памежную пазіцыю паміж навукай і практыкамі сакралізацыі, часам гэтыя дзве стратэгіі пераплятаюцца ў межах аднаго тэксту, але збольшага разводзяцца па розных раздзелах, хоць ніколі і не становяцца герметычнымі⁴. «Druvis» увогуле цікавы сваёй нязвыклай мадэллю апазнавання беларускай культуры і гісторыі і дастаткова арыгінальным разгортваннем праблемаў, якія падаваліся безнадзейна закамянелымі. Прычым, «разгортванні» не трэба ўспрымаць аднолькава – часам мы маем справу з аналізам і рэфлексіяй, часам з міфатворчасцю ды ідэалогіяй. «Druvis», відавочна, нельга аднесці да стандартнага тыпу выдання (этнаграфічнае, мастацкае, грамадска-палітычнае і г. д.), ён, хутчэй, спроба стварэння пэўнага дастаткова завершанага універсуму («поліса»), таму часам яго пазіцыі падаюцца герметычнымі.

Асобна трэба адзначыць, што арыгінальны дызайн і акуратны й дакладны «навуковы апарат» (дарэчы, гэты апарат значна больш прафесійны, чым у большасці выданняў, якія лічацца акадэмічнымі) робяць чытанне артыкулаў прыемным і дадаюць сістэматызоўнай вартасці. Да прыкладу, тэкст В. Корбута, прысвечаны генеалогіі «крыўскай ідэі», утрымлівае 211 спасылак на крыніцы і з’яўляецца выдатнай сістэматызацыяй і, відавочна, надзейным увядзеннем у кантэкст «крыўскага руху».

Выданне якаснае і стылістычна, і канцэптуальна. Праўда, схільнасць да элементаў арыйскай стылістыкі не зусім адэкватная і ідэалагічна перагружаная (тым больш, што гэтая стылістыка, наколькі я разумею, не мае традыцыйнага паходжання, але звязана з феноменам урбаністычнай цывілізацыі 1920-х – 1930-х гг.).

Праблематыка «Druvis»: этналогія, этнаграфія, лінгвістыка, гісторыя, балтыстыка, літаратуры, ідэалогія і г. д. Але ўсю гэтую разнастайнасць можна разбіць на некалькі групаў, якія і вызначаюць сутнасць выдання.

Рэпрэзентацыя і генеалогія «Крыўі». Калі казаць пра сутнасць «крыўскага праекту», то ў яго аснове ляжыць імкненне да афармлення іншай нацыянальнай/этнічнай ідэнтычнасці як прынцыповай альтэрнатывы «беларускасці», якая была пакладзена ў падваліны палітычнага і культурнага руху ХІХ–ХХ стст. Асноваю новай ідэнтычнасці павінна стаць замена назвы, новае разуменне паходжання (балцкае), а таксама традыцыйная і дахрысціянская культура (у больш узважаных версіях размова можа ісці пра неабходнасць далучэння традыцыйных элементаў да сучаснае ідэнтычнасці).

Як і трэба было чакаць, выданне асобную ўвагу надае прэзентацыі феномену «Крыўя», а таксама выкладанню генеалогіі «крыўскай ідэі». Праблема не ў тэрміне, як гэта часта падаецца, але ў дэклараванні альтэрнатыўнае сутнасці Беларусі з уласнай генеалогіяй, міфалогіяй, гісторыяй і «тэорыяй».

Гэтай праблематыцы прысвечаны тэкст с. Санько «Імёны бацькаўшчыны. Крыўя», які ўтрымлівае спробы апазнавання Беларусі як індаеўрапейскай «Поўначы» (святарскай па сутнасці) на падставе «міфалагічнай тыпалогіі культуры», выкладання згадак пра тэрыторыю Беларусі ў антычных крыніцах, розных версій паходжання назвы «крывічы» і «Крыўя» («найбольш абгрунтаванаю з’яўляецца гіпотэза, згодна з якой наш этнічны назоў паходзіць ад імя міфічнага пачынальніка пэўнай рэлігійнай традыцыі – найвышэйшага святара Крыва», с. 11). Этымалогія ж словаў «крывічы», «Крыўя», паводле с. Санько, мае сакральны характар і звязана з сакральным статусам тэрыторыі, «дзе праходзіць г. зв. галоўны еўрапейскі водападзел», сучаснай тэрыторыі Беларусі. Рэпрэзентацыю «Крыўі» працягвае артыкул А. Дзерманта «Крывічы. Гістарычна-этнагенетычны нарыс», прысвечаны найбольш істотным момантам этнічнай эвалюцыі крывічоў. Ён апісвае паходжанне, антрапалогію, культуру і палітычную гісторыю гэтага племені з асаблівым націскам на прэзентацыі сведчанняў яго балцкага характару.

Кадыфікацыі генеалогіі крыўскай ідэі прысвечаны тэкст В. Корбута («Мы – ратаі святла, крывічы». Тры вякі крыўскай ідэі»), які аналізуе «крывіцкі рамантызм» (ХІХ – пач. ХХ ст., сярод прадстаўнікоў называюцца, у прыватнасці, Я. Чачот і І. Насовіч), «нараджэнне ідэі» (1920-я гг., галоўная роля тут адводзіцца В. Ластоўскаму і Я. Станкевічу), пагром у савецкай Беларусі 1930-х гг. і пазнейшае развіццё. Напрыканцы даецца кароткі агляд дзейнасці цэнтра «Крыўя» і функцыянаванне «крыўскае тэмы» ў публічнай прасторы сучаснай Беларусі. Трэба зазначыць, што часта размова ідзе не столькі пра гісторыю «ідэі», колькі пра акалічнасці ўжывання наймення «крывічы» ў адносінах да беларусаў, беларускага руху, ці метафары «Крывія» ў розных культурных пластах.

Замыкае «генеалагічную» праблематыку новая рэдакцыя тэксту с. Санько «Балцкая тэма» (упершыню надрукаваны ў 1993 г. у «Нашай Ніве»), які дапаўняе «крыўскую» версію этнагенезу беларусаў і заканчваецца знакамітай формулай: «беларусы – гэта славянамоўныя балты». Трэба заўважыць, што дагэтуль версію пра беларусаў як славянамоўных балтаў адстойвалі толькі некаторыя літоўскія ды латышскія інтэлектуальныя асяродкі, якія выкарыстоўвалі яе для рэалізацыі сваіх асіміляцыйных стратэгій на беларуска-літоўскім і беларуска-латышскім памежжы. Дарэчы, гэта адна з праблем – апісаць гэтую мікракаланіяльную стратэгію ў кантэксце «балцкай тэорыі». Нават калі беларусы і літоўцы маюць супольнае балцкае паходжанне, яны стварылі два асобныя нацыянальныя рухі, якія ў пэўных пытаннях канкуравалі паміж сабою.

Крытыка «беларускасці» з’яўляецца важнай часткай выкладання генеалогіі «Крыўі» і неад’емным складнікам «крыўскага праекту». «Беларускасць» і назва «Беларусь» апазнаецца як каланіяльная (звязаная з прыгнётам і залежнасцю), вонкавая (не мае гістарычнага характару і была сканструявана расійскай адміністрацыяй, а ўжо затым часткова перанятая «адраджэнцамі») і ненатуральная для тутэйшай рэальнасці ўвогуле. Крытычнае стаўленне да «беларускасці» пачынаецца яшчэ ў першай палове ХХ ст. Яно было выклікана імкненнем знайсці больш трывалы грунт для гістарычнай і культурнай легітымацыі нацыянальнага руху праз старажытнае паходжанне («Крывія») ці дзяржаўную традыцыю («Літва»). Найбольш канцэнтравана такая дэканструкцыя беларускасці прадстаўлена ў артыкуле А. Насуты «Харызма тутэйшасці».

Балцкая цывілізацыя і этнаграфічная эмпірыка. Разгортванне «крыўскае перспектывы» патрабуе ўводзінаў у больш шырокі кантэкст, а таксама збору і пэўнай інтэрпрэтацыі этнічнага матэрыялу. У якасці культурнага і палітычнага кантэксту «Druvis» выступае тое, што ўмоўна можна пазначыць «балцкай цывілізацыяй», а матэрыялам – факты этнаграфіі і лінгвістыкі, якія тым ці іншым чынам можна звязаць з балцкім паходжаннем. «Балцкую цывілізацыю» прэзентуюць артыкул Т. Пятрыкаса («Уставы Крыве. Пра Брутэнаву і Відэвутаву рэлігійную рэформу ў Прусіі (права і рэлігія)») пра старажытную Прусію і тэкст Л. Дучыц («Крыўска-літоўска-латышскія паданні пра культавыя камяні»), які прысвечаны аналізу паданняў пра культавыя камяні. Тэксты Т. Кашкурэвіча («Касмаграфія і тапаграфія ў крыўскіх легендах пра камяні-краўцы ды пра паходжанне рэк Вялля (Нярыс) і Бярэзіна») і А. Дзерманта («Акоўскі лес») спрабуюць давесці сакральнае значэнне для старажытных балтаў пэўных геаграфічных зонаў (вытокі рэк), асобна прыведзены слоўнік «Крыўскіх (беларускіх) балтызмаў». Аддадзена даніна і індаеўрапейскай праблематыцы праз пераклад Дж. Дэя «У пошуку нашых лінгвістычных продкаў. Няўлоўныя вытокі індаеўрапейцаў».

Рэлігія (паганства). Часткаю «крыўскага праекту» з’яўляецца актуалізацыя дахрысціянскай этнічнай культуры, з гэтым непасрэдна звязаны пошукі прысутнасці паганства ў фальклорнай спадчыне, гістарычнай традыцыі і актуальных сацыяльных практыках (У. Лобач «Беларуская традыцыйная культура і хрысціянская царква ў ХІХ – пач. ХХ ст.», М. Кацар «Паганскае капішча ў Менску ў ХІХ – пач. ХХ ст.»). Гэта спалучаецца з дастаткова наіўнай, на нашу думку, крытыкай хрысціянства (Т. Суніч «Паганцы ў свецкім грамадстве»), якое абвінавачваецца ледзь не ва ўсіх заганах і праблемах сучаснасці. Як паказвае практыка, у гэтым можна абвінаваціць каго або што заўгодна – было б жаданне і ідэалагічны імпэт.

Настойлівасць у прасоўванні «балцкасці» часам здзіўляе, здаецца, што, у адпаведнасці з вядомай схемай, усё беларускае называецца балцкім толькі дзеля таго, каб потым усё балцкае назваць літоўскім. Напрыклад, змешчана мапа тэрытарыяльнага пашырэння літоўскай мовы XV–XVI стст., дзе да літоўскіх абшараў адносіцца не толькі Віленшчына, але і ўся паўночна-заходняя Беларусь. Найменне «літвіны» ўжываецца як раўнапраўны сінонім да слова «літоўцы» (у розных значэннях), трапляюцца меркаванні пра стварэнне ВКЛ літоўцамі і г. д. Пазіцыя не зусім зразумелая, «супольныя карані», напэўна, не ёсць падставаю для такога зліцця, ды і формула, якую рэпрэзентуе «Druvis», здаецца, гучыць як «беларусы – славянамоўныя балты», а не «славянамоўныя літоўцы»⁵.

Палітычныя тэксты. Як ужо было адзначана, спалучэнне «крыўскай ідэі» і «балцкай тэмы» адбылося пры канцы 1980-х – пачатку 1990-х, а спалучэнне з пэўнымі правымі палітычнымі ідэямі – яшчэ пазней (канец 1990-х). Тэкст М. Шкіранды «Еўрапейская новая правіца і беларуская перспектыва» можна лічыць пэўным маніфестам для беларускіх «новых правых». Па сутнасці, ён прадстаўляе адаптацыю асноўных заходнееўрапейскіх ідэй гэтага палітычнага спектру да беларускай рэальнасці. М. Шкіранда выкладае кантэкст «новых правых», іх праблематыку (бачанне Еўропы, крытыка сучаснасці і культурна-палітычная практыка) і спрабуе накласці гэта на беларускую перспектыву. Асноўным полем актыўнасці для «новых правых», такім чынам, з’яўляецца не столькі палітычная, колькі «метапалітычная» барацьба, па сутнасці, змаганне за культуру, ідэнтычнасці і каштоўнасці. У гэтай сувязі цікавы таксама артыкул А. Насуты «Харызма тутэйшасці», які прэзентуе пэўную «правую» інтэрпрэтацыю сучаснай крызіснай сітуацыі ў культурнай і сацыяльнай сферы. Асноўнае, што вылучаецца ў палітычных тэкстах – націск на палітычную значнасць этнічнасці. Палітычны блок дапаўняецца перакладам артыкула Алена дэ Бенуа, аднаго з прызнаных інтэлектуальных лідэраў «еўрапейскай новай правіцы» («Зварот да дэмакратыі: даўніна і сучаснасць»), прысвечаны генеалогіі паняцця і гістарычнай практыкі дэмакратыі.

Літаратура, інтэрв’ю, рэцэнзіі і абвесткі. Гэты раздзел – добры дадатак для разумення логікі і стылю мыслення аўтараў і выдаўцоў «Druvis». У выданні прысутнічае невялікі блок эсэістыкі, больш шырокі – рэцэнзій і паведамленняў з канферэнцый і сустрэч, па-рознаму звязаных з «балцкаю» праблематыкай, а таксама інфармацыя пра «сяброўскія» арганізацыі ў балтыйскіх краінах (змешчана нават «Дэкларацыя супольнасці балцкай рэлігіі» і інфармацыя пра тое, што 22 верасня адзначаецца Дзень балцкага адзінства).

Гэтыя чатыры тэматычныя блокі і складаюць «універсум» «Druvis». Як вынік, маем альманах, які прэзентуе адзін з сегментаў беларускага мыслення і ўтрымлівае свой праект, ідэалогію, даследчыя ды рэфлексіўныя практыкі.

«Druvis» прадстаўляе цалкам іншую інтэлектуальную і культурную мадэль Беларусі, відавочна, не падобную на ўсе астатнія, і ўжо дзеля гэтага варты прачытання.

Пачатак  Цалкам
№ 1,2 (41,42) - 2006 да Зьместу

да Пачатку СТАРОНКІ

Ліст у рэдакцыю.   Майстраваньне [mk]. Абнаўленьне [czyk]. Copyright © 1998-2006 ARCHE "Пачатак" magazine Апошняе абнаўленьне: 2006/03/05