Пяцігадовым планам намячалася таксама і праца ў выданні Поўнага збору твораў акад. Карскага. Эта праца планавалася як комплексная супольнымі сіламі Інстытута літаратуры (поўная тагачасная назва – Інстытут літаратуры, мовы і мастацтва. – В. С.) і сектарам этнаграфіі Інстытута гісторыі, з прыцягненнем некаторых работнікаў збоку (галоўным чынам праф. Баркоўскага, які жыве ў цяперашні момант у г. Львове). Аднак у цяперашні час выявілася цяжкасць здзяйснення гэтай комплекснай тэмы. Работа над ёй патрабуе засяроджанай працы цэлага шэрагу супрацоўнікаў інстытутаў літаратуры і гісторыі. Між тым адцягнуць іх ад работы над асноўнымі тэмамі дзеля выканання названага выдання ёсць немагчымым. Да таго ж выданне работ Карскага патрабуе забеспячэння іх уводнымі артыкуламі, заўвагамі, дадаткамі і інш. Усё гэта выявілася настолькі складаным, што агульным сходам аддзела грамадскіх навук АН БССР вырашана было гэтую тэму зняць з плана гэтай пяцігодкі².

Мяркую, што энцыклапедычныя выдаўцы дарэмна адмовіліся ад публікацыі аўтарскіх прадмоў да тамоў. Між тым, у выданні 1955 г. прадмова была захаваная, але апушчаны першы сказ: «Зыходзячы з таго палажэння, што з’яўленне навуковай граматыкі расійскай мовы і ейнай гісторыі магчыма толькі пасля стараннага вывучэння жывых расійскіх гаворак і гісторыі апошніх, аўтар у 2-м томе «Беларусаў» падступіў да дэтальнай распрацоўкі мовы беларускага племені». У адпаведнасці з тагачаснымі патрабаваннямі з тэксту знікла вызначэнне «Імператарскі» ў дачыненні да Акадэміі навук і Варшаўскага універсітэта.

У сувязі з гэтым паўстае пытанне: якія яшчэ неагавораныя праўкі былі зробленыя не з засведчанай волі аўтара, а паводле меркаванняў рэдактара, выдавецтва, цэнзуры? А прэтэнзій да працаў Я. Карскага выстаўлялася ў той час вельмі шмат, не кажучы пра 20–30-я гады мінулага стагоддзя. У прадмове Інстытута мовазнаўства АН БССР да выдання 1955 г. адзначалася:

Асобныя з’явы мовы разглядаюцца Карскім толькі бегла, эпізадычна, без выяўлення зменаў, якія адбываліся на працягу ўсіх перыядаў гісторыі беларускага народу.

У Карскага не заўсёды атрымлівалася падняцца вышэй за факты і, адпаведна, вызначыць пэўную заканамернасць у развіцці мовы. Як вядома, усе гістарычныя змены ў мове сведчаць пра паслядоўнае самаўдасканаленне і ўзбагачэнне ейнай сістэмы. Прыватныя ж і больш агульныя вывады Карскага не паказваюць непасрэдна на гэты выключна важны бок пытання.

Не валодаючы марксісцкім метадам у падыходзе да вывучэння грамадскіх з’яваў, акадэмік Карскі не мог даць глыбокага тэарэтычнага абагульнення сваіх найкаштоўнейшых назіранняў і даследаванняў у галіне беларускай мовы. Ня ўсе ягоныя вывады, сфармуляваныя шмат гадоў таму, адпавядаюць сучасным дасягненням савецкага мовазнаўства.

Неабходна крытычна ставіцца і да тэарэтычных вывадаў Я. Ф. Карскага аб утварэнні беларускай народнасці, аб узаемадзеянні працэсаў развіцця беларускай мовы з мовамі расійскай і ўкраінскай, аб дыялектах беларускай мовы і г. д.

Я. Ф. Карскі лічыў, што фармаванне мовы народнасці адбываецца непасрэдна на аснове племянных дыялектаў…

Гэтае сцверджанне нельга лічыць праўдзівым, бо ў перыяд утварэння Літоўскага княства існавалі ўжо не племянные дыялекты, а тэрытарыяльныя, якія не паспелі яшчэ перамалоцца ў адзінай мове.

У працах Карскага, у тым ліку і паслярэвалюцыйных, не знайшлі належнага адлюстравання працы класікаў марксізму-ленінізму з нацыянальнага пытання. Нідзе ім не закранутае пытанне пра фармаванне беларускай буржуазнай і сацыялістычнай нацыі.

Сёння, трымаючы ў руках гэтае надзвычай каштоўнае і патрэбнае выданне, найперш трэба аддаць належнае тым, хто ў сярэдзіне мінулага стагоддзя далучыўся да няпростай на той час справы перавыдання 2-га тома «Беларусаў». І можна пашкадаваць чытача, які будзе ламаць галаву над законным пытаннем: каму належаць падрадковыя заўвагі ў 1-й кнізе 2-га тома на с. 27, 51, 69, 219, 236 з пазнакай «ред.»? Хацелася б спадзявацца, што ўжо ў наступнай кнізе «Беларусаў» будзе адзначана праца В. І. Баркоўскага – рэдактара 2-га тома.

На жаль, сучасныя выдаўцы не толькі прамаўчалі пра сваіх папярэднікаў, але выпусцілі ў свет кнігу з шэрагам недахопаў і элементарных тэхнічных недаглядаў. Так, у выданні шмат спасылак на адпаведныя старонкі як папярэдняга тома (гл. с. 13–33, 88, 125, 141, 155, 257, 273, 347), так і самой рэцэнзаванай кнігі (гл. с. 37, 232, 306, 366). Але ж ніхто не звярнуў увагі на тое, што ў час падрыхтоўкі перавыдання старонкі «паплылі» – адпаведна, спасылкі трэба было зверыць і паправіць згодна з новай пагінацыяй. У выданні 1955 г. такія праўкі ці заўвагі, за рэдкім выключэннем, былі зробленыя. Напрыклад, на с. 230 чытаем: «Указаныя Я. Ф. Карскім старонкі 272, 378 – у гэтым выданні гэта старонкі 230 і 304. (Ред.)». У агляданым выданні на с. 232 (менавіта яна адпавядае с. 230 у выданні 1955 г.) гэтая заўвага, мабыць праз недагляд, апушчаная.

Пакідаючы разгляд падрыхтаваных В. М. Курцовай грунтоўнай прадмовы і падрабязных каментароў мовазнаўцам, усё ж выкажам некаторыя пажаданні. У прадмове дарэмна толькі называецца, але не аналізуецца ілюстраваны палеаграфічны нарыс «Асаблівасці пісьма заходнярускіх твораў, пачынаючы ад найстаражытнейшых часоў». Таксама шкада, што да нарыса не прыведзена ніводнага сучаснага каментара. Прынамсі, каментар 1955 г. пра выдадзеную Я. Карскім у 1928 г. класічную працу «Славянская кірылаўская палеаграфія» можна было дапоўніць упамінаннем пра яе факсімільнае перавыданне ў Маскве ў 1979 г. Менавіта акцэнт у прадмове і анатацыі (дарэчы, чаму яна адсутнічае?) на палеаграфічны нарыс і выявы старонак старажытных беларускіх рукапісаў і кніг мог бы садзейнічаць значнаму пашырэнню кола чытачоў.

Можна паспрачацца і са сцверджаннем, што найперш 2-гі том «Беларусаў» застанецца неацэнным капіталам гістарычнай вартасці «ў аналах нацыянальнай навукі» (с. 12), бо найбольшая вартасць працы менавіта ў яе непарыўнай цэльнасці і «адзінааўтарстве». Значнага ўдакладнення і канкрэтызацыі патрабуе, на наш погляд, і тэзіс пра тэндэнцыйнасць і нават прадузятасць многіх высноў і думак Я. Карскага (тамсама). Тлумачыць гэта знітаванасцю і ў пэўнай меры абмежаванасцю навуковых росшукаў Я. Карскага традыцыямі расійскага мовазнаўства, выхаванцам якога ён быў, яўна недастаткова.Трэба было пракаментаваць і наступную выснову на с. 88: «З канца ХVIII ст. польская мова паступова выціскае з канцылярый і школаў заходняй Русі расійскае маўленне і пісьмо». Вядома, што паланізацыя пачалася значна раней, а ў 1696 г. сейм прыняў пастанову аб тым, што мовай справаводства з’яўляецца польская, а не «руская», пра гэта можна прачытаць на с. 134 1-га тома «Беларусаў». Для сучаснага чытача таксама трэба было пракаментаваць думку Я. Карскага, што беларускай мове невядома «колькасць галосных» (с. 395). У адрозненне ад 1-га тома, не каментуюцца персаналіі, перыядычныя выданні, месцы захоўвання помнікаў і інш. Трэба было пракаментаваць і эпіграф (с. 36), які для шырокага чытача не зашкодзіла б падаць у сучаснай беларускай мове, тым больш што ў 1-м томе эпіграф з верша Цютчава каментуецца. Карыстаючыся выпадкам, адзначым, што з 1-га тома з недагляду выпаў вядомы эпіграф з верша Янкі Лучыны. Але ў гэтай сітуацыі выдаўцоў ратуе праф. М. Г. Булахаў, які ва ўступным нарысе на с. 11 цытуе эпіграф: «Сонца навукі скрозь хмары цёмныя / Прагляне ясна над нашай ніваю, / І будуць жыці дзеткі патомныя / Добраю доляй, доляй шчасліваю!». Але ж Я. Карскі надрукаваў гэтыя радкі з паметай «З аднаго новага беларускага верша» і, вядома, іншым правапісам.

У апошнім абзацы прадмовы сустракаем такі фрагмент: «фундаментальная «навуковая распрацоўка» беларускай мовы «Беларусы» (с. 12). Відавочна, тут адбыліся адразу два збоі. І апошняя заўвага, дробязная, пра звычайны недагляд. На с. 50 чытаем: «У словах заўсёды пазначаецца націск знакам. Іншыя знакі і напісанні заўваг не выклікаюць». А сам знак націску паставіць забыліся…

Разумею, што пішу гэтыя заўвагі ў складаны для выдавецтва час, звязаны з пошукамі свайго месца ў інфармацыйна-выдавецкай прасторы Беларусі пасля заканчэння выдання універсальнай 18-томнай Беларускай энцыклапедыі і блізкім завяршэннем рэгіянальнай энцыклапедыі «Республика Беларусь» (папярэдняя 5-томная рэгіянальная энцыклапедыя выдавалася на дзвюх мовах, беларускай і расійскай). Сітуацыя яшчэ больш абвастрылася ў сувязі з меркаваным нечаканым пераездам «Энцыклапедыі» ў вельмі нязручнае для такой унікальнай установы памяшканне на ўскраіне Менска. Як кажуць, ляжачых не б’юць. Але ж «Беларусы» Яўхіма Карскага – наш неацэнны скарб, які вымагае надзвычай уважлівай падрыхтоўкі да друку, тым больш што выданне аднесена да «навукова-папулярных».