Ярмусик Э.С. Католический Костел в Беларуси в 1945–1990 годах. Гродно: ГрГУ, 2006. – 568 с.

Упершыню за постсавецкі час зьявілася манаграфія, якая прэтэндуе на поўнае дасьледаваньне становішча Каталіцкага Касьцёлу і жыцьця каталікоў за савецкім часам. Папярэднія працы тычыліся толькі адзінкавых фактаў або фэномэнаў існаваньня Касьцёлу ў БССР. Трэба падкрэсьліць, што раней аўтар ужо выдаў манаграфію, прысьвечаную лёсу Каталіцкага Касьцёлу падчас Другое сусьветнае вайны, таму разгляданую кнігу выпадае лічыць працягам вывучэньня гісторыі Касьцёлу на тэрыторыі Беларусі.

Манаграфія напісаная на аснове шматлікіх крыніцаў, у пералік якіх, поруч з дакумэнтамі беларускага Камітэту дзяржбясьпекі, Нацыянальнага архіву Рэспублікі Беларусь і Дзяржаўнага архіву Менскае вобласьці, трапілі дакумэнты дзяржбясьпекі Літоўскае ССР, польскага Міністэрства рэлігійных вызнаньняў і грамадзкай апекі, польскіх вайсковых архіваў і дакумэнты Арміі Краёвай. Шэраг апублікаваных крыніцаў таксама ўражвае: ухвалы Памеснага сабору Расейскай Праваслаўнай Царквы 1988 г. суседнічаюць з дэкрэтамі Другога Ватыканскага сабору, мэмарандум ксяндза Адама Станкевіча савецкаму ўраду «Каталіцкая праблема ў БССР» з Крымінальным кодэксам БССР 1960 г., энцыкліка папы Пія ХІ «Пра бязбожны камунізм» з пастановай ЦК КПСС «Аб буйных недахопах у навукова-атэістычнай прапагандзе і захадах у яе паляпшэньні» 1954 г. Крыніцы разнастайнастайныя як храналягічна, так і ідэалягічна. Сярод дасьледаваньняў, якія выкарыстаў аўтар, можна пабачыць і камуністычна-атэістычных аўтараў, і беларускіх нацыянальных, і польска-каталіцкіх, сярод якіх вылучаюцца такія аўтарытэты, як гісторык кс. Раман Дзванкоўскі і філёсаф кс. Ян Бахеньскі.

Манаграфія падзяляецца на пяць разьдзелаў, якія прысьвечаныя асаблівасьцям становішча Каталіцкага Касьцёлу, сьвятароў і вернікаў у БССР, дзяржаўнай палітыцы ў дачыненьні да Касьцёлу. Асобны разьдзел прысьвечаны сувязі Касьцёлу з Ватыканам і іншымі каталіцкімі супольнасьцямі. Маецца на ўвазе Рыма-Каталіцкі Касьцёл у Літве і Польшчы. Кожны разьдзел падзелены на некалькі падразьдзелаў. Спосаб канструяваньня дасьледаваньня належыць выключна аўтару, але варта зрабіць пэўныя заўвагі што да гэтага аспэкту працы.

Возьмем увагу на прынцып падзелу матэрыялу ў манаграфіі. Спэцыфіка існаваньня Касьцёлу пасьлядоўна разглядаецца ў ёй у першым разьдзеле, далей – становішча сьвятароў, потым – становішча вернікаў, палітыка дзяржаўных уладаў у дачыненьні да Каталіцкага Касьцёлу, а напрыканцы – вонкавыя дачыненьні беларускага Касьцёлу з Рымам, польскім і літоўскім Касьцёламі. Падобны падзел пакідае пэўную наратыўную размытасьць і вымагае аўтара паўтарацца, згадваючы адны і тыя факты і тэндэнцыі ў некалькіх месцах. Спрэчным зьяўляецца разьмяшчэньне разьдзелу «Дзяржаўна-канфэсійная палітыка ў Беларусі» пасьля тэкстаў, зьмест якіх, фактычна, прысьвечаны апісаньню гэтае палітыкі. Пагатоў зьдзіўляе месца гэтага разьдзелу паміж разьдзеламі, якія апісваюць касьцельныя праблемы.

Э. Ярмусік пачынае працу з разгляду спэцыфікі дзейнасьці Каталіцкага Касьцёлу на тэрыторыі пасьляваеннай Беларусі ва ўмовах жорсткага процідзеяньня савецкай улады. Аўтар пачынае апісаньне стану Касьцёлу ў БССР з колькасных паказчыкаў паводле розных азнакаў: адміністрацыйнай – апісвае колькасьць храмаў і дзейных парафіяў на тэрыторыі кожнае вобласьці паасобна, нацыянальнай – працэнтныя суадносіны вернікаў-палякаў і беларусаў і іншых. Аўтар фіксуе рэзкае скарачэньне колькасьці каталіцкіх парафіяў пасьля вайны. Напрыклад, у Менскай вобласьці ў 1950 г. не засталося ніводнага касьцёлу, а ў 1957 г. было ўсяго тры дзейныя. Ува ўсходняй частцы Беларусі канстатуецца татальнае вынішчэньне каталіцтва: па вайне засталіся нешматлікія нядзейныя касьцёлы і незарэгістраваныя ўладаю каталіцкія супольнасьці, якія паступова заняпалі. Параўнальна да ўсходу Беларусі, шмат парафіяў было ў Полацкай, Гарадзенскай, Берасьцейскай абласьцях, то бок на захадзе Беларусі.

Вельмі добра апісвае аўтар мэтоды ў разбурэньні касьцельнае структуры і кожнай магчымасьці кіраваньня каталіцкай актыўнасьцю ў Беларусі. Тагачасная БССР займала частку тэрыторыяў дзьвюх рыма-каталіцкіх адміністрацыйных адзінак: Віленскае архідыяцэзіі і Пінскае дыяцэзіі. На гэтых землях улада ўзяла кірунак на паступовае зьнішчэньне касьцельнае структуры ў Беларусі. У 1945 г. у Польшчу выехаў Казімер Букраба, Пінскі біскуп. Ён працягваў дзейнічаць на тэрыторыі дыяцэзіі, пазасталай у Польшчы, часова разьмесьціўшыся разам з курыяльнымі ўстановамі ў Бельску-Падляскім, а пасьля перанесшыся ў старажытны Драгічын над Бугам. Кіраваць з-за мяжы было амаль немагчыма, таму галавой дыяцэзіі быў прызначаны ксёндз Вацлаў Пянткоўскі. Прынамсі, аўтар сьцьвярджае, што менавіта ён зьвяртаўся ў органы савецкае ўлады з просьбай зарэгістраваць яго кіраўніком Пінскае дыяцэзіі.

Як аказалася, гэтаксама немагчыма было весьці справы і з савецкай Літвы. Віленскаму арцыбіскупу Рамуальду Ялбжыкоўскаму было адмоўлена ў праве кіраваць падначаленымі ягонай дыяцэзіі парафіямі, якія знаходзіліся на тэрыторыі БССР. Хутка і сам біскуп быў змушаны выехаць у Беласток. Палітыка ўладаў была накіраваная ня толькі на пазбаўленьне парафіяў іхных законных зьверхнікаў, але на максымальную атамізацыю рэлігійных супольнасьцяў. Вышэйзгаданаму кс. В. Пянткоўскаму было забаронена ня толькі ўзначальваць парафіі былой Пінскае дыяцэзіі як часоваму зьверхніку, але і «мяшацца» да іхнае дзейнасьці.

Э. Ярмусік згадвае ў сваёй кнізе адну са спробаў стварэньня на тэрыторыі Беларусі дыяцэзіі на чале зь біскупам-беларусам. Стараньні гэтыя распачаў вядомы дзеяч беларускага каталіцкага руху кс. Адам Станкевіч. Ён зьвярнуўся з двума мэмарандумамі да савецкага ўраду. Але яны засталіся без адказу, а неўзабаве ён быў арыштаваны. Аўтар, аднак, пакідае па-за ўвагаю намер афіцыйных касьцельных уладаў у Рыме і самога папы Паўла VI прызначыць беларускім біскупам кс. Уладзіслава Чарняўскага. Гэтая спроба аказалася безвыніковай з-за пазыцыі савецкіх (беларускіх) уладаў, якія не хацелі ніводнага біскупа ў Беларусі.

Каталіцкія сьвятары, пазбаўленыя лучнасьці са сваімі зьверхнікамі, спрабавалі вырашаць касьцельныя справы калегіяльна. Імкненьне да каардынацыі дзейнасьці паміж сьвятарамі таксама адсочвалася і рознымі спосабамі перасьледавалася. Абапіраючыся на ахіўныя крыніцы, аўтар добра адлюстроўвае, як камуністычныя ўлады зрабілі ўсё, каб пазбавіць касьцельную ўладу магчымасьці ня толькі кіраваць парафіямі, але ўладкоўваць гарызантальныя сувязі духавенства, ягоную самаарганізацыю і міжпарафіяльную каардынацыю дзейнасьці. Уполномоченные перанялі на сябе і функцыі ў кіраваньні царквой, фактычна яны рабілі вызначэньні і пераводы духавенства, уплываючы на гэтыя працэсы праз інструмэнт рэгістрацыі парафіяў і сьвятароў. За гэта атрымалі мянушку чырвоных кардыналаў.

З прынцыпам пабудовы касьцельных дачыненьняў у парафіі, паводле якога галавою парафіі ёсьць сьвятар, камуністычныя ўлады пачалі змагацца амаль ад пачатку свайго панаваньня – з 1918 г. Рэалізацыю плянаў савецкіх уладаў у зьнішчэньні гэтага прынцыпу на тэрыторыях, якія не пасьпелі зазнаць да вайны шалёнага і мэтадычнага змаганьня з касьцельнымі структурамі, можна добра прасачыць у разгляданай кнізе. Фактычна, усю ўладу ў парафіі мела так званая дваццатка. А ксёндз быў наёмным работнікам, які задавальняў рэлігійныя патрэбы грамады. Дваццатка рэпрэзэнтавала каталіцкую грамаду ў органах улады і адказвала за маёмасьць грамады (натуральна, маёмасьць лічылася дзяржаўнай уласнасьцю). Такім парадкам, Касьцёл ператвараўся ў паасобныя грамады, расьцярушаныя на тэрыторыі былых дыяцэзіяў. У парафіях, паводле задумы атэістычных уладаў, рэй павінны былі весьці не адпаведна рэлігійна падрыхтаваныя сьвятары, але група вернікаў, што мела за мэту ўплыў на дзейнасьць грамады і сьвятара і дэканструкцыю ўсялякага структураваньня касьцёлу.

Улада не задавольвалася і гэтым. Кожны выпадак традыцыйнай і больш-менш нефармальнай арганізацыі вернікаў уважаўся за небясьпечны для канфэсійнае палітыкі савецкіх уладаў. Кляштары, якія акрамя непадкантрольнага аб’яднаньня вернікаў сьведчылі (для камуністаў гучала б – прапагандавалі) хрысьціянскае жыцьцё і пераказвалі традыцыю, былі пазачыняныя ўладамі ў сярэдзіне 1950-х гг. Але ня меншай шкодай для камуністычнага рэжыму і атэістычнае ідэалёгіі лічыліся арганізацыі тэрцыярыяў¹ зь іхнай малітоўна-духоўнай дзейнасьцю і арганізацыйнай дысцыплінай. Нават арганізацыі «Жывога ружанца», адзінай мэтай якіх была малітва, часта нават не калектыўная, а індывідуальная, былі непрымальныя для бальшавікоў. Усе іхныя высілкі былі накіраваныя на разьбіцьцё нармальнае дзейнасьці каталіцкай грамадзкасьці, гранічную атамізацыю чалавека і ліквідацыю ўсіх формаў супольнасьцяў.

Камуністы рабілі спробы максымальна зьменшыць магчымасьці для пераказу рэлігіі наступным пакаленьням. Дзеля гэтага забаранялася навучаць дзяцей катэхізму, сьвятары перасьледаваліся нават за само знаходжаньне непаўналетніх на касьцельных адправах. Прыслугоўваньне непаўналетніх падчас набажэнства было парушэньнем закону аб рэлігійных арганізацыях. Сьвятары і вернікі арганізоўвалі падпольнае навучаньне для пераказваньня асноваў веры. Настаўнікамі ў такіх падпольных групах былі падрыхтаваныя сьвецкія або чальцы патаемных манаскіх супольнасьцяў. Адным з найбольш эфэктыўных мэтадаў супрацьстаяньня татальнай атэізацыі было падтрыманьне практыкі веры ўнутры сям’і, навучаньня асноваў веры бацькамі або бабулямі. Гэта, як слушна заўважалі і камуністычныя адмыслоўцы ад атэізацыі, сталася апірышчам Касьцёлу ў гэты час.

Ладная частка зьместу кнігі прысьвечаная рэпрэсіям супраць духавенства. Калі пасьля вайны ксяндзы арыштоўваліся і ссылаліся ў лягеры, то пазьней улады зьмянілі тактыку атэістычнае вайны. Шмат ксяндзоў пад ціскам варункаў і падчас абмену насельніцтвам паміж Беларусьсю і Польшчай у 1940-я гг. выехала ў Польшчу. Некаторыя ксяндзы засталіся, але амаль што ўсе яны адмаўляліся прымаць савецкае грамадзянства. За гэта іх пазбаўлялі права выконваць свае сьвятарскія абавязкі. Увесь час ксяндзы былі абавязаныя плаціць падаткі, пры гэтым сумы падаткаў былі завышаныя і пастаянна расьлі. Апрача фінансавага ціску на ксяндза, практыкавалася і пазбаўленьне яго рэгістрацыі на пэўны тэрмін ці назаўсёды. На ксяндзоў часта накладаліся штрафы, сьвецкія людзі маглі быць пакараныя папраўчымі работамі.

Асаблівыя рэпрэсіі абрынуліся на тых сьвятароў, якія супрацоўнічалі з Арміяй Краёвай. Нават выключна рэлігійнай, капэлянскай місіі ў аддзеле АК было досыць для абвінавачаньня ксяндза і яго зьняволеньня. Мусім зацеміць, што некаторыя ксяндзы, якія былі абвінавачаныя паводле гэтых артыкулаў, дагэтуль не рэабілітаваныя.

Паважнай для беларускага Касьцёлу была праблема новых сьвятароў. Магчымасьці атрымаць падрыхтоўку да сьвятарскіх пасьвячэньняў былі абмежаваныя. Яна праходзіла ў сэмінарыях Коўны і Рыгі. Аўтар падае некаторыя факты падрыхтоўкі да сьвятарскіх пасьвячэньняў, якая адбываліся падпольна. Больш дэталёвая і канцэптуальная распрацоўка гэтай тэмы яшчэ чакаецца.

Высілкі простых вернікаў у захаваньні будынкаў касьцёлаў – важная тэма для дасьледаваньня. Грамады вымушаныя былі плаціць за карыстаньне памяшканьнем, калі-нікалі высокія памеры гэтых выплатаў прычыняліся да адмовы ад касьцёлу. У кнізе апісваюцца выпадкі, калі ўлады вымагалі аплаты ад грамады вернікаў тады, калі будынак фактычна ўжо быў забраны і выкарыстоўваўся ў народно-хозяйственных целях. Некаторыя незакрытыя касьцёлы ня мелі ксяндзоў, бо ўлады не згаджаліся на аднаўленьне ў іх рэлігійнае дзейнасьці. Уся адказнасьць за захаваньне веры і ператрываньне мясцовае каталіцкае грамады ў такіх выпадках клалася на ейных актыўных чальцоў, якія ўпарта арганізоўвалі супольныя маленьні ў нядзелі і сьвяты. Калі спробы задушыць такія парафіі не ўдаваліся, рэлігійныя ўпаўнаважаныя выкарыстоўвалі больш гнуткую тактыку: касавалі падаткі для грамадаў, якія існавалі безь сьвятара, і такім чынам спадзяваліся зьменшыць актыўнасьць у грамадзе і фанатызм вернікаў, накіраваны на захаваньне свае сьвятыні.

Варта згадаць і дачыненьні з Касьцёламі Польшчы і Літвы. Літоўскі Касьцёл праз сваю блізкасьць і захаванасьць структураў быў пастаяннай крыніцай духоўных ласкаў для беларускіх каталікоў. Шмат вернікаў езьдзілі ў Літву хрысьціцца, прымаць тайну бежмаваньня, шматлікія паломнікі наведвалі Літву і падчас каляндарных урачыстасьцяў. Дэлегацыі беларускіх вернікаў наведвалі Літву з мэтай запрашэньня літоўскіх ксяндзоў на пазбаўленыя сьвятарскай апекі беларускія парафіі. У Польшчы працягвалі існаваць цэнтры (Беласток і Драгічын), якія пэўным чынам спрабавалі каардынаваць дзейнасьць структураў рыма-каталікоў у Беларусі. Праз польска-савецкую мяжу ў Беларусь правозіліся дэвацыяналіі², каталіцкая літаратура.

Аўтар, добра падаючы багаты архіўны матэрыял, выразна аддае перавагу фіксаваньню фактаў, здабытых у архівах, пакідаючы ўбаку агульную гісторыяграфічную клясыфікацыю падзеяў. Прыкладам ёсьць ужыванае аўтарам вызначэньне ўсходняя палітыка Ватыкану. Падобны тэрмін існуе ўжо вельмі даўна і, бадай, зьявіўся адразу ж пасьля ўзьнікненьня гэтай усходняй палітыкі. Э. Ярмусік слушна называе архітэктарам усходняе ватыканскае палітыкі дзяржаўнага сакратара Ватыкану кардынала Агостына Казаролі. Менавіта падчас ягонай кадэнцыі расквітнела палітыка, накіраваная на пачатак дыялёгу паміж сьвятым пасадам і сацыялістычнымі краінамі. Напэўна, аўтар дарма прыводзіць у якасьці прыкладу ўсходняй палітыкі польскі Касьцёл, які меў пэўны modus vivendi з паноўным рэжымам. Бо Касьцёл і дзяржава ў Польшчы былі заўсёды ў канфрантацыі. Польшча адназначна не была і не магла быць прыкладам і мадэльлю для ўсходняе палітыкі Ватыкану.

На жаль, немагчыма пакінуць без увагі некаторыя памылкі і недарэчнасьці, якія ёсьць у дасьледаваньні. На с. 36 аўтар сьцьвярджае, што годнасьць прэлата (якой у разгляданым выпадку быў уганараваны гарадзенскі ксёндз Міхал Арановіч) дае дадатковыя магчымасьці кіраваньня духавенствам, прызначэньня на пасады і г. д. Насамрэч прэлат гэта не пасада, а менавіта адзнака, якая надаецца за пэўныя заслугі перад Касьцёлам.

Імпэт, зь якім аўтар накідваецца на назапашаны ў архівах матэрыял, часам, цераз асаблівасьці аўтарскага стылю, зацямняе сэнс падаванай інфармацыі. Так, напрыклад, на с. 338 пішацца наступнае: «Абвешчаныя ў ёй (энцыкліцы Pacem in Terris. – А. У.) новыя падыходы да рэжыму тыпу савецкага абазначалі разрыў зь дзейнай дасюль бескампраміснай анатэмай». Пасьля прачытаньня гэтага сказу застаюцца пытаньні: ці была гэтая анатэма зьнятая? Ці, можа, гэтыя словы сьведчаць проста пра пераход да палітыкі дыялёгу ў дачыненьні да падобных рэжымаў? Бо анатэма, абвешчаная кампэтэнтнаю ўстановай Касьцёлу, абазначае толькі тое, што чалавек цераз свае аб’яўленыя нейкім чынам перакананьні ня можа быць надалей чальцом Касьцёлу (калі ня зьменіць іх), бо гэтыя перакананьні супярэчаць дагматычнай або маральнай навуцы Касьцёлу. Адпаведна, анатэма тычыцца не рэжыму, але ідэалёгіяў, дакладней, асобаў з шэрагаў каталіцкага Касьцёлу, якія прымаюць пэўныя ідэалёгіі.

Трапляюцца ў кнізе і памылкі іншага характару. Напрыклад, на с. 338 аўтарам згадваецца нейкі кардынал Сырыі. Маецца наўвеце, на нашу думку, кардынал Сыры (які пазьней кандыдаваў на папскі пасад пасьля папы Яна Паўла І), бо ўсе кардыналы ёсьць кардыналамі каталіцкага Касьцёлу, а ня нейкай тэрыторыі.

У актыў аўтара трэба залічыць выснову пра адметнасьць беларускага Касьцёлу, якая склалася пад уплывам гістарычных і культурных варункаў ягонага існаваньня. Гэтае сьцьверджаньне ніколі не было аксіёмаю сярод гісторыкаў, а пагатоў сярод палітыкаў і грамадзкіх дзеячаў. Сабраныя аўтарам факты, якія сьведчаць пра кшталтаваньне адметнасьцяў беларускага Касьцёлу пад уплывам камуністычнае ўлады і насуперак ёй, добра падмацоўваюць гэтую думку.