Пра беларускую жаночую прозу ня пішуць артыкулаў і навуковых працаў. Наша літаратуразнаўства не сьпяшаецца разгледзець гэты важкі сэгмэнт сучаснай літаратуры і такім чынам легітымізаваць яго. Не ў апошнюю чаргу праз маўчаньне навукоўцаў склалася ненармальная сытуацыя, калі беларускую літаратуру ў вачах замежнага чытача рэпрэзэнтуюць пераважна пісьменьнікі-мужчыны. Да прыкладу, зь дзевяці твораў, зьмешчаных у анталёгіі «Białoruś. Kraina otoczona wysokimi górami» (Wybór i przekład Katarzyna Kotyńska, Małgorzata Buchalik. — Olsztyn: Borussia, 2004), толькі адзін належыць пяру жанчыны (апавяданьне Евы Вежнавец «Візыт архіварыюса»).

Прабіць сьцяну спрабуе крытык Ганна Кісьліцына¹. Ніжэй я разгледжу тры апавяданьні пісьменьніцы Тэды Лі (часопіс «Дзеяслоў» раскрыў таямніцу псэўданіму, паведаміўшы, што за ім «схавалася» 21-гадовая студэнтка і журналістка зь Менску Адэля Дубавец) — і такім чынам далучуся да Ганьнінага высілку.

ХІБЫ ЖАНОЧАЙ ПРОЗЫ

У 1931 г. расейскі паэт і літаратурны крытык Уладзіслаў Хадасевіч напісаў рэцэнзію «Жаночыя» вершы» для газэты «Адраджэньне» (Парыж), у якой, на мой погляд, сказана галоўнае пра слабыя бакі жаночага слоўнага мастацтва. На думку У. Хадасевіча, трэба разьмяжоўваць спачуваньне чалавечае і спачуваньне мастацкае. Наяўнасьць першага яшчэ не ўтварае другога. «Паэзія патрабуе ўсталяваньня асаблівай, чыста літаратурнай сувязі, якая ствараецца пры дапамозе гэткіх жа спэцыяльных, літаратурных спосабаў узьдзеяньня, — пісаў У. Хадасевіч. — Паэт павінен умець і жадаць імі карыстацца». Дакумэнтальная моц перажываньня ілжывая і небясьпечная для літаратара, бо той, хто спадзяецца толькі на яе — без усталяваньня літаратурнай сувязі з чытачом — пакідае без увагі эстэтыку і паэтыку. У. Хадасевіч перакананы, што жанчыны больш давяраюць асабістаму досьведу, сваім перажываньням, чым «доказам, створаным тэорыяй». Таму жаночая літаратура за рэдкім выняткам нагадвае хутчэй прыватныя дзёньнікі, чым мастацкія творы — зашмат у ёй асабістага, інтымнага, выпадковага, другаснага, зашмат «капрызаў» і «недаразьвітага». Таму яна больш цікавая менавіта як «чалавечы дакумэнт», сьцьвярджаў крытык.

Нехта скажа, што У. Хадасевіч быў небесстаронным крытыкам і жанчынаненавісьнікам. Гэта няпраўда. Ён быў удумлівым чалавекам, здольным спасьцігаць сутнасьць рэчаў (нездарма ён першы зразумеў дар Уладзімера Набокава). І да таго ж ён — таленавіты літаратар, які ведаў усё пра ўзьвядзеньне крыштальных літаратурных мастоў і дбаў найперш пра чысьціню, гарманічнае разьвіцьцё слоўнага мастацтва. Ягоныя развагі пра неабходнасьць «мастацкага спачуваньня» і небясьпеку для літаратуры «чалавечых дакумэнтаў» застаюцца актуальныя.

Ці нараджаецца «мастацкае спачуваньне» ад апавяданьняў Тэды Лі? Адказ на гэтае пытаньне мы і паспрабуем знайсьці.

ДЗЁНЬНІК «ПЕРАВАЖЫЎ»

Сюжэт першага, дэбютнага, апавяданьня Тэды Лі «Каляндарык сярэдзіны кастрычніка» вельмі просты. Дзяўчына кахае хлопца, але той здраджвае ёй, і таму яна яго кідае. Ёй кепска, яна робіць усё, каб забыць нягодніка. Нарэшце праз тры дні дзяўчына ўсьведамляе, што ўсё скончылася — яна вызвалілася з палону каханьня і можа жыць па-новаму, паводле іншага каляндарыка.

Гераіня апавяданьня мусіць выклікаць спачуваньне. Сапраўды, яе па-чалавечы шкада: «Усё скончылася. Ён сыходзіць, ты — заміраеш з распухлым ад сьлёз і ветру тварам. Сёньня будзеш сама гатаваць на сьцюдзёнай камфарцы свой гарачы мармэляд. Сама — есьці лыжачкай, запіваючы моцнай бэргамотавай гарбатай: вы ніколі не пілі такой разам».

Аўтарка ведае, што чытачоў будзе найперш цікавіць тое, як ейная гераіня пераадолее варункі, якое выйсьце яна знойдзе. Балазе варыянтаў нямнога, і гераіня спрабуе іх усе па чарзе. Спачатку, як і ў жыцьці, адзінота і сьлёзы, успаміны, якія вярэдзяць душу, спробы зразумець, чаму так выйшла. Потым — алькаголь і дапамога сябровак. Затым думкі пра самагубства, злосьць, жаданьне адпомсьціць — дзеля гэтага гераіня ненадоўга аднаўляе сустрэчы з былым каханым. Потым у душы наступае цішыня; надыходзіць усьведамленьне таго, што жыць безь ЯГО можна і трэба: «…ты больш ня ЁН, ты цяпер проста «ён», яшчэ адзін з тых, каму я пасіўна не жадаю нічога і адпускаю назаўсёды». Вось і ўсё. Наўрад ці гэта было каханьне, хутчэй закаханасьць.

Мяне больш цікавіць іншае: ці ўзьдзейнічае Тэда Лі на сьвядомасьць чытачоў пры дапамозе сродкаў мастацтва, ці ўсталёўвае яна, карыстаючыся словамі У. Хадасевіча, «літаратурную сувязь»?

Усе даты ў «Каляндарыку…» рэальныя. Перад намі — сапраўдны «чалавечы дакумэнт». Мы прагарталі прыватны дзёньнік, пражылі чатыры дні з гераіняй А. Дубавец. З пункту гледжаньня псыхалёгіі тут усё дакладна, усё, як у рэчаіснасьці. З усяго відаць, што аўтарка сама перажыла падобнае, праўдзіва занатавала свае перажываньні, «падзялілася» імі з пэрсанажам. Але што Тэда Лі прапануе нам, апроч фактаграфічнасьці, дакумэнтальнасьці? Амаль нічога. Дзеля справядлівасьці зазначу, што аўтарка іншым разам прыбягае да мастацкіх прыёмаў, спрабуе стварыць вобраз: «У ценях кастрычніцкіх сквэраў і алеяў я заўважаю, што я ўжо не адна, нас як мінімум двое: я і мой горад, які абдымае мяне, запальвае гронкі ілюмінацыяў для мяне і для мяне залоціць лістоту дрэваў… Адзінота адхлынае, дзень сканчаецца».

Аднак гэта ня робіцца мэтаю, і дакумэнтальнасьць перамагае, забіваючы кволыя мастацкія парасткі. Тэда Лі палічыла, што істотней, вышэй за праўду жыцьця ня можа быць нічога, але памылілася: мастацкага спачуваньня ў чытача не нарадзілася, апавяданьня не атрымалася.

БЫЦЦАМ СЁСТРЫ

Праблемы зь перапрацоўкай асабістага, прыватнага ў літаратурнае ўласьцівыя і іншым беларускім аўтаркам-дэбютанткам. Вось і 25-гадовая гамяльчанка Югася Каляда (псэўданім Яўгеніі Парашчанкі) у трылёгіі «Лета» нярэдка зьбіваецца і, захапіўшыся дзёньнікамі, сырым матэрыялам, пакідае тэрыторыю мастацтва. Пры гэтым пісьменьніца з уласьцівым ёй гумарам пераконвае даверлівых чытачоў у адваротным: «Ну ў чым быў вінаваты перада мною хоць бы той самы Сева? Якое злачынства ён зрабіў, каб я, узмахнуўшы чароўным алоўкам, ператварыла яго ў літаратурнага героя?» («Экіпаж разьвітваецца з вамі»).

Адрозна ад Тэды Лі, Ю. Каляда, відаць, усьведамляе свае хібы, і таму ідзе на хітрыкі. Так, дзеля таго, каб выразна пазначыць свой статус як пісьменьніцы і пераканаць чытачоў у тым, што перад імі — 100-адсоткавы мастацкі твор, яна нярэдка распачынае гульню са сваімі пэрсанажамі: «Яны [героі] проста моўчкі адвярнуліся ды пайшлі прэч па белай дарозе і хутка-хутка зьніклі, пакінуўшы мяне сам-насам з гэтай белай дарогай — чыстай паперай. Я са сьлязамі на вачах і болем у сэрцы праводзіла іх сваім мэнтальным позіркам» («Замалёўкі зь вясковага жыцьця»).

Некаторыя беларускія літаратурныя крытыкі, як, прыкладам, Ігар Бабкоў, адразу «павяліся» (гэта зразумела, бо падобныя мадэрновыя прыёмы ў нашым слоўным мастацтве вельмі рэдкія), прычым заявілі, што гэта і іншае ім вельмі, вельмі падабаецца, ня здолеўшы, аднак, патлумачыць нам, чаму і за што яны ўпадабалі творчасьць Ю. Каляды. Але няма нічога дзіўнага, што аўтар «Адама Клакоцкага і ягоных ценяў» прызнаўся ў сымпатыях да аўтаркі «Галоўнай памылкі Афанасія» — у «эстэтычным вымярэньні» Бабкова вельмі адзінока, а тут, нарэшце, зьявілася родная душа (хутчэй, яе ўдалая імітацыя).

Ю. Каляда шмат чытае і спрабуе тое-сёе скарыстаць з багатага арсэналу клясычнай і найноўшай сусьветнай літаратуры. Гэта — пэрыяд вучнёўства ў жыцьці маладой, дзёрзкай і пэрспэктыўнай пісьменьніцы. Магчыма, ён ужо сканчаецца², а магчыма, што Ю. Каляда зробіць высьвятленьне стасункаў з пэрсанажамі сваім «фірмовым знакам» у спадзеве на ўвагу тых чытачоў, якія ніколі ня бралі ў рукі «Пніна» ці «Празрыстыя рэчы» У. Набокава.

Тэда Лі і Ю. Каляда злоўжываюць «чалавечымі дакумэнтамі» (дакладней, сваімі біяграфіямі), аднолькава разьлічваюць на дакумэнтальную моц перажываньня (чытай, уласных пачуцьцяў). Таму іхныя першыя творы (апавяданьне «Каляндарык сярэдзіны кастрычніка» Тэды Лі і апавяданьне «Зялёны акіян, залатыя бурбалкі» і трылёгія «Лета» Югасі Каляды) блізкія і праблематыкаю. Супольныя для аўтарак, якія ўпершыню ўзяліся «памахаць чароўнымі алоўкамі», не збаяўшыся наступстваў, тэмы пошуку каханьня і шчасьця, выбаўленьня ад самоты, а таксама… матыў дзіцячага садка³. Акрамя таго, іх яднае прага самаўдасканаленьня. У дэбютных творах маладыя пісьменьніцы занятыя пераважна сабой: яны высьвятляюць, чаму зь іхнага жыцьця «зьніклі мужчыны» (Югася Каляда), і адчуваюць «амаль навобмацак сваю адзіноту» (Тэда Лі). Яны разгубленыя, знэрваваныя, але адначасова пераконваюць сябе ў тым, што моцныя і ўсё здолеюць — падобна гераіням «Дзёньнікаў Брыджыт Джонз» альбо «Тарыфу на месяцовае сьвятло».

Гераіня Тэды Лі глыбока занураная ў свой унутраны сьвет, і таму рэчаіснасьць для яе размытая, пазбаўленая выразнага аблічча. У «Каляндарыку…» дарэмна шукаць беларускіх рэаліяў, прыкметаў гораду Менску, дзе жывуць аўтарка і ейны пэрсанаж. Адно «вось мы на праспэкце» і «ў клюбе людна, усе танчаць і абдымаюцца». Югасі Калядзе таксама няма калі аднаўляць ці нават пазначаць у сваіх тэкстах навакольны сьвет — яна толькі кідае два-тры агульныя слоўцы для стварэньня фону («я думаў пра сэпаратысцкія тэндэнцыі ў партыях» ці «на працы рыхтаваліся да выбараў…») і зноў вяртаецца да сваіх дзявочых праблемаў.

ЛОКЦІ НАРКАМАНКІ ЯК ЛІТАРАТУРНЫ ВОБРАЗ

Давайце разьвітаемся зь Ю. Калядой — яна сыходзіць з маёй рэцэнзіі, бліснуўшы акулярамі. А мы разгледзім другое апавяданьне Тэды Лі — «Інфэкцыйны клюб» — і паспрабуем адказаць на тое ж пытаньне: ці мастацкі гэта твор?

Апавяданьне напісанае ад імя першай асобы. Як і ў выпадку з «Каляндарыкам…», гэты ход патрэбны, каб пераканаць чытачоў, што аўтарка — сьведка апісаных падзеяў і ўсё тут праўда. Ізноў «чалавечы дакумэнт»? Зусім не. А. Дубавец гэтым разам ня робіць выпісак са свайго прыватнага дзёньніка: у апавяданьні «Інфэкцыйны клюб» яна гаворыць ад імя мужчыны, сталага наведніка месца, якое ў міліцэйскіх зводках называюць «наркапрытонам». Калі я чытаў тэкст, дык баяўся, што зараз ізноў атрымаю іньекцыю мэлядраматызму, але не, абышлося. Тэда Лі ўтрымалася ад гэтага. Больш за тое, пісьменьніца здолела намаляваць шэраг адметных запамінальных вобразаў:

Лоры не было ў той вечар. Яе не было яшчэ вельмі доўга. Урэшце аднойчы яна прыйшла. Яе калаціла, яна была жудасна гарачай, з бліскучымі вачыма і пачырванелай скурай пад носам. Яна зайшла ў той самай ружовай маечцы, у яе па-ранейшаму не было грудзей. Была толькі тоненькая маечка, жахлівая прастуда і суворая зіма на вуліцы. Яна стаяла пасярод пакою, выставіўшы локці, пакуль мы ўсе глядзелі на яе ў чаканьні чагосьці асаблівага.

Літаратура пачынаецца з назіраньня, потым надыходзіць чарга цішыні, роздуму, затым — перастварэньня. Тэда Лі ўсьвядоміла гэта, пра што, у прыватнасьці, сьведчыць яе ўвага да дэталі («ружовая маечка», «стаяла пасярод пакою, выставіўшы локці»). У «Інфэкцыйным клюбе» яна вырашае цалкам мастацкія задачы: аўтарка імкнецца паказаць людзей, чые жаданьні, мэты і мары адрозьніваюцца ад нашых (але адначасова, як і мы, яны хочуць быць шчасьлівыя), людзей, якія прагнуць вырвацца з задушлівых абдымкаў рэчаіснасьці. Дзеля таго, каб перадаць «інакшасьць», адметнасьць сваіх герояў, Тэда Лі выкарыстоўвае выключна мастацкія сродкі. Сцэна, калі кампанія наркаманаў глядзіць фільм у кінатэатры і літаральна патанае ў кінавобразах, выглядае пераканаўчай, па-мастацку сьпелай. Сэксуальныя трызьненьні закаханага наркамана яркія, індывідуальныя («Лорыны локці былі насамрэч вельмі прыгожыя, вытанчаныя і ружовыя. Бывае, я пачынаю трызьніць яе локцямі. Ня вуснамі, не вачамі, не нагамі. Локці ў яе гэткія ж вострыя, пругкія і значныя, якімі бываюць грудзі».) У Тэды Лі атрымліваецца прыкмячаць дэталі, ствараць эпізоды, казаць пра пачуцьці. Аднак калі аўтарцы спатрэбілася сфармуляваць у апавяданьні жыцьцёвае крэда аматараў галюцынагенаў, зрабіць панарамны здымак, надаць твору філязофскую глыбіню, то ў яе, на жаль, нічога не атрымліваецца — адно літаратурныя штампы:

Мы робім з сабой усё, каб забыцца, усё, каб сьвет страціў сваё рэальнае аблічча, усё, каб яго карцінка ня рэзала вочы, не мусоліла пагляд. Мы тут лішнія, і мы анічога ня цэнім. Нам напляваць на заўтра. Мы накачваемся рознай дрэньню, каб паверыць у тое, што мы — не слабакі, і што сьвет, які мы так і не адолелі, — усяго толькі бутафорыя, падман. Мы — трагедыя.

На мой погляд, пісаць гэткія банальнасьці пасьля таго, як выйшлі друкам жорсткія, гранічна шчырыя кнігі Ўільяма Бэраўза і Пітэра Ўэлша, нельга. Але ня будзем забывацца, што Тэда Лі зусім нядаўна дэбютавала ў літаратуры. Яна яшчэ шукае свой шлях, уласную тэму. І робіць гэта, трэба прызнаць, энэргічна. Пазаўчора яна пісала пра тыповыя перажываньні тыповай дзяўчыны, спадзеючыся, што атрымаецца мастацкі тып, а ўчора, забыўшыся на «чалавечыя дакумэнты», не збаялася выказаць сваё «літаратурнае» меркаваньне датычна складанай і актуальнай для беларускага слоўнага мастацтва тэмы — стасункаў меншасьці і большасьці. Гэта — вялікі крок наперад, чарговае пацьвярджэньне мудрых словаў Максіма Багдановіча, што ў нашай літаратуры ўсё робіцца шпарка.

Аб чым піша Тэда Лі сёньня?

«НЯЛІПАВАЕ» АПАВЯДАНЬНЕ

У трэцім апавяданьні — «Ліпавы шлюб» — пэрсанажы атрымаліся яшчэ больш складаныя, чым у «Інфэкцыйным клюбе», — яны маюць уласныя душы, жывуць у паралельным сьвеце, створаным для іх воляй аўтаркі, але надзеленым прыкметамі нашай убогай сучаснасьці: бурачковая салата, бюлетэнь Сьведкаў Еговы і часопіс «Маладосць» у паштовай скрынцы, заначка гаспадарчага мыла, «вялікія елкі ў цесных хатах» пад Новы год, пэнсійнага ўзросту кабета, якая ў радыёперадачы «скуголіць у ролі надзвычай уразьлівага дашкольніка». Учынкі герояў псыхалягічна дакладныя, маюць унутраную матывацыю (вельмі добра атрымаўся камічны вобраз матулі галоўнай гераіні). Мова добрая, пругкая.

Што таксама важна, гісторыя каханьня ў «Ліпавым шлюбе» ня мае нічога агульнага з комам злобна-нэрвовых павярхоўных перажываньняў і капрызаў з псэўдалітаратурнага «Каляндарыка…». Тут — сапраўднае глыбокае пачуцьцё, ад якога ў сэрцах чытачоў нараджаецца (нарэшце!) мастацкае спачуваньне: «Ты не пацан. Ты проста сапраўдная. Сапраўдная. І яшчэ ў цябе скура пахне пяском, і ты для мяне».

Таму няма нічога дзіўнага, што, публікуючы гэтае апавяданьне, часопіс «Дзеяслоў» назваў сапраўднае прозьвішча аўтаркі: прыйшоў час Адэлі Дубавец выйсьці на літаратурную авансцэну і зірнуць у вочы сваім чытачам, якія чакаюць ад яе новага перастварэньня рэчаіснасьці.