А гадзіне дня мы прыехалі ў гатэль і атрымалі пакой у дамку на беразе Чырвонага мора. Стаўшы пад вакном, я вырашыў зарыентавацца, куды падае цень. Ха-ха! Ценю няма. Сонца ў зэніце. Мы ў Афрыцы.

Трапны пачатак для эсэ, але з мастацкім перабольшаньнем. Насамрэч, прыгледзеўшыся, цень свой я знайшоў каля левай нагі — маленькі такі, сантымэтраў пятнаццаць-дваццаць.

* * *

Як толькі самалёт прызямліўся ў аэрапорце Каіру, праз ілюмінатар я ня ўбачыў ні караванаў зь вярблюдамі, ні пірамідаў, ні сьфінксаў і моцна зьдзівіўся. Пасьля падагналі трап, мы выйшлі з самалёта, і вецер чамусьці ня кінуў нам у вочы пясок з пустыні Сахары. А ў аэрапортаўскай прыбіральні я пералічыў усіх мух, і сярод іх не было ніводнай мухі цэ-цэ — усе звычайныя навозныя. Хіба гэта Афрыка, хіба гэта Эгіпет?! — абурыўся я.

Маё зьдзіўленьне тлумачыцца проста — я не люблю лётаць самалётам, а таму ў якасьці лекаў ад страху ўжываю гарэлку…

* * *

Каір — вялікі горад, ён цягнецца ва ўсе бакі на многія дзясяткі кілямэтраў. Сярод бясконцага мора агней, якія мы бачылі з самалёта, вельмі дзіўна вылучаліся шматлікія зялёныя агеньчыкі. Мне нават падумалася, ці ня мода гэта арабская — ставіць па ўсім горадзе разам са звычайнымі зялёныя ліхтары. Пасьля пасадкі мы ехалі начным Каірам, і зьдзіўленьню майму не было межаў, калі я зразумеў, колькі мячэтаў мы бачылі згары. Аказалася, тыя зялёныя агні ўпрыгожваюць… вежы мінарэтаў.

* * *

Паветра ў Эгіпце — малапразрыстае. Усё навокал як бы ахутвае гарачая смуга, краявід зацягнуты туманам. Недалёкія прыбярэжныя горы і горныя косы паабапал бухты ледзьве відаць у белаватым мроіве…

* * *

У эгіпецкай пустыні — ня толькі пясок, але і гліна. Можна сустрэць нават горы з засохлае і цьвёрдае як камень гліны. Вецер выдзімае зь іх цэлыя пласты, і ступеньчатыя, тэрасамі, схілы ўтвараюць фантастычныя незямныя пэйзажы. Можаш доўга рухацца пясковымі дзюнамі і раптам натрапіць на абрыў, пад нагамі далёка ўнізе адкрыецца велізарнае — на некалькі кілямэтраў — глінянае плято.

Пры заходзе сонца эгіпецкая пустыня набывае чырвона-карычневы колер…

* * *

Кожнае мора мае пах. Часам ледзь улоўны, а часам больш рэзкі. У ім адчуеш сьвежае паветра, салёную ваду, зацьвілыя водарасьці і вільготны пясок. Пах Чырвонага мора — ненавязьлівы, ледзьве ўлоўны і далікатны. Для гурманаў.

На Чырвоным моры ёсьць прыліў і адліў. Калі пасьля абеду мора пачынае адступаць, турысты бяруць плястыкавыя крэслы, заходзяць далёка ў мора на водмелі і сядаюць тварам да сонца загараць. Троху сюррэалістычны пэйзаж: далёка ў моры на вадзе стаяць крэслы, у іх дрэмлюць людзі…

Як прыемна сухапутнаму чалавеку глядзець на мора! Ці можа прыбярэжны жыхар з такой жа асалодай узірацца ў марскую далечыню?

* * *

Маё адкрыцьцё ў Эгіпце — фінікі. Ня сушаныя, а сьвежыя. Для арабаў яны тое самае, што яблыкі для беларусаў. Фінікі бываюць дзясяткаў гатункаў… Сьвежы фінік — гэта нешта сярэдняе паміж яблыкам, сьлівай і вінаградам. Іх ядуць і як першую страву, і як другую, і як дэсэрт. Іх можна есьці, заліўшы малаком, а можна зварыць, можна са скуркай, а можна і без — балазе, сыры фінік вылузваецца са скуркі так жа лёгка, як яго костка з пальцаў… Іх вараць, параць, тушаць, ядуць з соляй і цукрам… Карацей, цяпер я ведаю, чаму фінікі — асноўная ежа бэдуінаў.

* * *

Калі прыяжджаеш зь Беларусі ў Чэхію, адразу бачыш розьніцу ў прыродзе: навокал раз-пораз трапляюцца дрэвы і іншыя расьліны, якіх у нас няма. Але збольшага — тыя самыя хвоі, яліны і бярозкі. Калі ж прылятаеш у Эгіпет, адразу бачыш: практычна ўсё, што расьце навокал, не сустракаецца ў Беларусі. Прыехаў, агледзеўся і адразу зразумеў: ты на іншым кантынэнце.

* * *

Мова эгіпецкіх курортаў на Чырвоным моры — ангельская. Але калі араб ідзе і бачыць эўрапейскую бляндынку, ён чамусьці кажа ёй усьмешліва:

— Buongiorno.

Няўжо гэта празь вялікую колькасьць фарбаваных італьянак на мясцовых пляжах? А можа, італьянская ўспрымаецца тут як мова каханьня?

Адказ зьявіўся празь некалькі дзён, калі я даведаўся, што наш гатэль — італьянскі, як і ягоны пераважны турыстычны кантынгент.

Наагул, «Бабілён» на беразе Чырвонага мора гаворыць на дзясятках моваў. У выніку — шмат дробных казусаў. Заходжу ў рэстарацыю і кажу:

— Hello!

Афіцыянт мне ў адказ:

— Auf Wiedersehen.

Славакаў паўсюль называюць чэхамі. Тыя не крыўдуюць і ў адказ памалу навучаюць арабаў «чэскай» мове. Арабы радуюцца і на разьвітаньне кажуць «па-чэску»:

— Dovidénja.

Чэскае nashledanou, відаць, моцна крыўдуе.

Мы таксама навучылі арабаў казаць «добры дзень» і «да пабачэньня». Даволі добра дзекаюць.

* * *

У рэстарацыі гатэлю і ў пары рэстарацыяў у Каіры нам ні разу ня трапілася перасоленая страва. Вельмі шмат — наагул не салёныя. Відаць, тубыльцы навучаныя векавым досьведам: наясіся салёнага — захочацца піць…

* * *

У рэклямных праспэктах пра комплекс паслуг «усё ўлучана» падкрэсьліваецца, што ў рэстарацыях гатэлю і барах на пляжы бясплатна падаецца алькаголь толькі мясцовае вытворчасьці. Калі я пакаштаваў эгіпецкае піва Stella lager beer, я падумаў, што добра знаёмая ўсім маім суродзічам расейская «Балтыка» побач не стаяла з гэтай эгіпецкай «Стэлай»…

Добрае ўражаньне пакінулі і мясцовыя віны. Я ўпадабаў чырвонае Omar Chayam зь вінаграду «кабэрнэ» і «савіньён» і ружовае Rubis d’Egypte з гатунку з гэткай жа назвай. Дый ці могуць быць кепскія віны пры такой колькасьці сонца і цяпла?..

* * *

Эгіпет — ваенная краіна. Усюды шмат вайскоўцаў і паліцыі. Нават у пунктах аплаты за дарогі — людзі ў форме і ў цывільным з «калашнікавымі» ў руках. Спыняемся на запраўцы — таксама пяць-сем людзей з аўтаматамі. На сьцяне за прылаўкам — партрэт нейкага генэрала. Пытаемся, хто такі. На ламанай ангельскай адказваюць, што генэрал — заснавальнік запраўкі!

У пунктах кантролю паліцыянты пералічваюць колькасьць турыстаў у аўтобусе і паведамляюць праз мабільную сувязь ў наступны пункт.

У нашым турыстычным аўтобусе — два мажныя афіцэры эгіпецкіх спэцслужбаў у гарнітурах, пры гальштуках і з аўтаматамі «Узі» пад пінжакамі — ахова. Мы з жонкай у геройства арабаў ня тое што ня верым, але так, трохі яму не давяраем, і вырашаем, што нашыя ахоўнікі пры тэрарыстычным замаху ўцякуць першыя. А нам трэба глядзець, куды пабягуць, і — за імі.

* * *

Эгіпет — другая паводле колькасьці насельніцтва краіна Афрыкі. Першая — Нігерыя. У Эгіпце жыве 70 мільёнаў чалавек, зь іх 90 працэнтаў — у гарадах даліны Нілу. 94 працэнты насельніцтва — мусульмане. Астатнія — хрысьціяне: грэкі, армяне і арабы. Сярод насельнікаў-мусульманаў — ня толькі арабы. Жывуць у Эгіпце і бэрбэры, і іншыя народнасьці. 51 працэнт — непісьменныя. Штогод краіну наведвае 3 мільёны турыстаў.

На 17 мільёнаў жыхароў у Каіры 10 мільёнаў аўтамабіляў. У найбольш экстрэмальную сытуацыю ў эгіпецкай сталіцы трапляе якраз аўтааматар. Правілаў дарожнага руху як такіх не існуе. Дарожных знакаў, кажуць, ёсьць 10. Сьвятлафораў, за выключэньнем некалькіх раёнаў Каіру, няма. У маёй памяці на ўсё жыцьцё засталіся малюнкі з каірскіх вуліцаў: чатыры-пяць палосаў у адзін бок, чатыры-пяць — у другі. Перакрыжаваньне. Сьвятлафора няма. На дарозе — страшэнны гармідар. Каля дзясятка паліцыянтаў, размахваючы рукамі, разганяюць затор, сварацца з кіроўцамі і паміж сабой, прапускаюць пешаходаў і нават дапамагаюць кіроўцам-небаракам буксаваць на ўзбочыну іх заглухлыя аўто.

Але самая галоўная неспадзеўка чакала нас напрыканцы. І гэта добра, бо інакш шматлікія нашы падарожжы былі б — як гэта сказаць? — ну… больш пікантныя. Толькі пад канец адпачынку мы даведаліся, як у Эгіпце здаюць на правы. Будучыя кіроўцы вучацца два тыдні дома прыватным парадкам і пасьля здаюць у паліцыі экзамэн. Той, хто атрымаў правы, можа езьдзіць на ўсім, на чым захоча: на легкавіку, мапэдзе, матацыцкле, на самазвале, на аўтобусе і аўтафургоне з прычэпам. Правы выдаюцца адной унівэрсальнай формы на ўсё жыцьцё. Ведай мы пра гэта загадзя, маглі б пару разоў і не згадзіцца падарожнічаць па краіне маленькімі прыватнымі аўтобусікамі…

У самалёце дарогай назад прачыталі нарэшце парады турагенцыі: што з сабой браць, як паводзіцца ў Эгіпце і чаго рабіць ня варта. Наконт правілаў дарожнага руху там было напісана з гранічнай ляканічнасьцю: «У Эгіпце на дарогах пануе адно правіла: «права мацнейшага зь цьвярдзейшымі нэрвамі»…

* * *

У цэнтры Каіру ёсьць велізарныя могілкі. Да іх прымыкаюць кварталы Старога Гораду, які цяпер знаходзіцца ў вельмі занядбаным стане. У першую каірскую ноч, калі мы ехалі праз стары цэнтар, нас уразілі яго сылюэты: купалы дзясяткаў мячэтаў, сотні мінарэтаў, абрысы характэрных стральчатых брамаў і ламаныя дахі арабскіх дамоў у сьвятле аграмаднага чырвонага месяца… Амаль фантастычная карціна, якая абудзіла ў душы дзіцячыя ўспаміны пра лямпу Аладзіна, «старыка Хатабыча», «багдадзкага злодзея» ды іншыя чытаныя і чутыя сюжэты.

Гэты сантымэнт, аднак, імгненна зьнік, калі мы прыехалі празь некалькі дзён у Каір пазнаёміцца з горадам. Аказваецца, тое, што так прывабна і рамантычна выглядала ў месяцовым сьвятле, пры сьвятле дзённым выклікае зусім іншыя пачуцьці, нават цэлую іх гаму: шчымлівую спагаду, шкадобу, абурэньне, боль і пратэст.

Штогод пяцьсот тысячаў перасяленцаў зь ліку зьбяднелых ушчэнт сялянаў атабарваюцца пераважна на тых агромністых, на многія квадратныя кілямэтры, могілках у цэнтры Каіру і прылеглых да іх пакінутых кварталах старога цэнтру. Усё разам гэта называецца Мёртвым Горадам — гэта яго абрысы мы бачылі ў месяцовым сьвятле. Мёртвы Горад даўно ўжо ня мёртвы. Паміж магіламі новыя гарадчукі панаставілі буданоў і буданчыкаў, якія невядома як і невядома чаму ня падаюць ад парываў ветру. Паміж імі і магіламі ў брудзе і пыле поўзаюць у рызманах галодныя арабскія дзеці. Улады даўно зьмірыліся з засяленьнем могілак і нават пачалі праводзіць электрычнасьць і ваду да дамкоў на магілах. Ніхто ня ведае дакладнай колькасьці жыхароў Мёртвага Гораду, ніхто ня ведае, як ён можа прымаць новыя і новыя тысячы перасяленцаў з навакольных вёсак, і ніхто ня ведае, як і з чаго там жывуць і выжываюць.

Ня менш за Мёртвы Горад уражваюць бядняцкія кварталы на ўскраінах Каіру. Двух-, трох-, чатырохпавярховыя дамы, якія заканчваюцца абавязкова недаробленым паверхам, з кучамі будаўнічага друзу на ім. Недаробленыя паверхі шчэрацца ў неба бэтоннымі палямі і прутамі гнутае арматуры. Архітэктура найпростая: бэтонныя каркасы, сьцены і перагародкі, мураваныя ў адну цагліну ўпоперак, цэгла абпаленая, барвова-малінавая — з эгіпецкай гліны. Пыл, бруд, антысанітарыя. Вузкія вулачкі паміж гэтымі нетынкаванымі дамамі спрэс перагароджаныя кучамі сьмецьця. Яго ніхто не вывозіць — выкідаюць проста на вуліцах, або, у лепшым выпадку, выносяць і выкідаюць адразу за кварталам. Паміж дамамі можна бачыць цэлыя палі і пальмавыя гаі, заваленыя паўтарамэтровым слоем сьмецьця — суцэльны сьметнік. Стоячы проста на гэтых «брудных горах», падлеткі запускаюць паветраных зьмеяў. Зрэдчас сярод будаўнічага друзу на дахах — спадарожнікавыя антэны.

На першых паверхах — нейкія крамкі, майстэрні, «офісы», часта бяз вокнаў і дзьвераў. У арках і дзьвярных праёмах сядзяць захутаныя ў чорнае на саракаградуснай сьпякоце тоўстыя жанчыны, ля іх ног у пыле сярод пустых плястыкавых бутэлек, кавалкаў бруднае паперы і іншых адкідаў коўзаюцца прыгожыя, смуглявыя арабскія дзеткі. Побач сумуюць бяз працы работнікі-мужчыны…

Паветра насычанае невыноснай нудой, галечай і беспрасьветным адчаем.

Убачыўшы ўсё гэта, я зразумеў, адкуль вэрбуюцца дзеці на ролю будучых тэрарыстаў-самазабойцаў. Калі ты ня ўмееш чытаць і пісаць, калі ты недаядаеш і ня маеш прыстойнай апраткі, калі ты пазбаўлены большасьці натуральных дзіцячых і юнацкіх радасьцяў, калі ў цябе няма шанцаў завесьці і ўтрымаць сям’ю і толькі зрэдчас праз тэлевізію ты бачыш карцінкі прыгожага заходняга жыцьця, табе вельмі проста паабяцаць Вырай зь яго 72 прыгажунямі адразу пасьля таго, як ты заб’еш сябе і некалькіх ненавісных габрэяў, эўрапейцаў ці амэрыканцаў, якія ў тваёй бядзе і вінаватыя…

Зрэшты, у 1980-я гады мне выпала з музэйнымі экспэдыцыямі аб’ехаць ці ня ўсю Беларусь. І нельга сказаць, каб убачанае моцна натхняла — і ў эўрапейскай нашай краіне сям-там яшчэ жывуць у хатах, якія топяцца па-чорнаму, у якіх няма электрычнасьці і земляная падлога, а з мэблі — толькі клясычны сялянскі набор ХІХ стагодзьдзя: стол, зэдлі і лавы пад покуцьцю, на якіх старэнькія беларускія кабеты і сьпяць, дажываючы свой век…

* * *

На эгіпецкія курорты едуць тысячы турыстаў зь дзясяткаў краінаў сьвету. Знаходзячыся ў такім «Бабілёне», цяжка ўстрымацца ад спакусы супаставіць народы і іхныя характары. У Эгіпце я абраў дзеля параўнаньня дзьве прыкметы: пыху і фізычны тып.

Калі казаць пра пыху, дык усе дзеляцца на дзьве вялікія групы: у адных — прэтэнзія, у другіх — упэўненасьць. Можна, зрэшты, сказаць і інакш: у адных — упэўненасьць, у другіх — самаўпэўненасьць.

Упэўненыя, найперш, — ангельцы. Яны проста сядзяць у барах на пляжы, п’юць піва або джын, кураць цыгары і гамоняць — і ў паставах іхных спакойная, непахісная рацыя і ніякага сумневу. Яны паводзяць сябе як гаспадары сьвету, не раздражняючы пры гэтым пыхай. Вялікія інтравэрты ў Брытаніі, ангельцы могуць не павітацца з суседам або, у лепшым выпадку, стрымана кіўнуць яму галавой. Але за мяжой яны ператвараюцца ў экстравэртаў, аднак… толькі ў дачыненьні да іншых ангельцаў. Ангельцы заводзяць знаёмых і нават сяброў зь ліку сваіх суайчыньнікаў, выпадкова сустрэўшыся зь імі дзе-небудзь у Эгіпце ці на грэцкіх астравах. Так і сядзяць яны ў прыморскіх корчмах сваімі кампаніямі, нікому не замінаючы. На Маёрцы мне трапіўся нават спрэс ангельскі горад — усе навокал там гаварылі па-ангельску. І ў крамах, і ў рэстаранах, і ў гатэлях, і на пляжах.

Трошкі іншыя — ірляндцы. Гэтыя болей любяць піва і вялікія кампаніі сваіх суайчыньнікаў. Зьбіраюцца ў ірляндзкіх пабах, глядзяць футбол і гучна падтрымліваюць сваіх, могуць нават песьню на ўсё горла засьпяваць. Сярод ангельцаў і ірляндцаў вельмі шмат людзей, блізкіх вонкава да беларусаў.

Да ангельцаў збольшага падобныя паводзінамі немцы і галяндцы. Стрыманая ўпэўненасьць, самадастатковасьць, бяз пыхі. Хіба што немцы меней кантактуюць са сваімі суайчыньнікамі, а галяндцы — наадварот, такіх кантактаў шукаюць. Могуць таксама зьбірацца ў барах пры тэлевізійных трансьляцыях і выпіваць пры гэтым цыстэрны піва.

Італьянцы — бяз комлексаў, раскаваныя абсалютна. Гэтая іхная разьняволенасьць часам мяжуе з хамствам. Я б сказаў, што італьянцы — самаўпэўненыя, яны вакол сябе наагул нікога не заўважаюць. Італьянскія турысты ня могуць, як іншыя эўрапейцы, спакойна ляжаць на пляжы, глядзець на мора, думаць, чытаць. Яны бегаюць адзін да аднаго, перагукваюцца, жэстыкулююць і вельмі гучна размаўляюць. Абавязкова размаўляюць. Утвараюць кола з крэслаў і лежакоў і «сумоўнічаюць». Ім ня трэба купацца, нырцаваць і загараць — дастаткова сядзець у цянёчку, паліць і гутарыць. Калі італьянец заўважае такую кампанію і хоча да яе далучыцца, ён ня проста падыходзіць і загаворвае, ён пачынае крычаць, беручы ўдзел у размове за пятнаццаць-дваццаць мэтраў ад групы суайчыньнікаў. А падышоўшы, працягвае крычаць, як і астатнія. Часта такія групы даволі па-хамску выцясьняюць суседзяў з умоўна занятай тымі тэрыторыі пляжу, без дазволу «пазычаюць» плястыкавыя крэслы з-пад суседзкіх грыбкоў… Часам здавалася, што вакол — толькі італьянцы, якім на радзіме не хапае кантактаў з суайчыньнікамі. Нібыта ня ўчора з Італіі прыехалі, але ўпершыню сустрэліся з дарагімі сваякамі і сябрамі пасьля шматгадовага выгнаньня.

Італьянцы, дарэчы, фізычна вельмі падобныя да беларусаў: такія ж невысокія, зь вялікімі галовамі, жанчыны — зь цяжкімі азадкамі… Але тэмпэрамэнт — адваротны нашаму.

Чэхі і палякі даволі блізкія паміж сабой — сваім вонкавым выглядам, манерамі і выразам твара яны як бы падкрэсьліваюць сваю незалежнасьць. Часта атрымваецца — пыха і прэтэнзія. У такі спосаб, відаць, у «новых эўрапейцаў» выяўляецца іх комплекс другаснасьці перад «старымі». Зрэшты, яны нярэдка спрабуюць адыграцца на яшчэ больш усходніх эўрапейцах — беларусах, расейцах, украінцах і нават прыбалтах. Дарэчы, адно дасьледаваньне грамадзкай думкі ў Польшчы паказала нядаўна, што сярод замежнікаў найлепей палякі ставяцца якраз да чэхаў.

Славакі — больш даступныя і адкрытыя, чым чэхі. І, як на мой густ, прыгажэйшыя.

«Нашы» людзі пераважна ціхія і спакойныя. Могуць, вядома, нападпітку і пашумець, папець расейскія песьні і гучна вылаяцца матам, што якраз і выдае прытоены копмлекс непаўнавартаснасьці. Расейцы на замежных курортах часта паводзяцца з выклікам, як бы адказваючы на «нелюбоў» замежжа. А ці ёсьць яна? Калі і ёсьць, дык толькі ва Ўсходняй Эўропе, дзе Расея спрабавала панаваць і навязваць свае парадкі. Расейцы, дарэчы, не разумеюць, што калі б яны конча адмовіліся ад спробаў «аб’яднацца», дык займелі б сярод некалі паняволеных імі народаў болей сымпатыкаў.

Арабы — захоўваюцца незалежна, але ўдзячныя за ўвагу да іх асабіста, а таксама да іх мовы і краіны, што выдае нацыянальны комплекс.

Ну а мы, беларусы, стрыманыя, спакойныя, самадастатковыя і ўсіх прапускаем наперад — нікому ня шкодзім. Пазнаць беларусаў даволі цяжка: спрэс размаўляюць па-расейску, фізычна таксама за апошнія семдзесят-восемдзесят гадоў даволі моцна перамяшаліся з расейцамі і ўкраінцамі. Ну але пільнае вока і вуха сваіх пазнае. Наша з жонкай беларуская мова заўсёды прыцягвае ўвагу расейскамоўных турыстаў — відаць, некаторыя зь іх нас разумеюць, напружваюцца, але на кантакт звычайна не ідуць.

Фізычны тып арабаў у Эгіпце мяне ўразіў. Арабскія жанчыны ў Эгіпце больш высокія і танклявыя, у параўнаньні з кабетамі Блізкага Ўсходу. Ёсьць арабы — звычайныя эўрапэоіды, смуглявыя, чорнавалосыя і часта даволі прыгожыя. А ёсьць — нешта фантастычна старажытнае і незвычайнае, нібыта самі скульптуры фараонаў сышлі зь вітрынаў славутага Эгіпецкага музэю ў Каіры. У нашым гатэлі палова афіцыянтаў былі такія. Гэтыя заўсёды высокія вяскоўцы зь берагоў Нілу маюць вельмі масіўныя тулавы з шырачэзнымі плячыма, ненатуральна даўгія рукі, і трымаюць яны іх далонямі не назад (як мы), а да цела (як нэгры і жыхары Паўднёва-Ўсходняй Азіі). Ногі ў іх цяжкія, ступакі — аграмадныя. Твары таксама масіўныя, скуластыя, з прамымі насамі ды ілбамі — даволі эўрапейскія, але скура — амаль чорная. Глядзіш на такога — і ў памяці паўстаюць скульптурныя выявы эгіпецкіх фараонаў… Падабенства фантастычнае. Няма сумневу, што гэтак у арабскім моры «выстрэльваюць» гены аўтахтонных насельнікаў Эгіпту — старажытных эгіпцянаў.

* * *

Страх перад тэрактамі аказаўся меншы за цікаўнасьць і яшчэ дзіцячую мару паглядзець на адно зь сямі цудаў сьвету — эгіпецкія піраміды і славутага сьфінкса ў мястэчку Гіза пад Каірам.

І вось мы стаім перад самай вялікай пірамідай у сьвеце — пірамідай Хэопса. Побач яшчэ некалькі пірамідаў рознага памеру і сьфінкс. За гадзіну перад намі тут пабывала жонка прэзыдэнта ЗША Джорджа Буша-малодшага Лора, таму вакол яшчэ завіхаюцца сотні агентаў службы бясьпекі і паліцыянтаў. Зрэшты, і ў звычайныя дні іх тут процьма — улады як могуць стараюцца зьменшыць пагрозу тэрактаў.

Што адчувае чалавек у такія хвіліны? Захапленьне, зьдзіўленьне, цікаўнасьць? Усё так. Але ці не найболей — глыбока прыхаваны самасьцьвярджальны гонар, маўляў, і я таксама сюды дабраўся і гэта пабачыў. І фатаграфуюцца турысты масава на фоне пірамідаў і сьфінкса, каб захаваць свой уласны вобраз побач са славутымі помнікамі чалавечай цывілізацыі. Мы таксама зрабілі некалькі дзясяткаў здымкаў, у тым ліку і ў бэдуінскіх хустках з бэдуінамі ж у абдымку, на вярблюдах і побач з вярблюдамі, абышлі піраміды, памацалі рукамі камяні, падумалі трохі над тым, як тыя піраміды ўсё ж будавалі, узьняліся прыступкамі ўгару, паздымалі вершнікаў-паліцыянтаў на вярблюдах, пасьля на блізкім імправізаваным рынку купілі сувэнірных размаляваных кавалкаў папірусу (знаўцы сьцьвярджаюць, што насамрэч іх сёньня робяць ужо не з уласна папірусу, а з бананавага дрэва, таму яны недаўгавечныя). Але ўсё гэтае рабілі і іншыя ўдзельнікі нашай інтэрнацыянальнай турыстычнай групы. А мы з жонкай учынілі яшчэ нешта, да чаго не дадумаўся больш ніхто з нашага аўтобуса. Можа, таму, што мы паходзім з былога СССР?

Уваход у піраміду Хэопса для аднаго чалавека каштуе сто эгіпецкіх фунтаў (каля дваццаці амэрыканскіх даляраў), білет трэба купляць у недалёкай касе. Мы з жонкай нанесьлі шкоду эгіпецкаму бюджэту на суму 170 фунтаў: я даў бэдуіну-кантралёру на рукі дваццаць фунтаў за дваіх, і ён нас прапусьціў усярэдзіну. А калі мы дадалі яшчэ дзесяць фунтаў, бэдуін кінуў сваю кантралёрскую функцыю на паліцыянта, павёў нас углыб піраміды і ласкава згадзіўся сфатаграфаваць нас ля самага ўваходу ў разрабаваны склеп Хэопса. Каюся, вінаваты перад гасьціннай арабскай дзяржавай…

Але, зь іншага боку, і эгіпцяне вінаватыя перада мной. Калі я караскаўся аграмаднымі прыступкамі да ўваходу ў піраміду Хэопса, бэдуін зьверху пачаў у мяне пытацца, хто я такі:

— Russo, russo?

Я так абразіўся, што, узьлезшы на піраміду, ледзь не хапаў бэдуіна за грудкі:

— Why? Why russo? I’m not Russian, I am Belarusian, I’m from Be-la-rus! Have you heard about my country?

Бедны бэдуін так напалохаўся, што, відаць, таму і згадзіўся прапусьціць нас усярэдзіну ўсяго за дваццаць фунтаў. Потым ужо, вяртаючыся ў Каір, мы задумаліся, чаму ж я падаўся бэдуіну расейцам. Вэрсіяў было дзьве. Па-першае, крыжык на шыі, бачны пад расшпіленай кашуляй. Па-другое, мой белы ільняны гарнітур. Пасьля ўжо нам сказалі, што акурат так апранаюцца на паўднёвых курортах «новыя расейцы». Сумняюся, што яшчэ калі-небудзь той гарнітурчык надзену, дарма што куплены ён са зьніжкай у Празе, вельмі зручны для трапічнае сьпякоты, і бачыў я такія ня раз на турыстах з самых розных краінаў сьвету…

* * *

У самім прадмесьці Гіза, дзе наша група абедала ў рэстарацыі, мы з жонкай згубіліся. Проста адсталі ад сваёй групы і заблукалі. Прызнаюся, было страшнавата, нават вусьцішна. Вакол адны арабы і вярблюды. Кожны імкнецца зацягнуць цябе ў сваю крамку ці чайхану. Раптам паўз нас прабег натоўп зь зялёнымі насілкамі — арабскія хаўтуры, не раўнуючы, як праз тэлевізар паказваюць палестынцаў, што хаваюць сваіх нябожчыкаў… Праз паўгадзіны марных пошукаў мы зьвярнуліся да паліцыянтаў — у Каіры яны вельмі прыязныя, заўсёды гатовыя дапамагчы. Адзін зь іх і давёў нас да рэстарацыі, дзе наша турыстычная група ўжо даядала абед са страваў арабскай кухні.

Мы таксама паабедалі, адзначыўшы якасьць эгіпецкай сачовіцы, дзіўна замарынаванай і падсмажанай кавалкамі на грылі курыцы з бакляжанамі і сьвежавыціснутага соку (а дакладней, кашы) з пладоў манга. Падчас абеду мне думалася пра недарэчнасьць тэрарызму. Нас так ім запалохалі, за нас так баяліся дзяўчаты з турыстычнай агенцыі, што было нават няёмка. А між тым адзін з супрацоўнікаў нашага гатэлю, сэрб Ігар, казаў, што летась, таксама ў траўні, турыстаў у гатэлі было пяцьсот чалавек, а сёлета разам з намі — пяцьдзясят. Людзі баяцца тэрактаў. Узімку на мяжы з Ізраілем выбухнуў пяцізоркавы гатэль, некалькі гадоў таму тэрарысты расстралялі аўтобус зь нямецкімі турыстамі, у апошнія месяцы на рынках у Эгіпце адбылося некалькі драбнейшых тэрактаў. І вось ямо мы тыя эгіпецкія прысмакі і пытаемся самі ў сябе: ідэолягі тэрарызму, у тым ліку і родам з Эгіпту, наракаюць на Захад, які абкрадае мусульманскія краіны, але хто ж прайграў і страціў ад таго, што сёлета чатырыста пяцьдзясят чалавек абралі курорты іншых краінаў сьвету?

* * *

Арабы, як вядома, вельмі пільна ставяцца да асабістай гігіены. Яны, напрыклад, не карыстаюцца туалетнай паперай, а падмываюцца вадой. У багацейшых ёсьць бідэ, у астатніх — унітазы адмысловай канструкцыі з кранікамі ў задняй сьценцы. І вось у адной з рэстарацыяў Каіру я ўбачыў нешта неверагоднае. У задняй сьценцы ўнітаза не было маленькага краніка. Замест яго адтуль вытыркалася крукам угару 25-сантымэтровая мядзяная трубка. Гэта і быў кран для падмываньня. Прабачаюся за натуралізм, але для мяне вялікай загадкай засталося, як людзі спраўляюць вялікую патрэбу, цэлячы міма таго крана?

Дарэчы, калі мы ўжо чакалі свайго самалёта ў каірскім аэрапорце, каб ляцець у Прагу, я ўбачыў у тамтэйшай прыбіральні адмысловыя шлянгі з распыляльнікамі вады, як у душы. Меркавалася, што імі акуратна і ашчадна будуць карыстацца проста над унітазамі. Калі ж я ўбачыў велізарныя лужыны на падлозе і патокі вады з-пад дзьвераў занятае кабіны, дык адразу вырашыў, што лепш пачакаю пасадкі ў самалёт. Уцякаючы з прыбіральні, я яшчэ заўважыў, як некалькі чалавек чысьцілі зубы з пастай, але… пальцамі.

А наагул, каб адчуць калярыт Афрыкі, дастаткова правесьці пару гадзінаў у залі чаканьня каірскага аэрапорту. Якія там вакол пэрсанажы! Якая разнастайнасьць строяў, культураў, цывілізацыяў! Багатыя нэгры і арабы са сваімі гарэмамі. Дзясяткі адценьняў скуры і дзясяткі фізычных тыпаў. Важнасьць, прэтэнзія, пыха, цікаўнасьць, абыякавасьць, дабрыня — усё гэта можна ўбачыць на тварах і ў позірках людзей, апранутых ва ўсё, што заўгодна, толькі ня ў звыклае нам эўрапейскае адзеньне. Тоўстыя аграмадныя нэгрыцянкі, без зубоў, увешаныя кіляграмамі золата. Іхныя сонныя, падобныя да бэгемотаў, мужы ў халатах-сукенках з голымі лыткамі. Маладзенькія жонкі багатага араба зыркаюць вачыма скрозь шчыліны павязаных на твары хіджабаў. Бель, чырвань, блакіт, чорнядзь і бронза, золата і срэбра — усе колеры зьмяшаліся ў фантасмагорыі пачакальні начнога каірскага аэрапорту. Я адчуў сябе героем галівудзкага баевіка, які ў касмапорце на Месяцы чакае на рэйс на іншую плянэту…

* * *

Паезьдзіўшы па Эгіпце, я зразумеў, што цяпер ведаю адну краіну, дзе на будоўлях не працуюць украінцы…

* * *

Седзячы на падушцы ў каірскай чайхане са складзенымі па-турэцку нагамі, папіваючы эгіпецкую гарбату «каркадэ» і пакурваючы кальян пад бясконцую рытмічную ўсходнюю музыку, нават патрыёт Эўропы можа падумаць, што і ў гэтай культуры ёсьць шмат чаго прывабнага…

* * *

У Каіры нашу турыстычную групу завезьлі да прыватнага парфумэра на «шоў». Гаспадар усяляк выхваляўся, рэклямаваў свае эсэнцыі, іхныя лекавыя ўласьцівасьці і чыста натуральны, без дамешку хімікаліяў, склад. Мэта адна — прадаць. І вось араб па-нямецку кажа:

— Цяпер мы адна сям’я, на гэты дзень, толькі на сёньня…

А славачка гадоў пяцідзесяці побач са мной:

— Дзякуй Богу…

* * *

Вонкава ў Эгіпце адчуваецца поўная рэлігійная талерантнасьць. На вуліцах Каіру можна ўбачыць легкавікі з пачэпленымі на люстэрка задняга агляду ружанцамі. Хрысьціяне носяць на шыях крыжыкі адкрыта і ня тоячыся. Ва ўсім Каіры раскіданыя ня толькі мячэты, але й вялікія дагледжаныя хрысьціянскія храмы з высачэзнымі званіцамі і крыжамі на іх. Залатыя купалы званіцаў далёка відаць.

Я стаяў на каірскім бруку паблізу копцкай царквы, і, убачыўшы, як з храму выйшла захутаная ў чорнае жанчына-мусульманка, падумаў, што новым пакаленьням беларусаў сёньня ўжо зусім не вядомая сама ступень рэлігійнай нецярпімасьці, якую давялося перажыць мінулым пакаленьнямі нашага народу ў Расейскай імпэрыі. Аднойчы ў 1884 годзе празь Беларусь ува Ўкраіну ехаў праваслаўны мітрапаліт Кіеўскі і Галіцкі Платон. Убачыўшы пры дарозе касьцёл, мітрапаліт спыніў карэту і зайшоў на пяць хвілінаў паглядзець на набажэнства. У выніку пра гэты выпадак год пісалі газэты імпэрыі, а беднаму ксяндзу Вінцэнту Маравічу, што пусьціў у касьцёл мітрапаліта, забаранілі служыць.

У Эгіпце кідаецца ў вочы цывілізацыйнае адрозьненьне паміж арабамі-мусульманамі і арабамі-хрысьціянамі. Першыя часта ходзяць у нацыянальным адзеньні — даўгіх балахонах да пятаў, на галовах — бэдуінскія хусткі-чалмы, жанчыны ў чорным, з закрытымі тварамі. Незамужнія дзяўчаты — ня ў чорным, але таксама максымальна захутаныя. Можна ўбачыць мусульманскіх дзяўчат і ў штанах — галоўнае, каб апрача твару, нічога не было відаць. Другія (арабы-хрысьціяне) — абсалютна эўрапейскага выгляду і ў эўрапейскіх строях. Я назіраў на пляжах і тых, і тых. Арабаў-хрысьціянаў можна зблытаць з італьянскімі ці гішпанскімі парамі. Ідуць такія сабе па пляжы немаладыя сужэнцы — мужчына ў сьветлых штанах і кашулі з кароткімі рукавамі, жанчына — у джынсах і майцы з дэкальтэ, з крыжыкам на шыі і з цыгарэтай у руках. Хрысьціянская арабская моладзь на пляжы — у плаўках і купальніках. Мусульмане таксама бываюць па пляжы, толькі цалкам апранутыя, і жонак можа быць некалькі. Як жанчыны ня трацяць прытомнасьць на гэткай сьпёцы — загадка. Мусульмане, прынамсі на людзях, не купаюцца. У Эгіпце ўсе пляжы — прыватныя. Я неяк выпадкова зайшоў на пляж побач з прыватнай вілай, і пакуль ахоўнікі мне тлумачылі, што далей ісьці нельга, заўважыў, як гаспадары пляжу пад палатняным навесам адпачывалі ў крэслах ва ўсёй вопратцы…

Наагул, шмат цікавых карцінак з рэлігійнага жыцьця. На прыпынках уздоўж аўтабану — маленечкія мячэты для намазаў. Мы неяк ехалі праз пункт аплаты за дарогу і ня ўбачылі аховы. А пасьля згледзелі непадалёк паліцыянтаў, якія, прытуліўшы да кола джыпа аўтаматы Калашнікава, паслалі на зямлі кілімчыкі і пачалі біць паклоны Ўсёмагутнаму Алагу…

А раз у цэнтры Каіру я бачыў, як проста на ходніку сярод сотняў мінакоў немаладая кабета ў чорным села на кавалак анучы, склала ногі па-турэцку, выставіла рукі далонямі ўгару і пачала маліцца.

Ідучы каірскай вуліцай, вы можаце раптам побач з сабой пачуць прыгожую мусульманскую музыку і не зразумець, адкуль яна. І толькі пасьля сьцяміце, што гэта звоняць мабільнікі ў арабскіх маладзёнаў.

* * *

І вось мы нарэшце дабраліся да Каірскага музэю. Гэта адзін з самых вядомых музэяў сьвету і, калі верыць экскурсаводам, самы вялікі. У велізарнай будыніне з чырвонай цэглы ў цэнтры Каіру сабраныя сто дваццаць тысяч экспанатаў з старажытнага Эгіпту, і ўсе яны сапраўдныя — ніякіх муляжоў і падробак. Тысячы вялікіх і малых скульптураў, узрост якіх налічвае таксама тысячы гадоў. У скульптурах выяўлялі і фараонаў, і простых эгіпцянаў. Менавіта праз усю гэтую спадчыну старажытнага Эгіпту ламаліся і ламаюцца дзіды ў міжнароднай палітыцы. Ангельцы і амэрыканцы вывозілі старажытныя скарбы, арабы патрабавалі і патрабуюць іх вярнуць. Ну, але «тое-сёе» ім засталося.

Фатаграфаваць у музэі катэгарычна забаронена. На ўваходзе я налічыў каля сарака паліцыянтаў і тры мэталашукальнікі.

Перад ганкам музэю, дзе ў адмысловым басэйне расьце папірус, нас сустрэў даволі гаваркі экскурсавод-араб, які прымальна размаўляў па-ангельску. Было відаць, як ганарыўся ён усім тым багацьцем, што выстаўлена ў музэі: скульптуры, зброя, рыштунак, начыньне, творы мастацтва, чоўны і муміі. А мне ў тыя хвіліны думалася пра цікавую ў маральным сэнсе зьяву — здольнасьць сучасных народаў ганарыцца спадчынай сваіх краінаў, але не сваіх этнасаў. Інакш кажучы, ганарыцца спадчынай, да якой яны, у лепшым выпадку, ня маюць дачыненьня, а ў горшым — яшчэ і прыклалі руку да ейнага заняпаду і зьнішчэньня. Пра гэта мне думалася ў Рыме каля Калізэю, калі маларослыя чарнявыя італьянцы, апранутыя ў форму старажытнарымскіх легіянэраў, прапаноўвалі турыстам сфатаграфавацца зь імі за памяркоўную плату. Пра гэта ж падумалася і цяпер, калі араб-экскурсавод відавочна і адкрыта хваліўся культурай, да заняпаду якой арабская заваёва Эгіпту і спрычынілася.

Мастацтва старажытнага Эгіпту — сымбалічнае і рэалістычнае адначасова. Пры сымбалічным значэньні вобразаў дэталі выяваў — цалкам натуральныя, нават натуралістычныя. Гледзячы на вялікія і малыя скульптуры і кампазыцыі, цяжка пазбавіцца думкі пра пачварнасьць чалавека і чалавечага жыцьця наагул. Вось сядзяць фараон Агнатон і ягоная жонка Нэфэрціці. Што побач з прыгажуняй Нэфэрціці менавіта яе муж, відаць толькі зь ягонага адзеньня — ва ўсім астатнім старажытны скульптар выявіў… дзьвюх жанчын. Фараон быў абсалютна жонападобны тып.

А вось выява жанчыны, якая, наадварот, мае ўсе прыкметы мужчыны… А вунь там скульптурная выява сям’і: муж, жонка і двое дзяцей. Муж — карлік зь ненатуральна вялікай галавой і караценькімі крывымі ножкамі, жонка — высокая прыгажуня, якая замілавана абдымае звыродліўца рукамі і прыціскаецца да яго. Гэтак мастак выявіў суворую праўду жыцьця — карлік быў багатым злотнікам, а прыгажуня — бяднячкай, якая выйшла не за чалавека, а за ягонае багацьце, каб выгадаваць дзяцей у дабрабыце… Зусім актуальная сытуацыя, праўда? Калі чалавек меў фізычны недахоп, яго абавязкова адбівалі ў каменных выявах. Менавіта таму столькі ў Каірскім музэі фараонаў са ступакамі-ластамі, з жаночымі азадкамі ды іншымі калецтвамі і заганамі…

Золата Тутанхамона… Хто ня чуў пра яго? А вось пытаньне: чаму Тутанхамон такі вядомы, чым ён адзначыўся ў гісторыі? Абсалютна нічым. У дзевяць гадоў ён стаў фараонам, а ў сямнаццаць яго ўжо атруцілі і з помпай пахавалі. Увесь цымус у тым, што магіла Тутанхамона адзіная дайшла да нашых дзён неразрабаванай, яе знайшлі ў некранутым выглядзе ангельцы. Таму мы і ведаем, колькі было саркафагаў, як фараонаў хавалі, што клалі ў пахавальныя склепы пірамідаў. І вось нават такога скептыка, як я, ахоплівае хваляваньне, калі на другім паверсе Каірскага музэю нас запускаюць у асобную браняваную залю зь дзясяткамі сыстэмаў бясьпекі, з узброенымі паліцыянтамі і адмысловым падсьвечваньнем — там экспануецца золата Тутанхамона, у тым ліку велізарныя залатыя маскі-саркафагі ў поўны рост і розных памераў, якія накладалі на цела адну за адной, упрыгожаньні, латы, зброя… Тоны золата. Сотні захопленых людзкіх вачэй. І ціхі аповед экскурсавода, што гэта толькі частка знойдзеных у пахаваньні Тутанхамона залатых вырабаў — некаторыя ўсё ж вывезеныя з краіны…

Маю ўвагу прыцягнулі ложкі фараонаў зь сятчатымі матрацамі. Усе яны былі выгнутыя так, што чалавек, які лёг на сьпіну, мусіў бы знаходзіцца ў паўсагнутым стане.

На цокальным паверсе — самыя вялікія экспанаты. Велізарныя скульптуры і чоўны. Здалёк я ўбачыў васьмімэтровыя скульптуры фараона 18-й дынастыі Амэнофіса ІІІ і ягонай жонкі Туі. Я памкнуўся туды і ўжо на падыходзе стаў здагадвацца, што там убачу. Так яно і ёсьць, на каменным пастамэнце накрэмзана да болю знаёмае: «Здесь были Кондаков и Волащев. Сургут…»

У музэйных залях сям-там трапляюцца чалавечыя муміі. Але ёсьць і дзьве асобныя залі. Адна — з муміямі жывёлаў, туды можна заходзіць усім наведнікам. А іншая — з муміямі фараонаў, у яе ўваход за дадатковую плату. У будучай муміі абавязкова даставалі пячонку, лёгкія, страўнік і кішэчнік. Гэтыя органы хавалі ў асобных маленькіх саркафагах у выглядзе чатырох сыноў Ізыды-Сырыюса — чалавека, малпы, ваўка і птушкі. Дзіўна было глядзець на муміі сабакі, авечкі, пяцімэтровага кракадзіла і нават аграмаднай рыбы.

Мы доўга стаялі ля вялікай каменнай чорнай стэлі, на якой старажытнагабрэйскімі пісьмёнамі высечаная ўся гісторыя эгіпецкіх габрэяў. Стэляй моцна зацікавіўся адзін з удзельнікаў нашай групы, вучонага выгляду габрэй з Польшчы (пра сваё габрэйства ён казаў у аўтобусе). Але аповед экскурсавода аб тым, што праайцец Майсей быў эгіпецкім прынцам, нашага габрэя не зьдзівіў — відаць, ён абазнаны ў гісторыі свайго народу.

І вось да адной зь безыменных муміяў падышла мая Вольга, палашчыла шкло над засохлай галавой і спытала задуменна:

— Як жа цябе звалі, незнаёмец?

Славачка побач з намі пачула гэта і жартам адказала:

— Махмуд які-небудзь.

І тут, раптам, наш польскі габрэй злосна і зьедліва вымавіў:

— Ага, Махмуд… Фараоны ўсе былі жыдамі…

Мы з Вольгай пераглянуліся, усьміхнуліся, і я абсалютна сур’ёзна адказаў па-польску:

— Прошу пана, пан ня мае рацыі. Некаторыя фараоны былі беларусамі…

Паляк застаўся стаяць ля муміі, зьдзіўлена ўсьміхаючыся, а мы пайшлі сабе далей.

Мы мелі ўжо іншы клопат. Празь дзень трэба было адлятаць у Прагу. І мы думалі, што тыдзень на моры, бясспрэчна, мае сэнс, але два тыдні на моры маюць у два разы болей сэнсу.

Прага—Каір—Аль-Сохна—Прага
Травень-2005