Дзень першы

НАЧНЫ ЗВОН

Аж да зьмярканьня пэнсіянэр Голец завіхаўся ў садку. Ён падцінаў ружы і прыкрываў іх хваёвымі лапкамі, рыхліў загоны і ўгнойваў зямлю пад яблынямі. Вецер вырываў яму з рук матузы і прылады, разьдзімаў нагавіцы, тармасіў шалік, сыпаў у вочы вапнавым пылам. Ён вярнуўся дахаты наскрозь правеяны, з наможаным хрыбетнікам, хукаючы ў скарчанелыя пальцы. Павячэраўшы, ён адразу пайшоў спаць.

Ён доўга круціўся ў ложку, ніяк ня могучы заснуць. Яму балела ўсё цела, пякло ўваччу, а ў дадатак у коміне безупынна і сэрцашчымліва скавытаў страхотлівы вецер. Калі ён прымружваў вочы, перад ім пачынаў цягнуцца бясконцы табун сівых аблокаў. Калі іх расплюшчваў, яго непакоіла хваляваньне фіранак, якімі варушыў скразьняк, і вычварнае адлюстраваньне сутоньня ў вокнах. Яму здавалася, што ўсе шыбіны, нібыта нэкралёгі, былі абрамленыя чорнымі палоскамі. Мабыць, яшчэ ніколі ён не адчуваў такой тугі ад самоты.
— Што са мною? — мучыла яго пытаньне. — Я ўжо застары, каб баяцца цемры.

Але ўрэшце трывожнае сэрца сунялося, і стома ахінула ягоны мозг сном, блізкім да страты прытомнасьці.

Каля поўначы ён раптоўна прачнуўся. Яму здалося, што ён чуе прыглушанае галашэньне. Яго ахапіў невытлумачальны страх. Ён склаў рукі да малітвы, але ягоная разгубленасьць была такая вялікая, што яму блыталіся словы. Бедаваньне не супынялася. Голец прыгадаў час, калі ягоная жонка, цяпер ужо нябожчыца, паплаквала побач зь ім у ложку, заглушаючы ўсхліпы цяжкай паласатай пярынай. Гэта гучала так сумна і знаёма, што ягоны страх абярнуўся ў спагаду. Ён сеў у ложку і ўважліва разгледзеўся па пакоі.

Каля дзьвярэй, на старым куфры, куды ён складаў брудную бялізну, сядзела босая прыява ў адным споднім, хустка ёй зьехала з рэдкіх сівых валасоў, тонкая каса вілася на згорбленай сьпіне. Прыява хавала твар у даланях і трэслася ад усхліпаў.

Спачатку Гольцу падумалася, што ён стаўся ахвярай падману пачуцьцяў. Перш чым легчы, ён упэўніўся, як кожнага дня, ці засунуў засаўку пры дзьвярах у хату, а потым яшчэ замкнуўся ў сваёй спальні. Як сюды магла трапіць чужая асоба? Ён працёр вочы, каб пераканацца, што гэта не вар’яцкі сон, і глянуў зноў. Постаць сядзела на тым самым месцы, выразна бачная ў месячным сьвятле. Рукі, якія выглядалі з рубчастых рукавоў кашулі, былі тонкія, як палкі.
— Прабачце, хто вы і чаму плачаце? — запытаўся пэнсіянэр расхваляваным голасам.

Мокрыя ад сьлёз далоні троху расхінуліся, і нараканьне пачулася гучней. Каса на згорбленай сьпіне зноўку несуцешна страсянулася.
— Ведаеце, — паважна сказаў Голец, — гэта для мяне крыху дзіўна. Колькі жыву, я вас ніколі ня бачыў і зусім не разумею, як вы сюды трапілі. Ня вельмі каб прыемна прачнуцца сярод ночы і ўбачыць, што ў пакоі сядзіць і плача незнаёмая жанчына.

Прывід выцягнуў з за пазухі каляровую насоўку, тужліва высмаркаўся, ягоныя рукі апалі на прыпол. На пэнсіянэра паглядзела жаласьлівае, маршчыністае аблічча старой дзеўкі.
— Чаму ж мне ня плакаць? Плача ўсё неба, плача ўся зямля. Сталася найстрашнейшае, што ўвогуле магло стацца. Памёр наш мілы Госпад Бог.

Нічога не сказаўшы, Голец адхінуў пярыну і спусьціў валасатыя жылістыя ногі на падлогу. Зь несхаваным страхам паглядзеў на дзівотнага госьця.
— Я твой анёл-ахоўнік — растлумачыла зьява. — Нічога, што ты мяне яшчэ ня ведаеш; у сапраўднасьці мы разам ужо больш за шэсьцьдзесят гадоў. І толькі дзякуючы гэтаму жахліваму здарэньню ты ўбачыў мяне сваімі сьмяротнымі вачыма.
— Але ж гэта… — заікнуўся Голец. — Не, гэта немагчыма. Зусім немагчыма. Гэта нейкая бязглузьдзіца.
— Ну, Бог быў ужо вельмі стары, — тлумачыў анёл, не зьвяртаючы ўвагі на чалавека, — аднак ніхто такога не чакаў. Гэта здарылася занадта нечакана. Пад вечар ён пачаў зьнікаць у сваім залатым воблаку, а гадзіну таму Асраэль, анёл сьмерці, закрыў яму вочы. Ня думай толькі, што ты адзіны чалавек на сьвеце, які пра гэта ведае. Мы паведамляем гэта ўсім людзям. Вы ж таксама мусіце ведаць, на чым стаіце.
— Нешта нам пагражае? — перапалохаўся пэнсіянэр. — Што?

Анёл ня здолеў стрымаць горкай усьмешкі.
— Ну, ты ў мяне разумнік! Мог бы і сам дадумацца. Усё вам пагражае. Усё, аб чым толькі можаш падумаць. Уяві сабе! Найвышэйшая пасада ў сусьвеце запуставала. Пасьля сьмерці заканадаўца перастаюць дзеяць законы. Наступіць нешта страшнае. Жыцьцё і сьмерць пераблытаюцца. Пасьлядоўнасьць часу парушыцца.
— А чаму ніхто ня можа пераняць гэтую справу? — выбухнуў Голец. — Нейкі намесьнік, нашчадак або нехта такі? Хто ўзяў бы гэта ў свае рукі, каб усё засталося як было?

Толькі цяпер ён зразумеў дасканалы парадак усяго сьвету і пачаў каяцца ў душы, што часам наракаў на яго, на сваю долю або на надвор’е.
— Зразумела. Ты ня думай, што мы да гэтага не дапалі раней за цябе, — сказаў нябесны анёл. — На жаль, у нас дакладна таксама, як і на зямлі: калі няма тастамэнту, паміж астатнімі ўзьнікае вэрхал. Найгорш, аднак, што нам трэба лічыцца і з нападам злых сілаў на пусты пасад. Ты мяне разумееш? Нешта падобнае, як было перад стварэньнем сьвету. Тыя, што калісьці былі разьбітыя і зрынутыя, зноў падымаюць галовы. Зноў падымаецца пыха, самалюбства і прага ўлады. А нашыя? Ах, плянаў абароны знайшлося б дастаткова, але няма нікога, хто б узяўся кіраваць. Усе страцілі галовы. Разумныя баяцца стаць самазванцамі, а нясьціплым, якія самі сябе прапануюць, ніхто не давярае. Ведаем, што адзіны шлях — веча і выбары, але да гэтага мы прыйдзем ня надта хутка. Хоць у сьвятых найсьвятлейшы розум, яны сварацца між сабою. Арханёлы нецярпліва брынкаюць мячамі. Славалюбства, як чарвяк, разьядае адзінства, якое вельмі патрэбнае дзеля захаваньня вялікае спадчыны. Хлісьнем бяды, калі пекла пакарыстаецца сытуацыяй і пачне дзейнічаць!
— Тады настане разлад, анархія, — прашаптаў пэнсіянэр.— А што будзе з намі на зямлі?
— Пра гэта тут не ідзецца, — пасьпешна сказаў анёл. — Ваш лёс будзе вырашацца разам з нашым. Бясспрэчна тое, што як было на пачатку, так і цяпер усё зноў будзе залежаць ад баяздольнасьці нябеснага войска.
— А мы што — павінны маліцца? — запытаўся Голец, перамагаючы ком страху ў горле.
— Каму? — горка ўсьміхнуўся анёл.

Тут навонкі азваўся манатонны і ўрачыста-паважны гук, падобны на змрочнае выцьцё пажарнай сырэны. Шыбіны пачалі пабразгваць, усё роўна што вуліцай ехалі цяжка гружаныя калёсы. Анёл саскочыў з куфра і накіраваўся да дзьвярэй.
— Куды ідзеш? — зноўку спалохаўся стары. — Ты ж мяне цяпер не пакінеш?
— Я мушу. Там, угары, спатрэбяцца ўсе сілы. Ці ты ня чуў голасу Габрыелевай трубы? Абвясьцілі мабілізацыю. Пакуль не разьвіднела, усе верныя мусяць згуртавацца вакол апусьцелага пасаду.
— Не, не, пачакай! — роспачна выкрыкнуў Голец і выбег за анёлам у сені. — Скажы, а сонца будзе сьвяціць, як і раней? Ці мы будзем, як і дагэтуль, жыць і паміраць? А дзеля каго? Зь якой мэтай?

Запытаны ўжо не адказаў. Ягоная стракатая кашуля затрапятала на ветры, босыя пяты адарваліся ад зямлі, камічная касічка падскочыла, і анёл узьляцеў кудысьці ўгору, у навальнічны прастор над мястэчкам.
— Бяда, — застагнаў пэнсіянэр і хісткім крокам вярнуўся ў пакой. Але раптам нешта пастанавіўшы, ён нацягнуў на сябе самае неабходнае і выбег празь дзьверы, якія засталіся адчыненыя пасьля нябеснага госьця.

На вуліцы было поўна народу. Людзі гаманілі ў групах, якія ўсё пабольшваліся. Не было нікога, каму б гэтай страхотнай зьвесткі не перадалі прарочы сон, прывід або прадчуваньне. Усе аслупянела глядзелі ў неба, адкуль усё яшчэ даносіліся бадзёрыя гукі сыгнальнай трубы ў суправаджэньні рэзкіх маланак. Тых, хто да гэтай пары заставаўся недастаткова паінфармаваны, затрымлівалі прыявы, што ўзьнікалі на рагах пляцу. Незнаёмы бледны маладзён з расхрыстаным плашчом, пад якім не было відаць ніякага цела, прамаўляў да людзей пад згаслым ад ветру ліхтаром. Ён зьнік, калі людзі абступілі яго шчыльнейшым колам. Пляц відавочна хваляваўся. Бабулькі голасна ўсхліпвалі. У вачах моладзі гарэла непрыхаваная радасьць ад гэтай сэнсацыі. Вецер, які буяніў без упыну, выдатна пасаваў да настрою; бразгалі дзьверы ў дамах, сыпалася шкло, лёталі капелюшы, выдзімаліся спадніцы. Напружаньне дасягнула вяршыні, калі да гоману далучыўся гулкі ўдар звону, а зараз за ім другі.
— У касьцёл! У касьцёл!

Ніхто ня ведаў, хто так загадаў. Мужчыны і жанчыны, старыя і маладыя, памчаліся вузкай вулачкай да малога барочнага храму. Людзей там было як мух, усе маўкліва стаялі і аслупянела глядзелі на вежу, вакол якой кружылі спалоханыя галкі. «Бім-бом, бім-бом», — адмерана нёсься пахавальны тон, а сам раскалыханы звон відаць было праз павырываныя ветрам жалюзі.
— Хто гэта звоніць? — здушаным голасам запытаўся Голец у свайго суседа, спадара ў глыбока насаджаным капелюшы, калі яму ўдалося праціснуцца да першага шэрагу.
— Ніхто, — разьюшана адсек запытаны. Гэта быў аптэкар, спадар Баер. — Звоніць само сабою. Гэта на пахаваньне, разумееце? — І дадаў скрозь зубы, быццам бы саромеючыся паўтараць перад астатнімі, якія ўжо што-нешта ведалі: — А вы што, ня ведаеце, што наш стары Госпад Бог памёр?

Пэнсіянэр глядзеў угору на пасівелы крыж на сьпічаку вежы, вільготнымі вачыма назіраў за звонам, і яму пачало здавацца — калі ён так стаяў з напружанай шыяй, а чорныя хмары хутка плылі на небе, — што гэта ня хмары там уверсе, але ён, вежа, людзі ды цэлая зямля імчаць кудысьці ў шалёных уцёках.

Дзьве гадзіны звон гудзеў злавесна, няўмольна, безупынна. Перад касьцёлам ужо нікога не засталося, а ён усё званіў. Найперш паасобку, а потым купкамі людзі пачалі разыходзіцца. Іхны страх мацнеў. Сход раставаў. Першыя адыходзілі ціха і крадком, апошнія ўцякалі ў нейкай дзікай сумятні, баючыся свае адзіноты.

Пад раніцу вецер аслабеў да лёгкага павеву. Калі людзі ўставалі з ложкаў, перапалоханыя, нявыспаныя, ня верачы ў драматычныя сцэны мінулай ночы, было зусім бязьветрана. Звон маўчаў. Над ваколіцай вісела непраглядная, як сьцяна, густая імгла.

Дзень другі

БАРТАНЕВА ЯЗДА

На падворку карчмы «Пад збаном» вытыркалі з імглы дышлі драбінаў і брычак, усё роўна што дулы гарматаў, падрыхтаваных да стрэлу. Іхныя вільготныя акоўкі цьмяна блішчэлі. Страху над буданчыкам з гміннай вагою пакрывала шэрань, а за вастрыі жалезнага плота чаплялася ашмоцьце туману. Карчма бруіла гарэлачным духам. На вуліцы, перад поштай, аднавокі Пэхачак замятаў конскія пончыкі. Азваўся стукат капытоў, найперш прыглушаны на подсьціле, пазьней востры на брукаваным падворку — гэта вазак Бартань выводзіў са стайні паўсьляпога, лядашчага белага каняку. У гэты самы момант над падворкам праляцеў першы крумкач з прарэзьлівым карканьнем.

Бартань паволі запрог каня, закурыў люльку і цырымонна залез на козлы паштовага воза. Перш чым узяць лейцы ў рукі, ён на імгненьне зірнуў угору, у бяздонную, сіва-брудную плахту неба, адкуль даносілася злоснае карканьне. Сама менш дваццаць крумкачоў ніцавалі гарызонт уздоўж і ўпоперак. Яны кружлялі, апускаліся і зноўку ўзьнімаліся.
— Но! — сказаў Бартань і гучна прыцмокнуў.

Конік не зварухнуўся. Зь дзьвярэй гасподы выйшаў п’яніца Білэк са сьвежанапоўненай бутэлькай ядлаўцоўкі, нюхнуў бурачковым, прышчаватым носам і затрымаўся пасярод двара. Яго зацікавіў упарты конік.
— Но! — мацней паўтарыў Бартань, але бялун толькі баязьліва зьвесіў галаву. Вазак ня памятаў, каб нешта такое калі-небудзь здарылася. Ён сунуў люльку ў кішэню і хапіўся за пугу.
— Кар! Кар! — крычалі ў мэлянхалічнай смузе крумкачы. Іх магло быць пад сотню. Яны нязграбна махалі крыламі, садзіліся на дахі дамоў, на жалезныя вастрыі плота, на поручні вагі. Цокалі на брукаванцы, дзяўблі абручы і абады колаў.

Бартань ашпарыў белуна пугаю па худых баках. Конік напяўся, але не ступіў ні кроку. Ён зьвесіў галаву яшчэ ніжэй.
— Кіньце, гэты вам не пацягне, — азваўся якісьці вясёлы голас з вуліцы. Там ужо стаяла ладная грамадка разявакаў, яны глядзелі адзін на аднаго, але нельга было вызначыць, каторы зь іх гэта сказаў. Крумкачы каркалі яшчэ злавесьней. Іх былі ўжо ня сотні, а тысячы. Немагчыма было іх зьлічыць.
— Дык што, пачварына, паедзеш ці не? — разьюшыўся вазак і пачаў біць каня пугаўём.

На парозе пошты зьявілася жаночая постаць, захутаная ў ваўняную хусту.
— Вой-вой, Бартань, ня беце майго косю!

Пугаўё разанула, паштмайстрыха заламіла рукі, абхапіла конскую шыю з гістэрычным галашэньнем:
— Чаго вы яго б’яце, бедачыну, ён жа не вінаваты, ён толькі баіцца!
— Баіцца? А чаго ж ён баіцца? — разявакі прыступілі бліжей. Цяпер ім стала цікава.
— Чарцей баіцца. О Госпадзе, ці ж вы ня ведаеце, што гэта не зусім звычайныя крумкачы лётаюць навокал? Ці хто-небудзь бачыў калісьці такую грамаду крумкачоў?

Ніхто не адказаў, усе разгублена паглядзелі адзін на аднаго.
— Ну дык бачыце! Чэрці выройваюцца, пачынаюць вайну за неба. Бартань, выпражце каня і адвядзеце яго ў стайню. Людзі, людзі, ці ж вы забылі пра тое, што сталася сёньня ўначы?
— Ну, так, — незадаволена мармытнуў вазак, — а хто паедзе ў Яварак па пошту? Хто прывязе газэты зь цягніка?

Чыгунка мінала мястэчка шырокай дугой. Бартнеў каўчэг езьдзіў два разы ў дзень на станцыю, што была за гадзіну язды з гакам. Хто прывязе газэты? Гэтае пытаньне зачапіла за жывое. Ніколі раней альшынцы так не сумавалі па газэтах. Як жа інакш яны даведаюцца, што робіцца з астатнім сьветам?
— Так нельга, — разважліва сказаў Білэк. — Хтосьці мусіць ехаць.

Грамадка вакол яго згодна падтакнула.
— Я ўсё ж паеду, — вырашыў вазак. — Ці я калі баяўся чаго-небудзь? Не. Ня буду баяцца і крумкачоў. Спадарыня, будзе лепш, калі вы пойдзеце дахаты, а наконт язды мы з канём дамовімся.

Некалькі суседзяў ахвотна ўзяліся падтрымліваць паненку.
— Абавязак ёсьць абавязкам, — растлумачыў мужчына на козлах і надзяліў каняку парай грунтоўных сьцёбаў. Бялун жвава рушыў дапераду і ўжо не спыняўся. Бартань горда разглядаўся, падскокваючы на няроўнай брукаванцы пад гару, у бок Расахацкага лесу.
— Слава табе! — памахаў яму Білэк бутэлькай ядлаўцоўкі. Ён бегма правёў паштовы воз ажно да каменнага мосту цераз млынавы струмень, дзе стаялі дзьве перакрыўленыя фігуры сьвятых.

На вуліцы ўсё яшчэ мазгавалі. Птушкі ці д’яблы? А чаму так раптоўна зьніклі? Ці Бартню пагражае нейкая небясьпека? Дзьверы згорбленай хаціны каля пошты адчыніліся наросьцеж, і старая багамолка Гэбэртка вылезла на парог. Яна стала і паглядзела ў бок лесу, прыкрываючы вочы. Але воза ўжо ня згледзела. Хэкаючы і кашляючы, яна вярнулася ў сваё лагво.
— Хай Госпад Бог будзе з намі, — мармытала сабе пад нос, — хай Госпад Бог будзе з намі, а нячыстае ідзе прэч! Цяперака яго разьдзяруць.

Бартань выехаў перад дзявятай, а да адзінаццатай павінен быў ужо даўно вярнуцца. Набліжаўся поўдзень, а яго не было. Некалькі гультаёў стаялі перад вітрынай гадзіншчыка Кмоха і сузіралі, як мінае час. Яны паціскалі плячыма і круцілі галовамі. У Гэбэртчыным ваконцы мільгатала сьвечка, яе жоўты розбліск журботна расплываўся ў імгле. Было відаць старую, якая раздражнёна хадзіла ў кухні, сьціскаючы ружанец у кашчавых пальцах. Раззлаваны цырульнік Квіда загрукаў кулаком у ваканіцу:
— Чаго вы запалілі гэтую сьвечку?
— За мёртвага, — адсекла багамолка.

Людзей ля пошты ўвесь час прыбывала. Бартань не вяртаўся. Было ўжо ясна, што яму нешта прыдарылася. Госпадзе Божа, няўжо Гэбэртка мае рацыю? Папоўдні людзей яшчэ пабольшала. А палове першай ад пясковай дарогі данеслася бразгатаньне воза, які ляцеў з шалёнай хуткасьцю.
— Гэта ён! — усьцешыліся Бартневы сябры.

Аднак аказалася, што іхная радасьць была заўчасная. Праз момант бразгат колаў пачаў аддаляцца. Гарбун Квіда ў белай цырульніцкай накідцы на калматым швэдры, які выглядваў з рукавоў і вакол шыі, падскокваў, як гумовы паяц. Шкада, не было каго галіць.
— О так, о так, яму ня трэба было ехаць, — сьмяяўся ён да сьлёзаў, а неверагодна вялізнага памеру галава ківалася над кароткім тулавам. — Дзе ён меў розум?
— Заткніся! — закрычаў на яго Білэк.

Не пасьпеўшы яшчэ зьмірыцца зь першым расчараваньнем, яны пачулі каляску з другога боку мястэчка. Гэта ніяк ня мог быць Бартань — куды ж бы ён ехаў? Тым ня менш усе сабраныя перад поштай затаілі дыханьне. Прыслухоўваліся, пакуль стукат капытоў не заціх у далечы.

Праз гадзіну экіпаж прагрукатаў там, дзе ніхто ніколі ня езьдзіў, на дарозе ў лагчыне пад Галчынай гарой. Каго ж тудою чэрці носяць? Было чуваць нейкі страхотлівы голас, падобны на выцьцё, рыпелі восі, колы падскоквалі на камлыгах, ляскала пуга.
— Калі б не было гэтай імглы, мы бачылі б гару зусім добра, — заклапочана ўздыхнуў Білэк.

Потым таямнічы вазак павярнуў кудысьці на Кухэльскую грэблю, і надзея зноўку пагасла. Але калі грукат воза даляцеў ад вёскі Стржэць, а потым зноў ад жвіроўні, разьвіднела ў галаве разумнаму гадзіншчыку Кмоху.
— Ну як жа! — крыкнуў ён, уважліва прыслухаўшыся да штораз слабейшага грукату. — Хай я буду біты дурань, калі гэта ня сам Бартань так упарта аб’яжджае мястэчка. Чэрці яго ганяюць палямі зь ягонай поштай!

Вакол яго адразу паднялася магутная гамана. Некаторыя цяпер ужо былі ўпэўненыя, што таямнічы вазак ня можа быць нікім іншым, як толькі Бартнем. Насамрэч, усе гэта ўжо даўно прадчувалі. Аднавокі сьцьвярджаў, што пазнаў яго празь лясканьне пугі ўжо пад Галчынай гарой. Білэк спасылаўся на знаёмае іржаньне каня, Квіда мог бы прысягнуць, што гэта ён хвіліну назад так роспачна клікаў на дапамогу. Але што гэта ўсё значыць? Ці ён, можа, згубіў дарогу ў гэтай імгле? Заблудзіў? Як бы там ні было, трэба выбегчы яму насустрач, затрымаць яго. Знайшлося некалькі сьмелых, якімі ўзяўся кіраваць гадзіншчык. Апошнім разам воз матаўся дзесьці за жвіроўняй, паводле ўсіх азнакаў цяпер ён перасячэ стары гасьцінец каля могілак. Значыць, мігам туды — на могілкі!

Каля траціны людзей кінуліся бегчы. Астатнія зьбянтэжана прыціхлі і вычэквалі, настаўляючы вушы на ўсе чатыры бакі.

Каля чацьвертай імгла пачала радзець. Ад гор павеяў вецер, паразьдзіраў туман на камякі, што нагадвалі здані, і пагнаў іх вулачкамі, а потым далей цераз палі і лугі. Не пасьпелі людзі агледзецца, як стала зусім ясна, на захадзе паказалася сонца, гузакаватае і агромністае, як бурак. Пэхачак пачухаў кудлы і зарагатаў:
— Гергот, цяпер, магчыма, нам удасца яго ўбачыць!

На другім паверсе пошты адчынілася вакно, і зь яго выглянула ўтрапёная галава ў ваўнянай хустцы, з вачыма, падпухлымі ад плачу. Цырульнік Квіда вырашыў, што ён таксама разглянецца па ваколіцы, а менавіта — з даху свайго дому. Ён пабег з разьвеяным крысьсём, але перш чым пасьпеў адчыніць дзьверы ў цырульню, зноў пачуўся грукат колаў.

Гэтым разам воз не аддаляўся, а пад’яжджаў бліжэй, штораз бліжэй, з зусім іншага боку, чым яго чакалі, ад млынавага мосту — ляцеў проста на перапалоханую грамаду перад поштай.
— Ён тут! Ён нарэшце тут! — яны пераможна крычалі яму на прывітаньне. Бартань аднак нічога ня бачыў і ня чуў. Ён сьцябаў свайго беднага ўпацелага коніка, вырачваў вочы, быў бяз шапкі. Яны дарэмна стараліся пераступіць яму дарогу, ён гнаў як апараны, мінуў скрыжаваньне ля пошты і паімчаў далей, да жвіроўні.
— Лавеце яго! — завішчала Гэбэртка ў вакне за дагарэлай сьвечкай. — Ня бачыце, што ён звар’яцеў?

Найбольш прытомныя пабеглі за возам. Ім пашанцавала дагнаць яго, калі ён паварочваў каля Марцінавай клуні, яны павісьлі пры конскіх цуглях, як рой мух. Бялун захістаўся, ногі пад ім падкасіліся, з налітых крывёю вачэй пырснулі амаль людзкія сьлёзы. Бартань, як дасьпелая грушка, зьляцеў з козлаў у рукі сваіх сяброў — Білэка, Пэхачка і Квіда.

Уваскрашалі яго добрую гадзіну ў карчме «Пад збаном». Білэк ахвярна ліў у яго ядлаўцоўку. Толькі па пятай чарцы яму вярнулася мова, але зашмат ад яго не даведаліся. Ён толькі помніў, што згубіў дарогу. Ён, які езьдзіў на станцыю ўжо дваццаць пяць гадоў! Напэўна, збочыў з гасьцінца зараз за сьвятым Флярыянам, бо не даехаў нават да Расахацкага лесу. Дзе езьдзіў? А чорт яго знае. Вытрасаў душу па лагчынах і па вораным полі, адчувае сябе, як здохлы сабака. Што гэта было — чары, вядзьмарства? Ён паціснуў плячыма. А што ён бачыў дарогаю? Нічога. Імглу. Імглу і чорнае поле. Чорнае? Ну так, зусім чорнае, поўнае крумкачоў. Крумкачы і крумкачы: іх там каля мільёна. Д’ябал каля д’ябла. Не, ён ужо ніколі нікуды не паедзе. Нечувана, бо мястэчка застанецца без газэтаў і бяз пошты. А хай бы гром пабіў усіх цікаўных! Яму перасохла ў роце. Ён працягнуў дрыготкую, зьледзянелую руку па новы кілішак ядлаўцоўкі.

У карчме затупацелі неспакойныя крокі. Што дзеецца? Ах, гэта толькі Кмох са сваёй кампаніяй. Вярнуліся. Але чаму жанчыны пад вокнамі пачалі так бедаваць, чаму так загаласілі? І ані кроплі ўвагі да героя Бартня! Першы праціснуўся ў сені цырульнік. Скурчыўшыся і паклаўшы галаву на калені, на найбольшай бочцы сядзеў гадзіншчык і распавядаў. Ягоныя таварышы, агаломшаныя і зьбялелыя, сядзелі вакол яго на бочках зь півам і перапынялі яго. Адзін перад адным хваліліся сваімі прыгодамі. Калі яны з пустымі рукамі вярталіся каля могілак — там была ого якая імгла! — заўважылі страшную рэч: мёртвыя ажылі! На могілках было, як на кірмашы. Там прагульваюцца алейкамі, гнезьдзяцца на дрэвах, сядзяць на прыступках пад заржавелым Хрыстом, качаюцца на разьбітых надмагільных плітах. Адны нябожчыкі! І нядаўна пахаваныя, і шкілеты ў гнілых лахманах. Вядома, яны далей не чакалі, пабеглі, нібыта апараныя, у мястэчка.
— Яшчэ й гэта! Яшчэ й гэта! — енкнуў Квіда і схапіўся за галаву. — Мёртвыя ажылі! Чэрці, а цяпер яшчэ нябожчыкі! Нічога сабе госьці!

Дзьверы адчыніліся, і Білэк акінуў цырульніка дакорлівым позіркам. Бартню зноў заняло мову.

Навіна неслася з вуснаў да вуснаў, шырылася як чума і сеяла жах. На ўсіх вуліцах ішлі ліхаманкавыя дэбаты. А на пляцы — адкуль Галчыну гару відаць было як на далоні, дый ня толькі яе, але і Кухэльскую грэблю ды нівы пад Расахацкім лесам — стаялі тыя, хто ўжо насыціўся сэнсацыйнымі размовамі. Цяпер яны толькі глядзелі. Шарэла, але ад імглы не засталося ні сьледу. Як скінуць вокам, усюды былі крумкачы. Час ад часу некаторы падымаўся, махаў цяжкімі крыламі і зноў сядаў. Яны ня каркалі, былі маўклівыя, злавесна маўклівыя. Бярозы на Галчынай гары былі ўвешаныя імі, як экзатычнымі пладамі.
— Іх тут хоць гаць гаці, — сказаў пэнсіянэр Голец. Ён стаяў на абмуроўцы фантана, усьпіраючыся на плячо свайго сябра, купца Шчовічка.
— Калі на іх гляджу, мурашкі бегаюць па сьпіне, — пагадзіўся купец. — Гэта сапраўдная аблога!

Дзень трэці

ШТУКАРЫ

Пляц быў пусты, толькі пад аркадай карчмы штурхалі адзін аднаго абібокі. Апошняя спозьненая гаспадыня з напханай закупамі торбай стаяла перад латком крамніцы Файтоўкі. Ратушавымі сходамі паважна спусьціўся паліцыянт Мушэк, хвіліну памарудзіў перад дошкай з публічнымі аб’явамі, а потым, хістаючыся з боку ў бок, пайшоў да вузкай вулачкі за вежай. Не пасьпеў ён павярнуць на яе, як з за рогу на другім канцы вулачкі паказалася падазроная пара.

Два мужчыны клыпалі безь відавочнай мэты. Абодва былі адзетыя ў старыя вайсковыя нагавіцы, на нагах мелі боты з халяўкамі, а на галовах зухаватыя, паношаныя зялёныя капелюшы. Яны былі смуглявыя, як катляры, на плюшавых камізэльках з мэталёвымі гузікамі калыхаліся тоўстыя срэбныя ланцужкі. Яны жвава прайшлі міма каменных фігураў сьвятых і папраставалі на сярэдзіну пляцу. Старэйшы, даўгяла з чорнымі натапыранымі вусамі, ляніва апусьціўся на прыступкі фантана; маладзейшы, блазьнюк зь нізкім лобам і шырока расстаўленымі вачыма, стаяў над ім з рукамі ў кішэнях і фальшыва пасьвістваў. Паліцыянт, які тымчасам вярнуўся з вулачкі на пляц, сачыў за незнаёмымі неспакойным позіркам. Ён ужо двойчы быў намерыўся пакінуць сваё месца ля сьцяны ратушы і двойчы перадумаў. У гэты момант гадзіньнік пачаў паволі, велічна біць адзінаццатую.

Маладзейшы цыган паглядзеў на старэйшага. Здалося, што старэйшы незаўважна кіўнуў. Бязвусы выцягнуў рукі з кішэняў і зь няўлоўнай воку хуткасьцю пачаў трапаць пальцамі правай рукі аб далонь левай. Пачуўся стукат бубна, спачатку ціха, як шум спорнага дожджыку аб шыбу, але чым далей, тым разборлівей і выразьней, ажно ўрэшце цэлы пляц дрыжаў ад грукату нябачнага штукарскага бубна. Зьдзіўленая Файтоўка адагнулася ад сваіх пляцёнак. Некалькі вокнаў зь ляскам адчыніліся. Што робіцца? Дзівотны бубнач няўтомна бубніў далей, штораз больш гвалтоўна, штораз больш апантана, гул нёсься да самых далёкіх вуліцаў. Пачалі зьбягацца людзі.

Разьлютаваны паліцыянт накінуўся на бубнача. За ім шчыльным паўколам стаяў натоўп.
— Дуй адсюль! — крыкнуў яму ахоўнік парадку.

Даўгяла паволі ўзьняўся, паглядзеў на яго зьдзекліва, потым нечакана выкінуў абедзьве рукі ўгору і апусьціў іх уніз. Потым адскочыў — і ля, якое дзіва! Перад ім вырасла палатка, больш-менш на дзьве асобы. Паліцыянт змоўк, з разяўленым ротам узіраючыся на дзіва.
— Увага! — мужчына магутным голасам перакрычаў гул бубна. — Толькі для мужчынаў!

Толькі ён гэта прамовіў, як дакладна гэткі надпіс засьвяціўся чырвонымі літарамі над уваходам у палатку. Жанчыны ў грамадзе незадаволена замармыталі. Бубнач выцер рукі аб калашыны і схаваў іх у кішэні. Настала такая цішыня, што было чуваць парыпваньне пеўніка на ратушнай вежы.
— Толькі для мужчынаў, — паўтарыў штукар, выкрыўляючы твар у саладжавай, лісьлівай усьмешцы. — Гэтым я ніяк не хачу сказаць, што наш паноптыкум скрывае нейкую гідкую брыдоту. Мы ня маем на складзе ні скаромных фатаграфіяў, ні глыбока дэкальтаваных васковых фігураў. Кожны мужчына, які сюды зазірне, убачыць на ўласныя вочы сваё першае каханьне. Вы мяне добра зразумелі? Сваё першае каханьне! Баіцеся падману? Нічога прасьцейшага, як самому пераканацца. Ніхто ня будзе ашуканы, плата за ўступ пасьля відовішча, хто нічога ня ўбачыць, той нічога ня мусіць плаціць. — Ён пахіліўся і энэргічна расхінуў палатку. Пасярэдзіне задняй сьцяны таямніча бліскала прагляднае вочка.
— Шаноўныя месьцічы, — працягваў мужчына з вусамі, — вам прапануецца незвычайная рэч, дзіва над дзівамі. А можа, вы нам не давяраеце, бо перад сабой бачыце толькі двух беднякоў з пустымі кішэнямі? Вы памыляецеся, мы багацейшыя, чым вы думаеце, бо мы прапануем на продаж сны, — ён абярнуўся на пяце і працягнуў руку з указальным пальцам, закрыўленым, як кіпцюр. — Гляньце вунь на таго млынара, на таго таўстуна з галавой, як кавун! Я ўбачыў яго ўчора — а можа, гэта й не было якраз учора? — як ён міла прагульваецца ўздоўж струменьчыка і лічыць зоркі, утопленыя на дне. А ты, кравец, худы і жоўты, як кавалак воску, не запярэчыш, што на днях доўга ўзіраўся ў іголачнае вушка, быццам бы табе там мільгаў стары, забыты ўспамін? Я стаяў пад вакном гасподы і сачыў за карцёжнікамі. Адзін зь іх, забыўшы пабіць карту, напружана ўглядаўся ў малюнак чырвовага туза. Што ён там бачыў? П’яніцы стараліся як найхутчэй напіцца, але ў іхных песьнях была нейкая ласка, а ў каламутных позірках нейкая туга. Вы ўсе марна тужыце аб вашай чароўнай мінуласьці. Вы можаце яе займець! Прычына вашай маркоты — тут, праўдзівая аж да болю, незафальшаваная і салодкая. Першае каханьне! Колькі ж вы па ім сумавалі, колькі ж тужылі! Заходзьце! Заходзьце! Толькі дурань мог бы яшчэ вагацца!

Прадавец сьвечак прытэпаў ад сваёй крамы, скрушліва высмаркаўся ў хустачку і, ссунуўшы шапку, зьбянтэжана выцер сваю лысіну.
— Нічога, — ліхаманкава зашаптаў яму праз плячо аптэкар Баер з настабуранымі вусамі і вырачанымі вачыма, — ці гэта будуць чары, ці толькі пякельны падман, мы й так пойдзем, каб гэта паглядзець.
— Так, так, — падтакнуў прадавец і крадком разгледзеўся, ці ня чуе ягоная жонка.

Паліцыянт Мушэк прыглушаным голасам размаўляў зь лістаношам Гайкам. Калі б ён ня быў на службе, першы пайшоў бы на гэта паглядзець. А так — не выпадае. Абавязак ёсьць абавязкам. На ходніку перад аптэкай размахваў рукамі млынар Тайхман, які нагадваў кісельную гару сала. Яго падмаўлялі, а ён мужна бараніўся.
— Што, ніхто ня мае ні трохі сьмеласьці? Што, ніхто нам ня верыць? — злаваўся цыган і люта біў сябе ў грудзі, ажно дзылінкалі мэталёвыя гузікі на ягонай камізэльцы. — Дарэмна я вас запрашаў, дарэмна намаўляў!
— Аднак гэта цікава, — гаварыў дараднік Дэнк касіру ашчаднай касы Пасэку, задумліва сьціскаючы яго за плячо. — Гэты мужчына, так сказаць, сапраўдны красамоўца, гэта яму трэба прызнаць.

Яны абодва стаялі з голымі галовамі — так, як выбеглі з канцылярыі.

Натоўп урэшце заварушыўся, даючы дарогу стэльмаху Фальгу, зачырванеламу ажно да самой макаўкі.

Стэльмах пачціва нахіліўся да вочка. Усе затаілі дыханьне. Глядзеў ён доўга, нічога ня кажучы, потым раптоўна выпрастаўся і схапіўся адной рукой за лоб, як быццам яму закружылася ў галаве. Другой рукой пачаў шнарыць у задняй кішэні нагавіцаў.
— Наступны, запрашаем наступнага, — прыпрошваў маладзён зь нізкім лобам, прымаючы заплату.

Тры мужчыны адначасова кінуліся да палаткі, між імі млынар. Першы, касір Пасэк, спачатку манерна хіхікаў, але хутка перастаў, а ад вочка ўжо адыходзіў пакорліва, як ягнятка. Другі, шавец Гоўска, толькі агаломшана круціў сваёй ускудлачанай рыжай мазгаўнёй. Калі палатку пакідаў млынар Тайхман, па яго мясістых шчоках каціліся буйныя, як гарох, сьлёзы. Млынар плача! Цяпер раптам усе захацелі паглядзець тое, што і ён. Людзі кучай кінуліся ўсярэдзіну. Аптэкара і прадаўца сьвечак амаль данесьлі да ўваходу ў паноптыкум.

Перад латком Файтоўкі шапталіся кабеты, якія пакінулі свае кухні, ня дбаючы пра тое, прыгарыць ім абед ці не. Чаго тыя мужчыны там талопяцца? Яны браліся пад бокі, падскоквалі, сачылі за мужчынскай сьціжмай варожымі позіркамі. Фокусьнік усё ж хлусіў, напэўна там нейкія непрыстойнасьці. Чаму таго не забароняць?
— А хай сабе мужчыны пазабаўляюцца, а хай сабе пазабаўляюцца, — каркала Файтоўка, трасучыся ад сьмеху.

Дараднік Дэнк дзякаваў той акалічнасьці, што ня мае капелюша, той прынамсі не перашкаджаў яму, калі ён прыціснуўся да вочка. Першы бегкі пагляд падзейнічаў на яго, як удар, — у адно імгненьне ён перанёсься на добрых трыццаць гадоў назад у мінулае. Не магло быць нават найменшага сумневу, што ён бачыць старую клуню сьвятара, якая згарэла пазалетась, а перад ёй — так, так, гэта ж стаіць і чакае Блажэнка Крэйсава з тымі сваімі дзіцячымі ямачкамі ў локцях і яшчэ раскашнейшымі ямачкамі ў пульхненькіх шчочках!
— Ужо іду, ужо іду, — прабалбатаў памаладзелы Дэнк, але ў гэтую самую хвіліну яго ўдарылі пад бок, — кравец Вітвар дамагаўся сваёй чаргі.

Спадара дарадніка ахапіў гнеў. Цяпер, калі ён нарэшце знайшоў яе, калі можа сказаць ёй усё тое, аб чым забыўся нашаптаць на вушка пры апошнім спатканьні, ён зноў павінен яе вырачыся ці нават пакінуць яе тут на папас пажадлівых вачэй гэтага гулкага тлуму? Нізашто на сьвеце! Блажэнка была ягоным першым каханьнем, нічыім больш! Ён не аддасьць яе нікому! Яго ахапіла рэўнасьць. Ён хапатліва разгледзеўся і з крыкам скочыў дапераду. Нешта падобнае на мыльную бурбалку лопнула перад ягонымі вачыма, пырснула ў лоб халодным душам. Палатка была ўсё тая, а Блажэнка стаяла перад імі на лузе, поўным кветак. Яна завагалася, а потым пайшла яму насустрач. Ён раскінуў рукі і пабег да яе, выкрыкваючы ейнае імя.

Калі людзі ўбачылі, што дараднік разваліў будан і гоніцца за сваім прывідам, на пляцы падняўся крык незадаволенасьці, які неўзабаве зьмяніўся жудлівай цішынёй. Цяпер усе пабачылі тое перад сабою — кожны сваё першае каханьне. Беднае, яно ўпарта баранілася ад пацалункаў спадара Дэнка!

Першы ачомаўся млынар. Ён разгроб людзей сваімі мядзьведжымі рукамі і схапіў дарадніка за каўнер. Аптэкар усё ж быў спрытнейшы і падставіў абодвум ногі. Нейкую хвілю яны дужаліся толькі ўтрох, усё роўна што біліся за жыцьцё, а потым узьняўся агульны гармідар. Хто мог, кінуўся ў бойку. Мужчыны счапіліся ў адзін клубок і пачалі абкладваць адзін аднаго кулакамі.

Бойка трывала, нягледзячы на роспачныя крыкі жанчын і недарэчныя прымірэнчыя прапановы баязьліўцаў. З адчыненых вакон надарэмна вабіў пах згатаваных абедаў. Толькі калі на ратушнай вежы прабіла дванаццатая, задзіракі пачалі прыходзіць да памяці. Задыханыя, скрываўленыя, з разьбітымі локцямі і запэцканымі тварамі, яны падымаліся зь зямлі і зьбянтэжана глядзелі адзін на аднаго. Ужо забыўшыся, за што біліся. Адзін за адным пакідалі бойку і незаўважна зьнікалі.

Апошні падняўся з бруку дараднік Дэнк. На лобе ў яго выскачыў вялізарны гузак, з надарванага вуха крапала кроў, ён увесь быў выкачаны ў гразі, але пераможна ўсьміхаўся. Да грудзей ён прыціскаў патаптаную, зьмяжджэраную галоўку чырвонай капусты. Некалькі лісткоў капусты няўпэўнена мяў сваімі тлустымі пальцамі млынар.
— Першае каханьне, — шаптаў сам сабе дараднік і, нібы ў экстазе, глядзеў кудысьці ў пустку.

Стэльмах Фальг сумна ўсьміхаўся, падкідваючы выбіты зуб на далоні. Паліцыянт Мушэк прысаромлена хаваў за службовай шапкай свой падрапаны твар. Вітвар аглядаў разьбітае калена, а Пасэк правяраў, ці не зламаў ключыцу.
— А дзе гэтыя два нягоднікі? — жаласьлівым голасам перапытваў немаведама каторы раз прадавец сьвечак Лінкэ. Як быццам у адказ, з другога канца пляцу данёсься дуэт такога пустога сьмеху, што людзям на ходніку кроў у жылах застыла ад жаху.
— Вой, мне ажно сэрца спынілася, — застагнала Файтоўка і, зьбялелая як радно, бясьсільна апусьцілася на ўслон.
— Дзе гэтыя праклятыя чэрці? — паўтараў сваё пытаньне Лінкэ, трасучыся ад узрушанасьці і страху. — Гэта былі яны, пякельныя выпладні, ворагі ўсіх людзей!

Яны разглядаліся дарэмна. А на тым месцы, дзе яшчэ перад хвілінай стаяла палатка і лютавала бойка, тлела сінім полымем некалькі сьцяблінак травы.

Дзень чацьверты

АТАКА МЁРТВЫХ

Тры дні мёртвыя абмяркоўвалі, як гамузам наведаюць мястэчка, ужо нават зьбіраліся ў дарогу, але кожны раз перамагала лянота, і яны разыходзіліся да сваіх магілаў, млява пазіраючы ў неба. Гэтае ваганьне яны перанесьлі ў сваё новае быцьцё зь цішыні папярэдняга сну. Здавалася, што паход так і не адбудзецца, але справу ўзяў у свае рукі нядаўна памерлы цукернік Паржызк. Гэты жартаўнік, былы актор аматарскага тэатру, задумаў сабе, што ўваход у мястэчка адбудзецца з адпаведнай помпай. Ён пранюхаў, дзе тыдзень таму гіцаль закапаў здохлую кабылу рамізьніка Бэма, і адразу меў гатовы ўвесь плян. Насупраць могілак разьлягаўся прасьцяг быдлячага рынку, дзе сяляне з ваколіцы ставілі свае калёсы. Мёртвыя мусілі задаволіцца адным возам, таму што мелі толькі аднаго каня. У ясную, месячную ноч Паржызк запрог здыхляціну ў воз з драбінамі. Садзіліся доўга, бо зь мёртвымі клопат гэткі самы, што і з малымі дзецьмі. Ледзь толькі некаторыя зь іх пасьпелі сесьці ў воз, як адразу пачыналі драмаць і забываць, чаго яны туды залезьлі. Калі вярнуўся цукернік, які вэрбаваў далейшых, воз зноў быў пусты. Ненадзейныя нябожчыкі страцілі ахвоту да забавы, за якой тужылі яшчэ хвіліну таму, і паразлазіліся. Выйшла так, што страхотлівая выправа вырушыла ў дарогу ўжо за белага дня.

Маляўнічы і нечаканы ўезд выклікаў паніку на вуліцы ад могілак. Да галашэньня і праклёнаў дарослых далучылася надрыўнае выцьцё дзяцей. Хто мог, хаваўся па дамах. Бразгалі дзьверы перад носам спозьненых. Тыя, што засталіся навонкі, шукалі паратунку ўцёкамі. Тупатаньне ўцекачоў ускалыхнула рэшту мястэчка. Мёртвыя едуць! Мёртвыя едуць! Няшчасьнікі з вырачанымі вачыма і натапыранымі валасамі забягалі ў чужыя сені, расьцярушваліся па найбольш аддаленых вулках. За імі гнаўся скрып панурага воза. Пляц імгненна апусьцеў. Крамы былі пазачыньваныя, шторы вітрынаў паапусканыя. Файтоўка схавалася ў Баеравай аптэцы. Паліцыянт Мушэк, які быў тут дзеля таго, каб утрымоўваць парадак сярод жывых, а не каб супрацьстаяць мёртвым, схаваўся ў ратушным праезьдзе, зачыніўшы за сабою браму і змацаваўшы яе жалезнымі крукамі. Жаласна і працягла вылі сабакі.

Паржызк сядзеў на козлах велічна, быццам дворскі вазьніца на каралеўскім вясельлі. Нягледзячы на зелянковае адценьне скуры і на азызласьць, выкліканую прасунутым трупным распадам, ён мог падацца жывым. Драбіны грукаталі па брукаванцы, і хоць цукернік стараўся ўціхамірыць буянасьць свайго чарнявага коніка і ехаць як мага павальней, з воза ўсё роўна чуваць было праклёны і прытлумленыя нараканьні. Некалькі найстарэйшых нябожчыкаў, якія дагэтуль сяк-так трымаліся, не перанесьлі безупыннай трасяніны і пачалі памалу пераўтварацца проста ў кучкі касьцей. Мацнейшыя і маладзейшыя спадарожнікі зусім не дурылі сабе галавы стогнамі сваіх таварышаў. Мястэчка прабудзіла ў іх даўнія ўспаміны, і іхнае зацікаўленьне расло з кожнай хвілінай. Яны разглядаліся, ківалі знаёмым стрэхам, галёкалі, патрасалі сваімі злахманенымі саванамі і не зьвярталі ўвагі, як побач крышацца хрыбты і сыплецца парахня.

Воз затрымаўся на пляцы сярод цішыні больш замагільнай, чымсьці тая, што была на могілках. Дамы заглохлі. Не зварухнулася ніводная фіранка. Такога прывітаньня, зразумела, не чакалі перш за ўсё тыя, хто выбраўся ў дарогу зь вялікім энтузіязмам. Пачаліся дакоры, а некаторыя накінуліся на Паржызка, які быў паабяцаў ім амаль сямейнае прывітаньне са сьлязамі і пацалункамі. Актор, з жалем успамінаючы свае колішнія заслугі, моцна перажываў горыч цяперашняй няўдзячнасьці і сам ня быў супраць таго, каб адпомсьціць суродзічам гучным скандалам. Але спачатку ён хацеў яшчэ паспрабаваць па-добраму. У белых шкарпэтках і чорным пінжаку, распоратым на сьпіне, ён ускараскаўся на абмуроўку фантана і, як сапраўдны правадыр, узьнятай рукою папрасіў увагі.
— Гэй вы там, за вокнамі, — пачаў ён прамову, водзячы каламутным позіркам па фасадах маўклівых дамоў, — колькі часу мінула з тае пары, як вы нас ушаноўвалі вянкамі і папяровымі кветкамі і палілі за нас сьвечкі? Крывадушнікі, гэта ганьба, што вы цяпер ня хочаце да нас падысьці! Мы прыехалі з уласнай волі, мы толькі хочам, каб вы адчынілі перад намі свае дамы, у якіх мы нарадзіліся і якія калісьці былі таксама нашыя. Вы ж хіба не настолькі бязмозгія, каб нас баяцца? Цяпер паміж намі няма істотнае розьніцы, — філязафічна дадаў ён, — няма ніякіх мёртвых, усё жыве, або, калі хочаце, усё памерла. Я вітаю гэтыя цікавыя абставіны і даю вам пяць хвілінаў на роздумы!

Пяць хвілінаў мёртвыя перачакалі даволі цярпліва, але калі гэты тэрмін мінуў і нічога не зьмянілася, яны пачалі шукаць камянёў. На пляцы іх, на жаль, не было, але затое перад аркадай гатэлю «Пад Божым вокам» стаяў апусьцелы латок Файтоўкі. Яны мігам апаражнілі пляцёнкі, паразьбівалі бутэлькі, павыварочвалі мяхі, і на ўпарта зачыненыя вокны пасыпаліся бульбіны, морква, рэпа, памідоры, арэхі і квашаныя гуркі. Бразгацела разьбітае шкло, на элегантнай тынкоўцы зьяўлялася штораз больш плямаў. Цукернік спрабаваў кіраваць атакай са сваёй трыбуны, але ягоныя каманды патаналі ў агульным вэрхале. Запасаў у латку не хапіла на ўсіх раззлаваных, на шчасьце, пад рукой была яшчэ іншая амуніцыя — косьці рассыпаных нябожчыкаў. Замест гародніны, бульбы і арэхаў паляцелі пажоўклыя косьці, чарапы, пальцы, пазванкі і паламаныя рэбры. Але і гэтыя запасы хутка скончыліся. Сквапныя рукі бязьлітасных таварышаў пачалі разьбіраць шкілеты, якім удалося перанесьці язду. Да д’ябальскага скавытаньня разьлютаваных нападнікаў дамяшаліся баязьлівае ляскатаньне бязьмясых сківіцаў і млявыя пратэсты разьбіраных ахвяраў.

Генэрал Паржызк са змрочным жахам глядзеў на пагібель сваёй арміі. Жаласны канец атакі здаваўся няўхільным, але акторскі мозг пасьпеў выціснуць зь сябе выратавальную ідэю:
— У школу! — загрымеў ён магутным голасам. — У школу, на дапамогу зьняволенаму брату!

Калі вытрашчаныя бельмы і глыбокія пустыя вачніцы павярнуліся да яго зь няўцямам, ён растлумачыў, адмерана махаючы рукамі, што ў школьным кабінэце ўвязьнены такі самы бедачына, як і яны, таксама мёртвы, як і яны, якога ад усяго астатняга сьвету аддзяляе квадратная шкляная сьцяна. Ідэя аказалася вельмі добрай. Нябожчыкі рушылі за сваім начальнікам, а на пляцы засталася асірацелая конская падла, якая зьвесіла галаву перад пустымі драбінамі.

Аддзел з цукернікам наперадзе працягнуўся вузкай вуліцай пад гару і вышыхтаваўся перад школай. Тым часам як пераможны паток мёртвых цёк калідорам да сходаў, у дрывотніку сутыкнуліся адзін з адным дырэктар Крус і вучань Шкопэк. Яны прыселі за кучай дроваў і, з вырачанымі ад жаху вачыма, амаль ня дыхалі. Паржызк і ягоная хеўра затрымаліся ў прыродазнаўчым кабінэце перад узорным касьцяком, які ваяўніча глядзеў з нутра шафы.
— Браце, — узьнёсла прамовіў цукернік, — паглядзі, вось уваскрашэньне, пра якое ты й ня сьніў! Хадзі, настаў канец тваёй няволі, кліча цябе свабода!

Яны раструшчылі ахоўнае шкло. Але тут іх напаткала расчараваньне! Шкілет быў натыркнуты на жалезны шворан, як матылёк у калекцыі, галава не пасавала да грудзей, грудзі да рук і ног. Самотны худзеча, палатаны як мутрахлястая кашуля, чый ганарысты выгляд зусім не пасаваў да ягонай поўнай бездапаможнасьці, замест спачуваньня выклікаў весялосьць. Мёртвыя ўжо даўгавата сумавалі па нейкім малым жарце, былі сытыя па горла гэтай панурай павагай, а таму цяпер яны пачалі вышчарацца, штурхацца і качацца на падлозе, як вар’яты.

Гэтая незацугляная пацеха сталася бар’ерам, аб які спатыкнуўся зьменлівы настрой мёртвых. Калі яны насьмяяліся ўдосталь, раптам усё ім абрыдла. Дарэмна актор клаў ім у вушы палымяныя словы. Яны заціхлі, страцілі цікаўнасьць да помсты і самога мястэчка ды пачалі адзін за адным разыходзіцца. Нейкі час яны яшчэ бязмэтна туляліся вулачкамі, аднак урэшце знайшлі дарогу на могілкі, ведзеныя вецярком, які дзьмуў адтуль і нёс з сабою ўлюбёны пах раскапаных магілаў.

Паржызк ахвярна бегаў па Альшыне, стараючыся нанова сабраць сваё расьцярушанае войска, але безвынікова. Таму яму не засталося нічога іншага, як толькі паддацца гэтай бязглуздай цязе і падацца ў той самы бок, куды пашкандыбалі ягоныя сябры. Падла Бэмавай кабылы засталася самотна стаяць пасярод пляцу. Знуджаным позіркам здыхляціна азіралася вакол сябе, ляніва паскубвала траву паміж камянёў, але і яе таксама перастала забаўляць гэтая бязмэтная бязьдзейнасьць. Яна скранулася зь месца, аб’ехала фантан, павярнула на Панскую вуліцу, мінула вуліцу з поштай, прашкандыбала мостам цераз млынавы струмень і пацягнулася з сваім пустым возам гасьцінцам у бок Расахацкага лесу.

Крус і Шкопэк выграбліся з дрывотніка толькі тады, калі вакол іх запанавала цішыня — знак таго, што мёртвыя сышлі са школы. Яны асабліва ня думалі аб прычыне гэтых адведзінаў, нашмат больш іх цікавіла пытаньне, ці на дварэ ўжо зусім бясьпечна. Дырэктар спрабаваў паслаць вучня ў разьведку, але той асьмеліўся запрапанаваць, каб было наадварот. Разглядаючыся на ўсе бакі, яны ўрэшце высунуліся за выламаную браму. На пустэльнай вуліцы іхная адвага пабольшала. Згараючы ад цікаўнасьці, яны вырашылі паглядзець мястэчка пасьля атакі.

На пляцы яны ўбачылі забаўную карціну. Усе вокны былі разьбітыя, сьцены перапэцканыя квашанымі гуркамі і памідорамі, на бруку і ходніках валяліся чарапы і косьці, як быццам сюдою прайшоў нейкі сьмерч і вымеў трупярню. Адчуваючы сябе крыху ніякавата, яны глядзелі больш угору, чымсьці долу, і дырэктар з поўнага маху наступіў сваім лякаваным пантофлем на спарахнелы чэрап. Раздаўся гучны трэск. Дырэктар падскочыў, як пырнуты шылам, і інстынктыўна паглядзеў на зямлю. Ён здолеў яшчэ заўважыць кончык вострага язычка, які пажадліва аблізаў ніжнюю сківіцу — пасьля гэтага ён зваліўся, як калода, у абдымкі свайго вучня.

Абамлець пасьля ўсяго гэтага геройства было зусім недарэчы, таму што ўяўны язык мёртвага ня быў нічым іншым, як толькі хвосьцікам чорнай салямандры, якая хавалася ад падэшвы дырэктара ў натуральнае сховішча.

Дзень пяты

У КАСЬЦЁЛЕ

Дэкан Вэліх абвясьціў на нядзелю вялікую казань, зьвязаную з урачыстай імшой і прычашчэньнем вучняў. Мястэчка выявіла зразумелую зацікаўленасьць — натоўпы людзей валілі ў касьцёл яшчэ за паўгадзіны да пачатку службы, каб заняць месца. Нельга апісаць зьдзіўленьне першых вернікаў, калі яны пачулі ў касьцёле пахі пудры і парфумы ды ўбачылі аздоблены букетам экзатычных кветак амбон і хоры, запоўненыя незнаёмымі панамі.

Прыгожыя паненкі з глыбокімі дэкальтэ сядзелі ў вольных позах на лаўках, усё роўна што на тэатральным бальконе, шамацелі шаўковымі сукнямі і бліскалі аздобамі. Вакол аргана і пры балюстрадзе стаялі бледныя элеганты ў фраках, зашораныя накрухмаленымі нагруднікамі, са сьляпуча белымі зубамі і палымянымі паглядамі. Людзі, якія зьбіраліся ў касьцёле, шэптам распытвалі адзін аднаго, што за шляхетныя госьці сядзяць на хорах, але нават касьцельны ня змог задаволіць іхнай цікаўнасьці.

Усхваляванасьць, выкліканая прысутнасьцю такіх знакамітых гасьцей, спрычынілася да таго, што агідны, характэрны пах, які пачаў даносіцца зь сеняў храму, вернікі пачулі толькі тады, калі касьцёл быў бітком набіты народам. Галовы неспакойна аглядаліся. Хваля шэпту з вуснаў у вусны данесла ззаду страшэнную вестку. Яшчэ да таго як стары дэкан увайшоў вітымі ўсходамі на казальніцу, якая формай нагадвала разяўленую пашчу кіта, усе ўжо ведалі, што ў сені праніклі нябожчыкі. А тыя на хорах? Здагадка багамольнай Гэбэрткі дапоўніла жахлівасьць варункаў: гэта госьці зь пекла. Ззаду мёртвыя, а ўверсе д’яблы! Напалоханы натоўп ускладаў усю надзею на звышнатуральную моц сівога мужчыны ў адпрасаванай рызе, які акурат распачаў казань ад Божага імя.

Гоман на хорах багабойна заціх, прыгожыя паненкі прыставілі тэатральныя біноклі да падмаляваных вачэй, а паны нахіліліся над балюстрадай, аказваючы маўклівую зацікаўленасьць. Пастве нанізе палегчала, бо вернікі спадзяваліся ад тых наверсе адно грубых насьмешак або прарэзьлівага кашэчага мяўканьня. Аптэкар Баер нават усьміхнуўся з удзячнасьцю да пякельнікаў са сваёй лаўкі перад галоўным аўтаром.
— Бог вечны, — запэўніваў дэкан вернікаў, неспакойна паглядаючы на хоры, — ён ня мог памерці, ён жыве! — Некалькі галоваў паглядзела на яго зь недаверам. — Падзеі, што вас засмучаюць, гэта толькі пакараньне за вашыя грахі. Даверцеся без ваганьняў нязьменным артыкулам катэхізму! Аднавеце ў сабе веру, падарваную рэлігійнай абыякавасьцю, а ўсё міне. Ці ёсьць такія сярод вас, што сумняваюцца? Вам патрэбныя доказы? Не, Бог не памёр. У зьяўленьні фальшывых анёлаў, у д’ябальскіх нападах, ва ўваскрасаньні мёртвых вы можаце распазнаць ягоныя непранікнёныя задумы. Усё гэта — справа ягоных сьвятых рук. Адбываюцца цуды. Хто іншы іх творыць, калі ня Бог?
— Гэта памылка, — загучаў у цішыні паважны, крыху сумнаваты голас з хораў. — Вы перакручваеце факты, ці то ад няведаньня, ці то знарок. Цуды не пачаліся, яны скончыліся. Іх ужо няма. Цуд сьмерці, цуд жыцьця, цуд росту — усе яны ў мінулым. — Прамоўца, які стаяў наперадзе, амаль пасярэдзіне, худой рукою працягнуў па гладка зачасаных чорных валасах і выкрывіў вусны ў горкай усьмешцы.

Натоўп захваляваў ад страху, як жытнёвая ніва ад ветру. Дэкан перапалохана паглядзеў у твар таму, хто з такой дзёрзкай самаўпэўненасьцю пярэчыў яму. Шыя дэкана пачырванела ад бязмоцнай злосьці. Ён схапіў крыж са сьцяны і дзіка ім замахаў:
— Apage, satanas!
— Ня будзьце ідыётам, — знуджаным тонам працягваў франт — гэтым вы мяне ня выпудзіце. Я звольнены ад абавязкаў, якія на мяне паклаў памерлы пераможца. Сам факт, што я тут, даказвае праўду маіх словаў.

У вачах дэкана, які глядзеў на яго з прыхаваным жахам, заблішчала новая надзея.
— Я ўжо бачу, — крыкнуў ён, — што і я быў вялікім грэшнікам, і таму сёньня Госпад так мяне прынізіў. Ды паслухай жа, ты, воўк у авечай скуры! Калі ўсё так, як ты сьцьвярджаеш, дык чаму ты не скарыстаеш супраць мяне ўсю сваю цёмную моц, а імкнесься толькі зьбіць мяне з панталыку бясплённай палемікай? Вы сабраліся там наверсе толькі за Божым дазволам. Калі ён захоча, зьмяце вас адным узмахам сваёй сьвятой рукі, дакладна так, як ужо аднойчы ён зьмёў вас у прорву пякельную. Усе вашы бессаромныя словы — толькі пыл, узьняты ягоным пакаральным подыхам.

Потым ён зьвярнуўся да вернікаў:
— Ад нас залежыць, ці мы скорымся перад Богам і горача папросім яго адпусьціць нам нашыя грахі. Калі пакаемся, ён з нас зьлітуецца.
— Ня зьлітуецца, ён ня можа, ён мёртвы, — упарта паўтарыў д’ябал. — Ягоная спадчына дастанецца мне, таму што я пасьля яго наймацнейшы. Чаму я ня зьнішчу вас сваёй моцай? Вы мне не замінаеце. Я памяркоўны. І разумны. Я не такі помсьлівы, як быў ён!

Дэкан ізноў успыхнуў злосьцю. Ён некалькі разоў махнуў рукамі, але не знайшоў трапнага адказу. У прыступе роспачы ён схапіў вазу зь нязвыклымі кветкамі (галянтны падарунак зь пекла), каб запусьціць ёй у прамоўцу. Ваза ў ягоных руках перамянілася ў аблочак дыямэнтавага пуху, які ціха паплыў над галовамі зьдзіўленага натоўпу. Дэкан стаў на калені, чалом упёрся ў абрамоўку казальніцы ды пачаў маліцца і галасіць у прыступе нейкай дзікай гістэрыкі.
— Супакойцеся, спадар, — дастойна сказаў д’ябал, — я і ня думаў вас зьневажаць. Толькі я не магу цярпець, калі вы гаворыце нешта, нязгоднае з праўдай.

Вернікі адказалі на гэтыя словы ўхвальным мармытаньнем. Здалося, што дэкан недачуў гэтай бясспрэчнай праявы сымпатыі да непрыяцеля. Ён грузна ўстаў і бясшумна сышоў уніз, каб працягваць імшу. Відавочна, ён усё яшчэ цешыў сябе думкай, што чэрці скорацца перад містычнай моцай абраду.

Але дзівам сёньня не было канца. Пасьля нясьмелага дзылінканьня званочка загучала музыка, чысьцейшая і саладзейшая за ўсё, што калі-колечы выйшла са старога аргана. Усе твары мімаволі павярнуліся да хораў. Той, хто гаварыў, цяпер граў. Ён сядзеў над рэгістрам, ківаючыся з боку ў бок, ахоплены чарамі ўласнага ўмельства. Напудраныя паненкі глядзелі на яго з замглёнай кунегай. Франты маркотна зьвесілі галовы.

Дэкан, мабыць, таксама ведаў, хто грае, але ён ні на што не зьвяртаў увагі, заняты багаслужбай, у якую ўклаў усю душу. Калі ўступная мэлёдыя была незвычайна прыгожая, дык з чым можна было параўнаць тое, што наступіла цяпер? Арганныя трубы загучалі такім урачыстым сумам, што ніводнае вока не засталося сухім. Тоны хапалі за самое сэрца, вярэдзілі яго безнадзеяй і кідалі ў бездань балеснай асалоды. Многія ўсталі і павярнуліся да хораў усім целам, зусім забываючыся на імшу. Азмрочаны, упарты дэкан хадзіў, як накручаны, з аднога канца аўтара ў другі, рыхтаваў аплатку, наліваў віно, богведама як баронячыся ад чароўнай музыкі. Эвангельле чытаў ён страшэнным голасам; багаслаўляючы, махаў рукамі як шаленец, а калі касьцельны загледзеўся на хоры і забыўся пазваніць, дэкан вырваў яму званок і адзваніў сабе сам. Яму давялося ажно тройчы заклікаць дзяцей да прычасьця, пакуль ягоны памочнік ачомаўся і падрыхтаваў малых вернікаў.

Калі надышла гэтая частка абраду, сярод чарцей заўважыўся нейкі рух. Арганіст прыцішыў музыку настолькі, што было выразна чуваць усхваляваны стукат сэрцаў. Дэкан, сыходзячы з аўтарных прыступак з залатым келіхам у руках, пераможна паглядзеў на хоры. Як толькі першае дзіця прыняло прычасьце, яно закрычала і пачало плакаць. Другое разьвяло ручкамі і пачало ванітаваць. З хораў данёсься голас арганіста, ціхі, але цьвёрды:
— Што гэта за недарэчнасьць — даваць дзецям цела пяць дзён як мёртвага Бога?

Узьнялася хваля абурэньня. Маці павыбягалі з лавак і пахапалі сваіх дзяцей. Не, не, нельга такога дапусьціць! Насамрэч, трэба з усім гэтым скончыць. Падняўся гармідар. Бацькі выносілі сваіх нашчадкаў на руках. Хутчэй зь імі навонкі, на сьвежае паветра! Пачуліся праклёны і стогны пратэстаў, калі першыя шэрагі людзей пачалі націскаць на тых, хто быў ззаду. Урэшце ім не засталося нічога іншага, як толькі прабівацца праз страхотную блякаду мёртвых.

І ў гэты момант усе адчулі нечаканую палёгку, убачыўшы, што ў сенях увогуле не было ніякіх нябожчыкаў. Тое, што так гідка сьмярдзела цягам цэлай імшы, аказалася толькі крапільніцай, крапільніцай са сьвятой вадой!

Перад касьцёлам людзі зьбіліся ў кучкі і раіліся. З нутра касьцёлу ўсё яшчэ грымеў арган. Але як! Найбольш захопленыя скупіліся пры ўваходзе, намерыўшыся прывітаць майстра-музыку авацыямі. Людзі абмяркоўвалі шляхетныя рысы характару будучага валадара сусьвету. Жанчыны, безумоўна, хацелі яшчэ раз зірнуць на знакамітыя туалеты пякельных паненак.

Апошні выбег з касьцёлу дэкан. Ня бочнымі дзьверцамі, а галоўным уваходам. Ён забыўся пераадзецца і ў абрадным строі засьпяшаўся да плябані. Ні на кога не глядзеў, не адказваў на зьбянтэжаныя прывітаньні, выглядаў панура, як сам Люцыпар. Яго перамаглі ў ягоным уласным храме!

Ягоныя пяткі чапляліся за рызу і пэцкалі яе гразьзю, прыліплай да чаравікаў. Ягонае адзеньне было такое ўрачыстае! Ягоныя паводзіны такія недарэчныя! Вочы зяхалі маланкамі. Сам ён сьвяціўся золатам.

Дзень шосты

ВЫКРАДАНЬНЕ

Паветра было нерухомае, зьлеглай травы не варушыў ні найменшы ветрык. Пад пахіленымі алешынамі ціха бруіў млынавы струмень. Марынка Кадава адклала кніжку, абаперлася на сьценку альтанкі, аброслай дзікім вінаграднікам, і заплюшчыла вочы. Наступіў момант млявага забыцьця, моташнага падзеньня ў цемру — аднак неўзабаве ўсё зьлілося ў звычайную чарнату, якая пачала быць нуднай. Лепш зноў расплюшчыць вочы. Але — што гэта? Яна спалохалася, дзіва што яшчэ ня крыкнула. Усё выглядала так сама, як раней: заходзіць цьмянае сонца, чырванее лісьце дзікага вінаградніку, жаўцее радок парэчкавых кустоў — толькі гэтага чалавека тут не было. Адкуль ён узяўся? Як ён сюды трапіў? На калодах ля плота сядзеў босы бадзяга з кайстрай за плячыма і, хітравата ўсьміхаючыся, трымаў пры вуснах дудачку з васьмю дзіркамі.

Чорныя валасы над ягоным лобам закручваліся ў віхрыкі, што нагадвалі рожкі, іскрыстыя вочы не адрываліся ад дзяўчыны. Марынку ўзрушала прысутнасьць гэтага абадранца, адначасова, аднак, яна адчувала сябе млява. Яна хацела ўстаць і ўцячы, але не магла паварушыцца.

«Усё роўна», — падумала яна і толькі адвярнула галаву ўбок, каб пазьбегчы дапытлівага позірку незнаёмца.

Вандроўнік асьцярожна і разважліва піскнуў сваім простым інструмантам. Тон, потым яшчэ адзін, неахвотна, з адмеранай паўзай, але безь ніякай мэлёдыі. Ажно ў вушах закалола.

«Дарма я баялася, — падумала Марынка, — гэты чалавек, пэўна, хворы на галаву».

Гукі з двух канцоў сьвету няўпэўнена набліжаліся адзін да аднаго, адзін — худы і жвавы, другі — тоўсты і лянівы. Яны сышліся хістка, няўпэўнена — але як жа гэта было балюча! Як стрэмка, увагнаная ў самае сэрца. Пучок свавольна-назойлівых нотаў рассыпаўся крывавым градабоем.
— Ах! — Яна ніяк не магла стрымаць уздыху і дакорліва паглядзела на музыку.

Ён засяродзіўся, паўтарыў свой тон, дадаў два новыя, нізкі і высокі, дудачка заплакала несуладнай трэльлю. Ён сьвістаў і сьвістаў без упыну, са злоснай зацятасьцю. Марынка абмахнула рукой свой лоб. Хоцькі-няхоцькі ўстала, ногі пад ёю падкошваліся. Вандроўнік вышчарыўся, вытрас з дудачкі сьліну і зноў прыклаў яе да рота.
— Што вы робіце? — выціснула зь сябе зусім разгубленае дзяўчо і зрабіла два хісткія крокі да валацугі.

Ён спахмурнеў, нічога не адказаў і пачаў дзьмухаць у свой інструмант як апантаны, ягоныя вочы палыхалі злым агнём. Урэшце, пасьля цяжкай намогі, ён зьмяніў форму завабліваньня. Марынка крыкнула, схапілася за грудзі і ўпала на траву. Калі зноў апрытомнела, убачыла, што незнаёмец усьміхаецца амаль ветлівай усьмешкай. Ён далей сядзеў на калодах, але ўжо ня граў. Стукаў дудачкай аб калена ў палатанай калашыне.
— Цяпер я вас уведаў, — сказаў ён вясёла.
— Што?
— Цяпер я вас уведаў. Я вас ужо знайшоў.
— Я вас не разумею, — сказала яна стомленым голасам, далей прыціскаючы далонь да месца, дзе паволі супакойвалася напалоханае сэрца. Яна не адважылася даць рэзкі адказ.
— Я вас маю, ведаеце? — ахвотна тлумачыў ён. — Я знайшоў ваш тон. Цяпер пойдзеце за мною, куды захачу. Вы — мая.

Яна зьбялела.
— Уласна кажучы, хто вы? — спыталася яна зь пералякам у голасе.
— Я — шукальнік тонаў.
— Шукальнік тонаў?
— Вы не разумееце? Гэта ж зусім проста! Ці вы слухалі калісьці водгук свайго голасу ў пустым пакоі? Пры пэўнай ноце сьцены пачынаюць дрыжаць ад вашага крыку. Калі граеце на піяніна — у нейкі момант вам недарэчна адказвае шклянка з паліцы або забытая талерка на стале. Вы, людзі, зусім як тыя сьцены і шклянкі: настроеныя на адзін тон. Дастаць вас ня так цяжка, як можа здавацца. Хопіць толькі знайсьці гэты правільны тон, тады вы ўжо не бароніцеся, гэта ваш лёс.
— А як вы, прабачце, сюды прыйшлі? — запыталася яна сумным голасам.
— Струменем, як жа інакш! Я доўга і ўважліва назіраў за вамі, таму было так ціха. Вы заплюшчылі вочы. У вас шаўкавістыя вейкі і прыгожыя сьветлыя валасы. Вы тонкая і адначасова поўная. Я меў шчасьце, што так хутка вас знайшоў.

Яна недаверліва ўсьміхнулася.
— Ну, цяпер ужо ня будзе так дрэнна, ведаеце? — падбадзёрваў ён яе. — І ўжо ня будзе балець. Гэтак бывае толькі спачатку, пасьля ўсё падобнае на цудоўны сон. Пабачыце, як вам будзе добра! — І ён прыклаў дудачку да вуснаў.

Яна міжвольна заткнула вушы, але і так пачула, як быццам зь вялікай далечы, гукі — знаёмыя і мэлянхалічныя, як прамінулае дзяцінства, гарачыя, як голас каханьня. Яны азваліся зноў, няўмольна, усё роўна што паляўнічы клікаў вярнуцца пужлівага белага хорта. Супрацівіцца гэтаму клічу было б неразумна, калі гаспадароў голас гучыць так прыветліва! Яшчэ момант, і Марынка кінулася да ног вандроўніка, усхвалявана дыхаючы.

Яна глядзела на яго зьнізу, бачыла ягоныя сьпічастыя і парослыя поўсьцю вушы, адкрыты рот, вузкія і доўгія зрэнкі. Ягоная барада была рэдкая, шаўкавіста-залацістая.
— Ці я вас ужо недзе бачыла? — захоплена запыталася яна. — Дзе гэта магло быць?

Ён усьміхнуўся. Вусны адсланілі прыгожыя малочна-белыя зубы. Ён быў малады і пахучы — толькі чым ён пахнуў? Летняй мяжой, веснавым гаёчкам, вечаровай смугой, восеньскім дажджом. Адкуль ён прыйшоў? Хто ведае? Ці ёй конча гэта ведаць? Не, гэта яе зусім не цікавіла. Яна сядзела ў траве, і ёй сапраўды было добра. Каля плота расла дуброўка і позьнія кветкі, забытыя кветкі.
— Што робіць ваша маці? — пацікавіўся вандроўнік. Ягоныя шэрыя вочы ўпіваліся ў яе зь пяшчотай, але яна ведала, што яны падманлівыя.
— Я ўжо даўно ня маю мамы. Яна памерла, калі я была яшчэ зусім малая.
— А хто ваш бацька?
— Ён доктар. — Яна віла вянок з дуброўкі, успамінаючы мінулае: гульні зь лялькамі, купальскія вогнішчы, таемныя ночы дзевяці кветак.
— А хто такі доктар?
— Ну, доктар. Лекуе людзей.

Ён жорстка засьмяяўся.
— Лекаваць зусім дарэмна, ад сьмерці яшчэ ніхто ня вылекаваў. А вы яго любіце?

Яна зьдзівілася. Як яна магла б не любіць свайго добрага татку?
— А яшчэ каго-небудзь любіце?

Яна хутка пакруціла галавой.
— А сябе — сябе ня любіце?

Гэта было дзіўнае пытаньне. Праўду кажучы — любіць. Яна сябе моцна любіць. Ад самага маленства ўсе яе гушкалі, служанкі, Марта, а найбольш — бацька. Пацыенты, якія прыходзяць да іх, таксама яе любяць. А яна ставіцца ветліва да ўсіх людзей. Але нельга сказаць, што яна іх любіць. Затое любіць зьвяроў, птушак, дрэвы. І яшчэ прадметы: сваю канапу, свой зэдлік, свой ложак…
— Ах, ложак! — вандроўнік загарэўся. — Я таксама маю ложак. З палявых кветак! Духмяны ложак для бадзягі. Неба яго прыкрывае, дрэвы яго ахінаюць, птушкі над ім сьпяваюць. Спаў я на ім сам, цяпер будзем спаць абое.
— Абое?
— Так, абое. Вы і я. Як вас завуць?
— Марынка.
— Дык пойдзем, Марынка, — ён схаваў дудачку ў кайстру.
— Куды?

Ён паціснуў плячыма і махнуў рукой, паказваючы кудысьці ў далеч. Яна паслухмяна ўстала, насунула жоўты вянок з дуброўкі на свае кудзеркі. Ён абняў яе за стан. Яна прыхінулася да яго бліжэй і пайшла зь ім. Ёй хацелася з чагосьці сьмяяцца. З дому? Сапраўды, калісьці ён быў важны, але цяпер ужо перастаў. Яны прайшлі садком і ўвайшлі ў халодныя скляпеністыя сені.
— Пачакай! — выкрыкнула яна. Яна скінула чаравікі, зьняла панчохі і таксама пайшла басанож.

У той вечар жыхары Альшыны ўбачылі асаблівае відовішча. Доктарава дачка выбегла з бацькоўскага дому ў абдымках маладога хлопца з вандроўным клункам і, не зважаючы на пярэпалах суседзяў, пайшла зь ім проста на пляц. Яны яе клікалі, але яна ня чула. Яны ўпрошвалі яе, каб вярнулася, але яна не дала сябе спыніць. За імі бегла і галёкала чарада дзяцей. І да таго яна была басанож! Блюзка ў яе была расшпіленая, абадранец сунуў сваю калматую лапу ў разрэз. Бялела аголенае плячо і кавалак узьнятай грудзі. Арыштаваць галоту! Дзе падзеўся наш стары Мушэк? Пакуль знайшлі ахоўніка парадку, пара зьнікла ў вузкай вулачцы за ратушай. Бабка Фоўсткава згледзела іх, як яны ўцякалі пожняй да тржэбашынскай жвіроўні.

Паўгадзіны пазьней пляцам праімчаў доктар Кадавы з расхінутым крысьсём і акулярамі ў руках. Ён праседзеў цэлы адвячорак пры ложку сьмяротна хворага, які нібыта ніяк ня мог памерці.
— Марынка! — клікаў ён, паварочваючы ў вулачку за ратушай, а на пяты яму наступалі ягоныя сябры: дырэктар Крус, дараднік Дэнк, аптэкар Баер.

Ужо бралася на сутоньне. Ён мінуў апошні ліхтар і затрымаўся на самай ускраіне поля, запоўненага крумкачамі, амаль каля тржэбашынскай жвіроўні.
— Марынка! — трывожліва крычаў ён, зьвінуўшы далоні ў трубку.

Ніхто яму не адказваў, толькі пасьля кожнага выкрыку ў паветры віравала чарада чорных птушак, быццам нехта дзьмухаў у сажу. Доктар хацеў бегчы далей, але яго схапілі за крысьсё. Ён упаў. Акуляры разьбіліся. Яны завалаклі яго назад на пляц, хоць ён і супраціўляўся, зь ляскам зачынілі за ім дзьверы ягонага ўласнага дому і паставілі варту.

Доктар цяжка сеў на сходы побач з Мартай, сваёй гаспадыняй, якая там галасіла ўжо ад самага вечару, і сьлёзы ліліся зь яе, як зь перапоўненага гаршка.

Дзень сёмы

ЗАБОЙСТВА І САМАГУБСТВА

Дворнік Пэхачак піў у карчме «Пад збаном» увесь вечар і ўсю ноч, сьвяткуючы новы сусьветны парадак. Раніцай павалокся дахаты. Далёка не зайшоў, перад поштай сустрэў жонку. Жончына хустка была пагрозьліва завязаная пад барадой, а вочы злосна блішчэлі.
— Здароў, вось нечаканая сустрэча, — аднавокі дворнік паспрабаваў жартаваць, але адразу атрымаў проста ў сківіцу. Ад нечаканасьці ён паляцеў на плот Гэбэртчынага гародчыка. Паволі падымаючыся, ён тугадумна мазгаваў, ці павінен уступіць у спрэчку з жонкай. Жанчына мела відавочную перавагу — яна была цьвярозая. Ён адчуваў сябе дурнавата, бо перад цырульняй стаялі Білэк і Квіда і рагаталі на ўсё горла. Ён агледзеўся, але ня ўбачыў нічога, за што можна было б ухапіцца. Яму не заставалася нічога іншага, як толькі біцца голымі рукамі. Ён зарычаў, кінуўся з пахіленай, як тур, галавою і бадануў у нешта мяккае, сам ня ведаў у што. Найважнейшае, што гэта ўжо не выглядала так ганебна, як першая сутычка. Але ўдарыць другі раз яму ўжо не давялося. Спадцішка, але спрытна, яму падставілі нагу, і на ягоны азызлы ад гарэлкі твар пасыпаліся аплявухі.

Уставаў ён цяжка, як бездапаможнае дзіця. Аднак ягоная галава не была такая нявінная, у ёй кіпела шалёная лютасьць. Як жа так, дастаць у морду пры сябрах? І да таго яшчэ ад дурной бабы? Ён схапіўся за плот, прыкідваючыся, што ледзь стаіць на нагах, але гэта была толькі гульня, бо крадком за плячыма, дрыжучы ад прагі помсты, ён адкрываў нож. Наагул Пэхачак жыў са сваёй жонкай даволі згодна — зразумела, па-свойму, — цяпер, аднак, ён павінен быў змыць ганьбу любой цаною. Ён даскочыў, замахнуўся і, перш чым хтосьці з гледачоў здолеў яго спыніць, убіў нож у жончыну сьпіну. Нож увайшоў ажно па тронак і завяз у целе. Аднавокі імгненна працьверазеў. Яго замарозіла адчуваньне, што ён учыніў нешта незваротнае.

Аднак, на вялікі зьдзіў, не наступіла нічога такога, чаго ўсе спадзяваліся. Жанчына, што праўда, перапалохана крыкнула, нават жахліва выкрывілася, працягнула руку за плечы і намацала ўбіты нож, але ня ўпала ад гэтага сьмяротнага ўдару, толькі адразу пачала страшэнна лаяцца на мужа. Білэк з Квідам ды яшчэ якія тры выпадковыя сьведкі гэтае сцэны цяпер перапалохаліся значна больш, чымсьці пры першай атацы разьюшанага мужчыны. Раптам справа ўзяла іншы паварот. Пэхачку адлягло, калі ён убачыў, што жонка перанесла ўдар нажом лягчэй за блышыны ўкус. Разьятраны абразамі, якімі яна яго частавала, і падмацаваны баявым посьпехам свайго сьцізорыка, ён пырнуў яшчэ раз — у грудзі суперніцы. Жанчына заенчыла яшчэ пранізьлівей і схапіла яго за кудлы. Пэхачак пыраў і пыраў, як шалёны. Нож пачырванеў ад крыві, але ня больш за тое. Пэхачыха ня слабла, ня траціла прытомнасьці, не памірала — яна была непераможная! Білэк і астатнія абступілі цікаўным колам загадкавае відовішча. Паволі да іх пачало даходзіць.

Адзіным, які дагэтуль нічога ня цяміў, быў аднавокі. Ён кідаўся на жонку, убіваў ёй нож у грудзі, у шыю і ў жывот, пакуль не стаміўся. Тады ён бездапаможна апусьціў рукі і зьдзіўлена паглядзеў на публіку.
— Нічога не атрымліваецца, — прамармытаў ён, — вы самі бачылі, што так нічога не атрымліваецца!

Ён кінуў біцца, а і Пэхачыха праявіла ня меншае міралюбства. Яна нечакана абціхла, упусьціла выдзерты жмут п’яніцавых кудлаў, хвілю якую бязмэтна пакруцілася на месцы, а потым пайшла і села на каменны слупок перад карчмой «Пад збаном». Там яна неяк абсунулася сама ў сябе, абаперла локці аб калені, схавала твар у даланях. Яна выглядала зусім жаласьліва, як выкінутая лялька.
— Людзі, людзі, што вы на гэта? — аднавокі шукаў хоць якога слухача. — Ну й паказаў я вам відовішча!

Бурачковы нос Білэка палаў.
— Гэта ён, — Білэк цыбуком люлькі паказваў на дворніка новым гледачам. — Гэта ён, Пэхачак! Паночкі, як ён яе лупцаваў! А бачыце, ня ўходаў яе, яна ўсё жывая! Вось што тварыцца, такога мы ніяк не чакалі!

Такім чынам людзі ў мястэчку Альшыне пераканаліся, што ўжо сапраўды нельга памерці. Навіна неслася з вуснаў у вусны, прыцягала ўсё новых зацікаўленых на месца бойкі. Нельга памерці! Анёлы гэта прадказалі, мёртвыя пацьвердзілі, д’ябал у касьцёле растлумачыў. Што цяпер будзе? Як жыць далей? Ніхто ня будзе ні старэць, ні расьці! Агромністы і змрочны цяжар — вечнае жыцьцё — лёг на чалавечыя плечы. Забруіла радасьць, але яна была пазначаная такім жахам, што нават ні разу ня піскнула.

Тымчасам аднавокі выхваляўся перад слухачамі каля Гэбэртчынага дамка:
— Дайце на гарэлку, і я пакажу вам гэта яшчэ раз. Пырну аж пасюль, — ён паказваў на нож, — толькі так, для жарту. Хто скінецца на гэтае відовішча?

Яшчэ дзіўнейшы плян высьпяваў у вялізазнай, шышкаватай галаве цырульніка Квіда. Іншым разам такі балбатлівы, ён ня ўдзельнічаў у абмеркаваньнях, пераступаў з нагі на нагу, а ягоны твар быў скрыўлены грымасай, якая сьведчыла аб глыбокім роздуме. Ён адбегся, а праз хвіліну вярнуўся зь вяроўкай і высокім дзіцячым услончыкам. Ступіў на яго і доўга валтузіўся зь нечым над дзьвярыма цырульні, дзе на іржавым круку вісела бліскучая цырульніцкая місачка. Калі быў гатовы, урачыста махнуў рукамі і вышчарыўся ўсьмешкай да людзей на вуліцы:
— А цяпер мая чарга, глядзеце, такога вы яшчэ таксама ніколі ня бачылі. Гэта будзе нешта іншае!

Ён сунуў галаву ў падрыхтаваную пятлю (ніхто не зварухнуўся, каб яго паўстрымаць), таўхануў нагамі ўслончык — і павіс, як сапраўдны вісельнік.
— Гарбун павесіўся! Адрэжце яго!
— Навошта? Ці ж ён мог павесіцца? Яму ж нічога ня можа стацца!
— Але ж і пацеха! — Білэк, каб пацьвердзіць, што гэта сапраўдная пацеха, ухапіўся за ногі вісельніка і пачаў разам зь ім гайдацца, пераможна пакрыкваючы. Усьмешка паволі спаўзла з цырульнікавых рысаў, ягоны твар напух, пасінеў, рот адкрыўся ў страхотлівым пазяханьні, паказаўся нерухомы язык.
— О-о! — найбліжэйшыя адступіліся з агідай. — Пусьці яго! Пусьці яго! — закрычалі яны на Білэка.

Наймацней гарлапаніў гадзіншчык Кмох, расстаўляючы рукі і махаючы шапкай. Білэк, вядома, ня бачыў твару свайго жывога ківача. Ён пусьціўся толькі тады, калі ягоную забаву абарвалі моцныя ўдары кулакоў пад рэбры.

У гэты самы момант у шчыльнае кола цікаўных увайшоў бледны спадар у чорным пінжаку, спыніўся з рукамі ў кішэнях перад вісельнікам, пасьміхнуўся, агледзеўся вакол сябе іранічна прыплюшчанымі вачыма і зьнік у натоўпе.
— Хто гэта быў? — разгублена запытаўся нехта.

Ніхто яму не адказаў.

Цяпер усе хацелі толькі аднаго — як найхутчэй адрэзаць цырульніка. Аказалася, аднак, што ўся гэтая трывога была зусім не патрэбная. Квіда паволі ачомаўся ад свайго здранцьвеньня, на твар вярнулася нешта накшталт румянцу, язык зноў заварушыўся і зьнік у роце. Ягоныя ногі шукалі ўслончыка. Яны ахвотна яго падставілі, і ён сам вызваліўся зь пятлі.
— Ну, як яно было? — хацеў даведацца аднавокі.
— Як яно было? — далучыўся Білэк.

Цырульнік маўчаў. Ён быў дзіўна зьбянтэжаны, змарнелы на твары, безупынна круціў сваёй вялізазнай, шышкаватай галавою. Прысутным ён падаўся настолькі забаўным, што яны пачалі душыцца ад сьмеху. Нейкая бабуля нясьмела папрасіла ў яго кавалак вяроўкі, але ён прыкінуўся, як быццам яе не заўважыў. Дзеці скакалі вакол яго:
— Вісельнік! Вісельнік!

Раптам заварушылася Пэхачыха. Як так сталася, што пра яе зусім забыліся ў гэтай сумятні? Яна паднялася са свайго слупка і, узяўшыся рукою пад бок, зрабіла некалькі хісткіх крокаў.
— Куды ідзеш? — крыкнуў ёй усьлед аднавокі.

Яна прамаўчала, толькі мацней завязала хустку пад барадою. Потым пайшла больш рашуча.
— Куды яна ідзе? — запытаўся Пэхачак у таварышаў, крыху занепакоены.

Яны ня здолелі адказаць. Зрэшты, увагу ўсіх прыцягнулі дзівотныя паводзіны цырульніка Квіда. Ён хадзіў па ходніку, быццам нечага шукаючы, час ад часу няўцямна паглядаў на вяроўку, якую трымаў у руцэ. Раптам затрымаўся, вытрашчанымі вачыма паглядзеў на Пэхачыху. У гэтых вачах было столькі смутку! Ён бяз слова пабег за ёю.
— Што гэта? — зьдзівіўся Білэк.

Жанчына спынілася на рагу Панскай вуліцы і там пачакала гарбуна.

Гэтага было аж надта:
— Ну й парачка! Яны падыходзяць адно да аднаго, чорт іх бяры! Куды яе гэты курдупель вядзе? Пэхачак, пільнуй сваёй жонкі! — Людзі пачалі спаборнічаць у грубаватых жартах. Сьмяяліся, штурхалі адзін аднаго, потым чарадою пусьціліся за імі, згараючы ад цікаўнасьці.

Пара хутка перайшла цераз пляц, павярнула за ратушу, рушыла вуліцай да могілак. Да могілак! Няўжо яны ідуць на могілкі? Яшчэ некалькі крокаў, і хеўра спынілася: так яно і ёсьць! Не, туды за імі ніхто не наважыцца пайсьці.
— Дык там жа адны мёртвыя, — халодна прамовіў Білэк. Люлька яму згасла.

Мёртвыя? Натоўп скалануўся ад жаху. Некаторыя разьбегліся. Астатнія яшчэ мацней скупіліся, як быццам адчувалі сябе бесьпячнейшымі, саграваючыся ўзаемна цяплом свайго дыханьня і жывых целаў. Суседзі з Млынавай вуліцы маўкліва вярталіся дамоў.
— Як я раней не дадумаўся, — гаварыў гадзіншчык Кмох, стоячы зноў перад сваёй крамай, — што яно так скончыцца? Ці раней здаралася такое, каб за зло не было пакараньня? Сяк ці так, пакараньне прыйдзе заўсёды. І калі няма сьмерці, дык ёсьць нешта іншае. Магчыма, што яно яшчэ горшае. А ўвогуле, гэта цікава — выглядае, што на сьвеце ўсё ж ёсьць нейкая справядлівасьць. Бог у нас памёр, але справядлівасьць засталася. Гэтага я не магу зразумець.
— Вы лепш не блюзьнерце, — гыркнула на яго Гэбэртка.

Пэхачак стаяў наводдаль. Ён сьціскаў у жмені скрываўлены сьцізорык і боязна пазіраў на могілкі сваім адзіным вокам. Нават ягоны сябра Білэк не падышоў да яго.

Дзень восьмы

ЧОРТ

На мосьце над млынавым струменем пасярод чарады вісусаў стаяў тоўсты, рыжы, гадкі, калматы чорт і вычварна вышчараўся. Зьляжалая і шурпатая поўсьць была зьлепленая гразьзю і гноем са скулаў, вылінялыя прагалы агалялі чорную, паморшчаную і прышчаватую скуру. Дзеці спачатку думалі, што гэта толькі чучала, але каровіны рогі салідна вырасталі з лоба, а капыты і хвост з рэдкай вяхоткай на кончыку былі сапраўдныя. На кароткай нягнуткай шыі сядзела кантовая галава з налітымі крывёю вачыма і пляскатым носам, падобным да зьвярынай пысы.
— Д’ябал! Д’ябал! — цешыліся дзеці.
— Я ня д’ябал, а чорт, — прыдуркавата бараніўся ён. — Паміж чортам і д’яблам вялікая розьніца, вы гэтага ня ведаеце? Д’ябал — гэта пан, ён гладкі і самавіты, носіць манокль і голіцца. У яго сьвецкія манеры, і ён падабаецца паненкам. Я не падабаюся нікому. Я ня пан, а галяк. Чаго вы сьмеяцеся? — ён ашчэрыў трухлявыя зубы ў раскрываўленых дзяснах.
— Які ён брудны! Як ён сьмярдзіць!

Ён зарагатаў, ажно нешта зарыпела, і каб забавіць іх яшчэ больш, гучна пукнуў.
— Ты чорце хвастаты! Ну й сьвіньня!

Дараднік Дэнк быў першы, хто заўважыў чорта сярод дзяцей. Ён выйшаў з канцылярыі зь лістом на пошту, хоць ведаў, што паштовую скрынку ўжо тыдзень не апаражняюць. Ён не паверыў сваім вачам. Ці гэта нейкі заблукалы мядзьведзь, ці, можа, сапраўдны чорт? Зрэшты, сёньня ўсё магчыма. Нельга ўжо нічому зьдзіўляцца. Ці не пайсьці мне туды? Ён вагаўся. Яму не хацелася ісьці да свавольнікаў, але цікавасьць перамагла. Ён перасунуў капялюш узад галавы, заклаў рукі за сьпіну і паважна прыблізіўся да вісклівай чародкі.
— А што вы тут, дзеці, маеце?
— Гэта чорт! Сапраўдны! — вясёла выкрыкнулі хлопцы. Яны скакалі і куляліся вакол чорта. Адзін свавольнік ухапіў чортаў хвост, задзёр яго і зь дзікім рыкам паказаў на ягоны голы чырвоны азадак.

Чорт па-сяброўску ўсьміхаўся.
— Такіх як я, старых, там шмат — растлумачыў ён, — але нам вельмі цяжка. — Ён спахмурнеў і патрос кулаком у бок цёмнага далягляду: — Гэта паны! Самі ходзяць у белых пальчатках, ядуць толькі адны прысмакі, п’юць адборнае віно, а нас маюць за парабкаў. Мой хрыбет усё яшчэ смыліць ад іхных бізуноў!
— Вас б’юць? — спачувальна запытаўся дараднік.
— Яшчэ як!
— Не паддавайцеся. Зрэшты, цяпер, калі законы Творцы зрынуліся, мабыць, і вашы службовыя дачыненьні скасаваныя. Вы таксама вызваленыя ад сваіх абавязкаў. Вы, пэўна, таму й прыйшлі да нас?
— Ды не! Я ўцёк, вось што.

Яны пацягнуліся на пляц — Дэнк, дзеці і страшыдла. Людзі зьдзіўлена азіраліся за імі, далучаліся да іх. Сьціжма расла. Выпівохі са «Збана» ўзялі чорта разам з сабою. Білэк частаваў яго ядлаўцоўкай, Бартань, як знаўца, разглядаў ягоную зьвярыную морду. Аднавокі ўступіў зь ім у вельмі глыбокі дыспут на тэму пякельных катаваньняў. Як там маюцца забойцы, ці звычайныя забойствы разглядаюцца асобна і ці ап’яненьне залічваюць да зьмякчальных варункаў?

Касір Пасэк прыбег з фотаапаратам.
— Калі ласка, — засопшыся, крычаў ён здалёк, — зрабеце мне крыху месца, толькі крышачку! Гэта будзе раз-два. Усьміхнецеся на хвілінку, калі ласка!

Як толькі да чорта дайшло, што з агульнай зацікаўленасьці можна займець нейкую карысьць, ён пачаў жабраваць. Ён кланяўся, бессаромна працягваў лапы з высунутымі кіпцюрамі, круціў тлустымі клубамі, як старая распусьніца. Толькі калі аптэкар паабяцаў яму суп і нешта з абеду, ён перастаў мітусіцца і дазволіў Пасэку зьняцца.

Адразу пасьля гэтай нуднай працэдуры чорт пачаў дамагацца абяцанага абеду. Ім давялося доўга тлумачыць яму, што цяпер толькі адзінаццатая і што абед яшчэ не гатовы. Ён саступіў зь незадаволеным мармытаньнем. Але потым доўга ня меў ахвоты да ніякай забавы.

Кравец Вітвар запрапанаваў, каб чорт тымчасам паказаў нейкія чары. Такія пякельнікі сёе-тое ўмеюць, прыгадайма хоць бы тых двух катляроў, якія адным махам рукі паставілі на пляцы палатку з чарадзейным вочкам. (Дэнку гэтая размова ня надта каб падабалася, яму яшчэ не загаіліся драпіны на руках і абліччы, што засталіся пасьля бойкі з млынаром.) Але чорта давялося доўга падмаўляць. Ён тлумачыўся, што ад голаду яму вуркоча ў жываце, што дзеля гэтага ён ня мае сілы і што, карацей, яму папросту ня хочацца. Але калі яны ўбачылі, што ён мякне, пачалі яму пляскаць, падхвальваць яго, гладзіць яго па рагатай галаве. Аказалася, аднак, што мілы чорт увогуле не прызвычаены да такіх выступаў і ня ведае, з чаго пачаць.

Аптэкар падказаў яму:
— А што, калі б ажывіць вунь тыя каменныя фігуры сьвятых?

Але некалькі прысутных спадарынь найахвотней пабачылі б нейкую фаўстаўскую зьяву, Гэлену, Ахіла, Адысэя або Парысаў суд. На Парысаў суд умомант натхнілася і большасьць мужчынаў. Прадавец сьвечак Лінкэ запатрабаваў тлумачэньняў, а калі яму растлумачылі, што да чаго, ён сказаў, што такія непрыстойныя сцэны непатрэбна выклікалі б маральнае абурэньне.
— Калі вы такі сарамлівы, дык ня мусіце на гэта глядзець, — пальнуў яму дараднік.

Узьнікла спрэчка, і ўжо здавалася, што згоды ня будзе. Калі ўрэшце яны прыйшлі да розуму, усё выйшла бледна. Чорт умеў ня больш за нейкага вандроўнага штукара. З капелюша дарадніка ён выцягнуў некалькі маладых галак; пасьлініў сабе палец, дзьмухнуў, і быў з таго начны матылёк; з кончыка свайго хваста выпусьціў некалькі вёдраў бруднай вады. Нікому гэта не спадабалася, і яго абсьвісталі. Ён пераступаў з нагі на нагу, чухаў сваю поўсьць, зьбянтэжана ўсьміхаўся.

Бліжэй да поўдня ў грамадзе вакол пякельніка пачалі зьяўляцца гаспадыні, якія дагэтуль завіхаліся ля кухоннай пліты. Чорт вычуў у паветры пах абеду і зноўку ажывіўся. Ён рабіў рэвэрансы, усьміхаўся на ўсе бакі, аблізваўся, падміргваў. Неўзабаве жанчыны засталіся на пляцы ў большасьці, мужчыны, відаць, ужо наглядзеліся на відовішча, якое не абяцала нічога новага.

Чорт валэндаўся ад дому да дому, там, дзе спыняўся, спыняліся і ягоныя гледачы. Калі паказваў нейкі дурнаваты фокус, раздаваўся гучны рогат. У Файтоўкі ён украў жменю сушаных сьліў з кашолкі, але яго заўважылі, і ён кінуўся наўцёкі, ажно іскры сыпаліся з пад ягоных капытоў. Крамарыха гналася за ім зь мятлой ажно да ратушы і яшчэ доўга пасьля лаяла яго і пагражала яму. Стэльмах Фальг падсунуў яму табакерку, але чорт выбіў яе зь ягонай рукі, табака завірыла ў паветры, і ўсе сталі чыхаць. Жонка лістаноша Гайка ўзяла яго пад руку і, сярод агульнай весялосьці, пачала шпацыраваць зь ім пад аркадамі. Чорт муляўся, адмахваўся хвастом, адпіхваў назолістую панюсю сваімі каровінымі рагамі.

Прыклад Гайкавай распаліў маладых дзяўчат. Яны пасьмялелі і таксама пачалі какетнічаць з чортам. Вадзілі за ім вачыма, хіхікалі, скубалі яго за бараду. Чорту гэта надзвычайна падабалася. Ён сеў на край ходніка перад гасподай — яго абступілі дзяўчаты. Дзёрзкая ветрагонка Індра Гоўскава верхаводзіла і падшпігоўвала тых, якія яшчэ крыху бянтэжыліся.
— Чорце, ці хацеў бы ты мяне за жонку?

Сьмех.
— Ну дык скажы, прынамсі, ці я табе падабаюся!? Ах, ты, ёлупень, няма ў табе ні на грош галянтнасьці. Адразу відаць, што ты стары кавалер!

Яны ціснуліся да яго ўсё бліжэй і бліжэй. Штурхаючы адна адну, шэптам абменьваліся назіраньнямі, якіх нельга было выказаць уголас. Чорт сядзеў, як на голках. Турзаўся, бліскаў вачыма, сьлініўся. Найбольш спакушала яго глыбокае дэкальтэ Індры. Раптам ён кінуўся на яе, але яна спрытна вывінулася, і чорт злавіў іншую, маленькую Ганну Гільмараву, заціснуў яе ў сваіх гідкіх абдымках і пачаў цалаваць яе твар і шыю.

Яна крычала, лямантавала. Сяброўкі вырвалі яе, але дачку аптэкара хапіў прыступ гістэрыкі, а Тынка з млына нават абамлела. Потым не было ўжо чаго чакаць. Яны разьляцеліся, як вераб’іная чародка, у якую нехта стрэліў. Тынку зацягнулі ў аптэку Баера.

Па другі бок пляцу, каля ратушы, пачалі зьбірацца хлопцы і змаўляцца дзеля крывавае помсты. Апошняе здарэньне абудзіла ў іх рыцарскія пачуцьці, больш-менш усе адчувалі сябе зьняважанымі гэтым бессаромным вырадкам. Найбольш гарлапаніў малады Гоўска, які ў нядзелі прагульваўся з Ганкай галоўнай вуліцай.
— Гэтага яму нельга дараваць, за гэтае нахабства ён мусіць быць як сьлед пакараны. Кажаце, што ў яго ня ўсе дома? Што ён ня можа адказваць за свае ўчынкі? Ясна, вы лічыце, што найперш трэба было б уваліць нашай Індры. Аб гэтым пастараюся я, вы не тлумеце сабе галавы. Нельга дапусьціць, каб такія прастакі цалавалі нашых дзяўчат, якім мы сама больш нясьмела паціскаем рукі пад сталом або складаем нявінныя вершыкі, абліваючыся сёмым потам.

Занадта яны да гэтага ня рваліся, чорт ёсьць чортам, чалавек ніколі ня можа ведаць, што ён вычварыць, але яны ўсё ж узброіліся дубінкамі. Чакалі толькі, пакуль іх будзе больш, пакуль прыйдуць падмацаваньні з Млынавай вуліцы і з хацінаў за струменем, дзе жылі юнакі асабліва сьмелыя і прызвычаеныя да боек.

Яны не пайшлі на чорта ў лабавую атаку, але абкружылі яго. Разьдзяліліся на малыя групкі ў прылеглых вулачках і выскачылі адначасна на сьвіст Гоўскі. Пякельны выпладзень задаволена, у шчасным самазабыцьці, ляжаў там, дзе яго пакінулі дзяўчаты, чухаў сабе сьпіну і цешыў сябе мроямі аб ласунках. Ён зусім не прадчуваў блізкай катастрофы. Тым горшае было яго прабуджэньне, калі ён адчуў, што па ягоным хрыбце загулялі дубінкі.
— Аў! Аў! — жаласьліва зароў ён. — Гэта ж баліць! Аў! Аў!

Ён скуголіў ад болю і падскокваў, але яны не перасталі, пакуль ён ня кінуўся наўцёкі.

Ён прыкурчыўся пад фігурай сьвятога Язэпа зь дзіцяткам непадалёк ад касьцёлу, каб адпачыць і спакойна выплакацца. Яго зноў білі, немаведама чаму малаціў яго кожны. Яму паабяцалі абед, а не далі нічога. Ён жаліўся самому сабе і ліў сьлёзы. Аднак доўга там не насядзеўся. Ворагі знайшлі яго і зноў абкружылі. З усіх бакоў на яго пасыпаліся камяні.

Ён выскачыў, як апараны, з натапыранай поўсьцю і схаванай у руках галавой, і са скавытаньнем і парохкваньнем зьнік у полі, учарнелым ад крумкачоў, у таемнай і злавеснай пустэчы, дзе разьлеглася армія неўтаймоўных і невядомых сілаў.

Дзень дзявяты

ПЛЯТКАРКІ

Каля пляцу, на рагу Млынавай вуліцы, перад домам пекара Гільмара сустрэліся бабка Фаўстлева з бабкай Дрылькай, маці рымара Дрыля. Фаўстлева несла кашолку з закупамі да дому сваёй замужняй дачкі, Панушакавай, а Дрылька валакла поўны кош. Чаго яна там не напакавала, мой Божа! Калі дзьве старыя пачынаюць гамонку, заўсёды добра зробяць, калі найперш адставяць свае ношы, таму што такая размова толькі зрэдку бывае кароткая. Дык во, Фаўстлева паставіла сваю кашолку побач з Дрыльчыным кашом. Трэба тут згадаць, што Дрылька была глухаватая; на шчасьце, моўны орган бабкі Фаўстлевай быў больш чым выдатны.

У іншых абставінах абедзьве спадарыні, якія ня бачыліся цэлы тыдзень, пачалі б размову ад сем’яў сваіх дзяцей. Але час быў гэтак багаты на падзеі, што яны парушылі стары, заведзены парадак.
— Якая злыбедзь!
— Ага.
— Госпад Бог з намі!
— Зноў нешта?
— Не, нічога, чаго б вы ня ведалі.
— Вы думаеце пра Горалка?
— Каторага Горалка, старога ці маладога?
— Ды маладога, да якога, кажуць, вярнулася нябожчыца жонка, і ўжо будзе другі дзень, як яны жывуць пад адным дахам.
— Во, што робіцца! А пра доктараву дачку вы чулі — тую, што прапала?
— Што прапала?
— Не, што ўчора паказалася.
— А-я-яй — а дзе?
— На Кухэльскай грэблі, ля самых хатаў. Каменячос Мацейка яе бачыў.
— Яна прыйшла з тым сваім?
— Каб жа! Адна. Была зусім голая.
— Не кажэце, у такую халадэчу!
— Якую халадэчу? Такім, што сьпяць з чортам, ніколі не халодна.
— Яна, можа, плакала? Хацела вярнуцца дадому?
— А дзе там, не. Насьміхалася і глумілася. Ківала каменячосу. Але ён яе баяўся. Пайшоў і сказаў пра гэта доктару. А сёньня з самай раніцы ў яго сядзяць мужчыны.
— Лавіць яе?
— Ды што вы?! Доктар ужо і бачыць яе ня хоча. Гэта маладыя. Чакаюць, што яна зноў пакажацца. Яны заплацілі каменячосу.
— Цьфу! Во моладзь!
— Ну. Як той Чэрмак.
— Каторы Чэрмак? Карчмар са «Збану»?
— Не. Шчовічкаў зяць. Пачаў піць. Кажа, што будзе канец сьвету і што ўжо няварта ашчаджаць. Лепш добра пажыць. Кінуў жонку адну і падлабуніўся да той тоўстай дзеўкі ад мясьніка Копала.
— А што на гэта мясьнік?
— Нічога. Яму ўсё роўна. А пра маладую жонку бляхара Шміда, пра тую, што з крывым ротам, вы чулі? Яна мелася гэтымі днямі нарадзіць, павітуха сядзіць там ужо ад пятніцы, але дагэтуль нічога. Мусіць, яно таксама спынілася.
— Ды ўжо ж, ніхто не нараджаецца, ніхто не памірае.
— А вы ня ведаеце, што зь пекаравай Ганкай? Кажуць, што ад таго чорта ў яе на твары застаўся паскудны лішай.
— Казалі, што яна нават зьлегла. Шаўцова дачка таксама зьлегла, бацька яе адлупцаваў дзягаю.
— А што дэкан, далей дурэе?
— Касьцельны казаў, што ён ужо паразумнеў. Цяпер толькі піша і піша. Ад раніцы да вечара, а часам і цэлую ноч. Пэўна, мазоліцца зь нейкімі новымі доказамі Божай існасьці.
— Стараецца, бедачына. А зноў жа Білэкава…
— Што зь ёю?
— Напякла пірагоў, наварыла бак кавы і зачынілася наглуха ў хаце. Не выходзіць і ня хоча ні з кім гаварыць, пакуль усё гэтае насланьнё ня скончыцца. Ну, ці не здурнелі некаторыя людзі?
— Але ж, але ж. А вы ня чулі, зь неба не прыйшлі новыя зьвесткі? Час ужо, каб людзі даведаліся, што будзе далей. Так гэта ня можа трываць.
— Вядома, што ня можа. Ага, во што я яшчэ хацела сказаць, толькі што я гаварыла са старым Гольцам. У ягонай студні няма ўжо ні кроплі вады.
— Божа! А што, калі ўсе студні перасохнуць?!
— Жах! Адзін жах! Што нас яшчэ чакае?
— Мне неяк здубянелі ногі, — раптам паскардзілася бабка Фаўстлева. — Ці гэта ня знак, што ўжо час дахаты?
— Дзіўна — мне таксама здубянелі, — сказала Дрылька. Яна крыху агледзелася вакол сябе і заўважыла чорнага ката, які сядзеў на пекаравай лаўцы ля хаты. Была гэта жывёліна як мае быць з жоўтымі вачыма, вялізнымі, як дзьве галушкі сыру. — Вы толькі гляньце на гэтую пачварыну, — разгневалася бабка, — як яна напорыста на нас глядзіць. Чый гэты кот?
— Я ня ведаю, — задумліва адказала Фаўстлева, — я ніколі яго ня бачыла. Найхутчэй, валачашчы. Але цяпер я ўжо сапраўды пайду. — Яна хацела падысьці, каб разьвітацца зь сяброўкай, аднак сталася бяда — не дала рады! — Што гэта такое? — прамармытала яна. — Гэткай нематы ў нагах, колькі жыву, ня мела. Ды я ўвогуле не магу паварушыцца! Дрылька, — пакорліва папрасіла яна пасьля кароткага маўчаньня, — ці вы маглі б падвесьці мяне да вунь той лавачкі, мне трэба адпачыць, я слаба сябе адчуваю.
— Ах, божачкі, Фаўстлева, — перапалохана залямантавала Дрылька, — я вас ахвотна туды падвяла б, але ў мяне самой ногі як гіры. Гэта зрабіў той кот! — выкрыкнула яна ў прыступе раптоўнай азоранасьці. — Я ад самюсенькага пачатку думала, што гэта не такі сабе звычайны кот!

Фаўстлева ахвотна і выдатна дапамагла б сваёй сяброўцы ў бедаваньні, калі б начыста не здурнела ад страху. Ёй на доўгую хвіліну заняло мову. Дрылька зрабілася трохі меншай, чымся была раней! Так, так яно фактычна было, Дрылька зьнікала, яе было штораз менш, яна зьмяншалася! Што гэта магло значыць?

«Зрэшты, — шапнула ёй ейная зламыснасьць, — якая табе справа, што гэтая глухая калода крыху паменшае?» Мова ёй вярнулася, але яна нічога не сказала. Праз хвіліну будзе, мабыць, яшчэ цікавей. Найахвотней яна падышла б да таго шэльмы ката і пагладзіла яго.

На жаль, Дрылька маўчала дакладна з такіх самых прычынаў. Тым часам як Фаўстлева сачыла за зьмяншэньнем свае сяброўкі, Дрылька глядзела з насалодай, як зьнікае Фаўстлева.

«На Хрыстовы пакуты, — падумала Дрылька, і на душы ў яе пацяплела, — праз хвіліну зь яе, бедачынкі, застанецца толькі дробка!»

Назіраючы за сваёй сяброўкай, яна на момант кінула позірк на свой кош. О, людкове на сьвеце! Што гэта? Кош стаяў на сваім месцы, але які ён быў агромністы! Быццам вежа! А што казаць пра пекараў дом! Зрок не сягаў нават да даху! А кот! І толькі тут яна зразумела: ня толькі Фаўстлева, але і яна расьце ў зямлю!
— Фаўстлева, Фаўстлева, — запіскала непрыкметная асобінка, ростам усяго некалькі сантымэтраў, ледзь чутным галаском, — з намі нешта робіцца!

Бедная Фаўстлева ўжо не змагла ёй адказаць, яна не была ўжо Фаўстлевай, але чымсьці непараўнальна горшым і брыдотным. І Дрылька не была ўжо Дрылькай. На ходніку перад Гільмаравым домам сядзелі адна насупраць адной і перапалохана варушылі вусікамі дзьве шэрыя мышкі з голымі хвосьцікамі, у бляску гіпнатычнага позірку ўкормленага чорнага ката.

Паволі, самавіта, нашмат больш самавіта, чымсьці славуты кот у ботах, чорны чараўнік зьлез з лаўкі, шырока разявіў сваю пашчу з вострымі зубамі і адным хапам каўтнуў абодва няшчасныя стварэньні.

І быў бы гэта канец абедзьвюх старых гаварух, калі б ня тая суцяшальная акалічнасьць, што ў нашым мястэчку Альшыне, прыгнечаным незразумелым праклёнам, ніхто ня мог памерці. Значыць, сталася так, што абедзьве бабкі яшчэ таго самага вечару зноў нарадзіліся зь дзьвюх аднолькавых купак, якімі кот-забойца справядліва надзяліў пякарню і склеп, перш чым бязь сьледу зьнікнуць са старонак гэтай гісторыі.

Фаўстлева няўцямна працірала вочы, з крахтаньнем падымаючыся з падлогі каля самай печы, пад позіркам зьдзіўленага пекара.

Дрылька доўга не магла даўмецца, дзень гэта ці ноч, заціснутая двума мяхамі бульбы, якія перакрывалі ёй дарогу на волю.

Няма, відаць, патрэбы падкрэсьліваць, што абедзьве спадарыні згодна вырашылі назаўсёды змаўчаць гэты самы незвычайны лухтаплёт з усіх, у якіх ім калі-колечы давялося ўдзельнічаць. Дзіва, якое завяршылася такімі нізкімі пераўвасабленьнямі, не падалося ім вартым публічнага пашырэньня. Але канец прыгоды яны сьмела маглі лічыць шчасьлівым для сябе: знайшлі кашолку і кош дакладна там, дзе іх паставілі. За гэта яны маглі быць удзячныя толькі дзікаватаму часу, у якім усё гэта здарылася. Альшынскія злодзеі былі настолькі выбітыя са свае каляіны апошнімі падзеямі, што і красьці ім зусім не хацелася.

Дзень дзясяты

МУДРАСЬЦЬ ПРАФЭСАРА МАДЛА

Дзевяць дзён славуты навуковец прафэсар Мадл сядзеў, зачынены ў сваім працоўным кабінэце. Ранютка дзясятага дня ён выйшаў і роўным крокам пайшоў на пляц, падобны са сваімі сьсівелымі валасамі і велічнай барадою на нябожчыка Бога. Ён павярнуў у Касьцельную вуліцу і зьнік у друкарні братоў Фрундаў. А ўжо перад адзінаццатай Фрычаў хлапец ляпіў на ўсіх рагах аб’явы з тоўстымі чырвонымі літарамі:

Ужо сёньня а другой гадзіне
па поўдні
ў залі Гарадзкой ратушы
лекцыя праф. доктара
Робэрта Артура Мадла.
Уваход задарма! Толькі добраахвотныя
ахвяраваньні на аплату пастаноўкі!
Тэма: Сучасная сытуацыя

Выступу вучонага земляка ў мястэчку нецярпліва чакалі. Было ясна, што гэты геній можа шмат што сказаць наконт апошніх незвычайных падзеяў. Ніхто не сумняваўся, што ён абавязкова нешта адкрые і прыдумае зусім новую маральнасьць для гэтага новага часу. Нарэшце. Альшынцы цяпер маглі ўжо дыхаць свабодна — справа была ў добрых руках. Пасьля абеду ратушная заля была набітая бітком.

Славуты выкладчык заняў сваё месца яшчэ да вызначанай гадзіны. Ён сядзеў на адкрытай сцэне за засланым абрусам столікам, на якім стаялі шклянка і слоік з вадой. Ён выглядаў дзіўнавата. На галаве ў яго быў начны каптур з кутасом, на нагах — пантофлі, у ягоных кашчавых пальцах мігцелі пруткі для вязаньня, зь якіх зьвісала велізарная, тоўстая панчоха. Ён увогуле ні на кога не зьвяртаў увагі. Акуляры аб’ехалі яму на самы кончык носа, а ён, гледзячы праз шкельцы, уважліва лічыў вочкі. Гоман у залі ўзрастаў па меры таго, як прыбывалі людзі. Панчоха выклікала сэнсацыю. Божанькі, што ён робіць? Ці не павінен чытаць лекцыю? Усё гэта выклікала ледзь толькі заўважную нахмаранасьць густых сівых броваў навукоўца.

Чвэрць гадзіны спазьненьня. Калі ён урэшце пачне? Раптам ён голасна закашляў і разгледзеўся па слухачах сваімі прымружанымі шэрымі вачыма.
— Цыц! Цыц! — напамінальна зацыкалі з усіх бакоў.

Шум аціхаў, зьнік зусім. Было ціха, як у касьцёле, толькі пруткі пастуквалі.
— Значыць — памёр! — прахрыпеў шурпаты бас навукоўца. Ён гаварыў хутчэй сам сабе, чымся публіцы: — Зразумела, усё памянялася. Усюды адны чэрці, зрэдку анёлы. Усялякія мыльныя бурбалкі, загадкі, чары, ашуканствы і гэтак далей. Хваляваньне неразумных людзей. Га! — ён павысіў голас. — Цяпер вы хацелі б пачуць, што з гэтым рабіць. Новая эпоха, што? Бог прапаў, назаўсёды прапаў. Ну што — вам не палягчэла?

Ён пранізаў палымяным позіркам найбліжэйшых слухачоў, але адказу не чакаў.
— Зразумела, што з даўняга досьведу і даўніх ісьцінаў нічога не засталося. Але прынамсі з адным мы маемся добра! Жыцьцё не ўцякае, як уцякала раней, нікому нічога не пагражае. Было досыць часу на роздумы. Няўжо вы таксама нешта выдумалі? Ня выдумалі, ага! Але я выдумаў! Я ўжо ведаю.

Ён замоўк на хвіліну і толькі шаптаў сабе нешта пад нос. Было відаць, што ён зьбіўся зь ліку і стараецца пералічыць вочкі.
— Новае жыцьцё, ці ж ня так? Кожны ёлупень да гэтага дапяў. Але як? — ён панура хіхікнуў. — Колькі клопату мы мелі зь верай, якую ніхто не разумеў. Дурні! Гэта было заўсёды зразумела! Напрыклад, я. У што, вы думаеце, я верыў? Напрыклад, у тое, што калі мне нехта прысьніцца ўначы, днём я магу яго сустрэць. Ці яшчэ: калі нейкі дзень пачаўся няўдачай, дык няўдачы цягнуліся за мною аж да вечару. Ну так, сны, шчасьлівы або нешчасьлівы дзень, вось у што я верыў. Ці мне што-небудзь замінае верыць у гэта надалей?

У залі праляцеў ухвальны гоман — гэта было ўсім зразумела. Прафэсар зазьзяў, на хвіліну ён нават перастаў вязаць.
— Ці ж ня так? Ня нейкае бессэнсоўнае спадзяваньне на найвышэйшую дабрыню, на нябачную ўсюдыіснасьць, на няісную дасканаласьць, але тое сапраўднае, унутранае, перад чым чалавек ня можа абараніцца, нават калі б і хацеў — вось вера. Зь яе нам трэба пачаць. Калі мы маем веру, можам шукаць жыцьцёвую мэту. Чаму мы мелі б ад гэтага адмаўляцца? Правілы нам крыху паблыталіся і зьмяшаліся. Цяпер, аднак, калі мы сваю веру так спросьцілі, мэты таксама зразумелыя. Ці нехта калі-небудзь сумняваўся ў сваіх сапраўдных мэтах? Калі не, ён толькі прыкідваўся. Мы павінны вярнуцца да натуральных мэтаў, як ежа, піцьцё, сон. Я за вялікім баляваньнем не сумую, але затое спаць люблю надзвычайна. Кажу вам, — выкрыкнуў ён з запалам, — мая сёньняшняя мэта — пайсьці рана спаць. А калі буду засынаць, — дадаў ён зь лёгкай усьмешкай, — буду марыць аб наступнай мэце — сьнеданьні. Вы ўсе зразумелі? Як жа вы маглі б не зразумець. Значыць, пяройдзем да другога пункту. Узвышаная вера. Узвышаныя мэты. А цяпер трэба было б неяк разумна арганізаваць людзкую грамаду. Калісьці гэта было важна, цяпер нікому да гэтага няма справы. Калісьці чалавек паміраў, калі ня еў. І, збольшага, ня еў, калі не працаваў. Сёньня ўжо не памрэ, сёньня ня мусіць працаваць, сёньня ўжо ня мусіць есьці, калі ня хоча. Было б неразумна рабіць нешта зь нічога. Мы можам цалкам добра перанесьці гультаёў і злачынцаў ды ўсялякіх непрыемных тыпаў сярод нас, не пакрыўдзяць нас неўраджай, паводкі, пажары. Нам нічога ня можа пашкодзіць. Арганізаваць людзкую грамаду? Стаўленьне асобы да асобы? Няхай кожны робіць, што хоча. Гэты пункт адпадае. Ідзем далей. Каханьне. Сужонства. Першае — небясьпечнае, другое — непатрэбнае. Дзеці ня лічацца. Хопіць таго, што ёсьць. Няхай людзі кахаюцца, калі ім гэта даспадобы, мяне гэта не абурае. Бацькі, якія гадуюць дачок, хай кінуць іх пільнаваць і пазбудуцца бязмэтнай строгасьці, няма ніякага сэнсу старацца дзеля чыстае фікцыі! Тое самае з мужам і жонкай. Іхная манаполія скончылася, прадукцыя спынілася. Застаюцца маралісты. Маралісты! — Ён хітаў галавой і хітра ўсьміхаўся. — Я шчыра вам раю — адкіньце маральнасьць! Кожны можа быць сапраўды задаволены. Застаецца нам яшчэ мастацтва. Колькі жыву, я ня мог у ім як сьлед разабрацца. Пра яго пісалі ў газэтах, абмяркоўвалі яго ў салёнах, людзі ставіліся да яго з павагай. Худыя, кудлатыя і не заўсёды дамытыя маладзёны чынілі зь ім усялякія чары. Яны могуць рабіць гэта і далей, калі хочуць. Толькі што ім ужо ня будзе хацецца. У мастацтва пранікла шмат элемэнтаў — як жа пра гэта кажуць? — элемэнтаў загніваньня. Я сумняюся, ці яно яшчэ каго-небудзь зацікавіць. Ствараць скульптуры, увекавечваць, калі ўсё і так вечнае? Маляваць? Час нерухомы, як застоеная вада, усё застыла. Людзі кінуць і маляваць. Кніжак таксама ўжо ніхто пісаць ня будзе. Калі чэрці перастануць пужаць, а мёртвыя зноў спакойна лягуць у магілы, ня будзе больш ніякіх падзеяў. Музыка? Ведаеце, я думаю, што мы палянуемся слухаць і музыку.

Ён змоўк і доўга сядзеў ціха, ажно людзі пачалі баяцца, што ён ужо ня вернецца да сваіх разважаньняў, што лекцыя скончылася. Мудрыя словы вучонага былі зразумелыя ўсім, аднак нешта яшчэ заставалася недасказанае. На шчасьце, упаў адзін зь ягоных пруткоў. Дараднік Дэнк саскочыў з лаўкі і падаў яго.
— Бачыце, — з запалам працягваў прафэсар, беручы пруток у паслужлівага чалавека, — такая панчоха, — вось гэта нешта! Мы падышлі цяпер да сутнасьці ўсяго. Мы нешта мусім — ну — хто скажа, што? Ніхто ня ведае? Мы мусім нешта ра-біць! Так, рабіць. А я заўсёды гэта любіў. Калі я быў яшчэ малы, мама часам давала мне маток прадзіва, каб я нешта зьвязаў, ведаеце? Цяпер я гэта зноў успомніў. Дарэчы — а хто з вас гэта ўмее?

Паднялі рукі ўсе жанчыны, але не азваўся ніводны мужчына. Навуковец пахмурна глядзеў на лес узьнятых рук.
— Як вам ня сорамна, мужчыны! Як вам ня сорамна! Такога ня ўмець! Паслухайце, — мякка працягваў ён, — я быў прафэсарам, вучыў моладзь, ставіў адзнакі, вывучаў сёе-тое, цягаўся па бібліятэках, кіраваў канфэрэнцыямі — але гэта мяне ня цешыла. А вось гэта мяне цешыць. А як я пакутаваў! Ад думаньня мяне кідала ў пот. А пры гэтым я не пацею. Гэта робіцца само. Чалавек варушыцца толькі трошку. Чуеце? Дзынь-дзынь-дзынь — як зьвініць! Ці ж не прыгожа? Буда глядзеў у свой пуп. Што ён там бачыў? Яму лепш было б вязаць панчоху. Ці вы яшчэ не зразумелі, што найлепшыя думкі прыходзяць якраз тады, калі вы ні пра што ня думаеце? Седзіцё, непрысутныя духам, а ў галаве вам нешта ўзыходзіць. Пра нешта падобнае гаворыцца ў Эвангельлях. Толькі я тое крыху зьмяніў бы: «Вяжэце панчохі, а ўсё астатняе будзе вам дадзенае». Я вас не прымушаю, але гэта страшна проста. Глядзеце! — Ён памахаў панчохай, як крапідлам. — Гэта сапраўдная мудрасьць. А цяпер я выкажу вам тое, што павінна быць высновай з майго вучэньня. Увага! Як вы думаеце? Ці знойдзецца недзе нейкая нага да такой агромністай панчохі? — І ён сам сабе адказаў: — Ня знойдзецца. Мая праца ня мае ніякай мэты. Такім чынам, мы апынуліся ля самай сутнасьці чалавечай узвышанасьці.

Ён стаў гаварыць похапкам, зь відавочнай раздражнёнасьцю:
— Цяпер падвядзем вынікі: няма Бога, няма часу, няма мэты, няма грамадзкага парадку, няма мастацтва, што тады застаецца? Застаюся я. Што я буду рабіць? Што мне падабаецца. А што мне падабаецца? Вязаць панчоху. Чаму якраз панчоху? Таму што яна зусім не патрэбная. Гэта ўсё, што я вам хацеў сказаць. Бывайце!

Ён паволі ўстаў, няўклюдна апрануў шэры плашч (усе стаілі дыханьне), абматаўся панчохай пад пахамі, узяў парасон, насадзіў карычневы капялюш на спальны каптур, асьцярожна спусьціўся са сцэны прыступкамі, накіраваўся да дзьвярэй. Пруткі і клубок ён трымаў у левай руцэ, а правай пракладваў сабе дарогу.

Каля самых дзьвярэй ён спыніўся. Ён увесь дрыжаў ад прыхаванага хваляваньня.
— Каб не забыцца — вы толькі ня думайце, што я вар’ят. Я зусім ня цьверджу, што панчоха — адзінае, што можна рабіць. Можна, напрыклад, гуляць у ножык або кідаць боб — зразумела, кожны толькі сам з сабою, каб выйгрыш перастаў быць мэтай. Можна таксама рабіць папяровыя караблікі і пускаць іх у ваду, біць лынды, ганяць сабак. Але я не хачу абмяжоўваць вашу фантазію. Хто нічога ня ўмее, хай, прынамсі, ловіць блохі!

І ён, разьятраны, выйшаў.

Усе сядзелі, ніхто не зварухнуўся. Людзі разгублена глядзелі адзін на аднаго, баяліся загаварыць, баяліся засьмяяцца. Прайшло некалькі хвілінаў, пакуль яны сталі разыходзіцца. Галовы ва ўсіх былі апушчаныя, абліччы азмрочаныя. Было відаць, што ўсе да аднаго глубока задумаліся.

Дзень адзінаццаты

АНЁЛЬСКАЕ ЗЬВЕСТАВАНЬНЕ

Ужо наступнага дня выявіліся дзівосныя наступствы прафэсаравай лекцыі: усё мястэчка пачала спаборнічаць у гонках за бязмэтным. Некаторыя ўзялі прыклад зь вялікага прарока. Аптэкар зьняў з гарышча стары калаўротак і пачаў прасьці на ходніку перад аптэкай, хоць ня меў кудзелі. Дараднік Дэнк з вудзільнам прысеў на ўскрай фантана і лавіў у ім уяўныя стронгі. Пэнсіянэр Голец выкапаў у садку яму, агромністую непатрэбную яму, а ягоны сябра Шчовічак насіў у яе ваду са струменя, вядро за вядром, безь ніякай надзеі, што калі-небудзь яе напоўніць. Кравец Вітвар шыў адзеньне голкай бязь ніткі, а пекар Гільмар пёк у сваёй печцы булачкі з гразі. Прафэсар Мадл моўчкі шпацыраваў між сваімі вучнямі, з панчохай у руках, задаволена ўсьміхаючыся ў вусы і не перастаючы вязаць.

Пад вечар, калі агульнае вар’яцтва дасягнула вяршыні, над мястэчкам нечакана закружыў голуб. Як толькі людзі яго заўважылі, адразу ўсё кінулі і сталі ўважліва да яго прыглядацца, бо адразу было відаць, што гэта не такая сабе звычайная птушка. Голуб прызямліўся дакладна пасярэдзіне пляцу, зрабіў некалькі хісткіх крокаў на няроўным бруку, падняўся на тры прыступкі да каменных фігураў сьвятых, пралез праз шчыліну паміж імі на другі бок, а калі паказаўся зноўку, гэта быў ужо ня голуб, а гуска. Яна загагатала, замахала крыламі, паднялася на абмуроўку фантана і там прысела. Але калі яна там села, гэта была ўжо ня гуска, а анёл у панцыры. Гэта была анёл-жанчына зь мігатлівымі нагруднікамі на выпучаных грудзях, з павязкай, аздобленай каштоўнымі камянямі, на русых валасах. Ейныя беласьнежныя крылы трымцелі ад хваляваньня.
— Жыхары зямлі, — прамовіла анёл безь ніякага ўступу сваім крышталёвым голасам і какетліва падняла голае плячо, аздобленае залатой зьмейкай над локцем, — мінула адзінаццаць дзён ад Божай сьмерці. Сьвятыя астанкі былі спаленыя ў найбольшым зь ягоных сонцаў, а попел рассыпаны, каб даць плён палям у сусьвеце. Роспач, якая нас ахапіла ў тую сумную ноч, зьмянілася ў развагу. Я ня буду вам тлумачыць, як мы там уверсе вырашылі свае праблемы, вы самі можаце назіраць за вынікамі: сонца сьвеціць, як і сьвяціла, дзень наступае пасьля ночы, як і мае быць. Мы ня толькі што не рассварыліся, але яшчэ ўзброілі войска, якое нецярпліва чакае на змаганьне. Цяпер, калі мы моцныя, мы павінны ўзяцца за нашае найцяжэйшае заданьне — вызваліць зямлю ад нячыстай сілы. Паўторыцца вялікі бой, падобны да таго, які быў на пачатку. Мы ўдарым на д’ябла і загонім яго назад туды, дзе ягонае месца, у пякельную цемру. Вынік змаганьня не падлягае нават найменшаму сумневу. Пасьля мы прыступім да аднаўленьня адвечнага парадку ў гэтым сьвеце.

Адказам ёй быў ухвальны гоман. Анёл замоўкла на хвіліну, каб перавесьці дых. Разглядала слухачоў і лавіла іхныя зацікаўленыя позіркі. Анёл спадабалася асабліва мужчынам. Яны як знаўцы пазіралі на ейныя прыгожыя плечы, пад лёгкай тунікай бачылі павабныя лыткі. Анёла гэта ўвогуле не бянтэжыла, наадварот, калі яна зразумела прычыну захапленьня сваёй асобай, ветліва ўсьміхнулася касіру Панку, які пранізваў яе позіркам, поўным рэлігійнага жару, і апусьціла сваю гожа-кшталтную нагу яшчэ ніжэй, так што з пад тунікі паказалася круглае калена. Яна глыбока ўцягнула паветра, ажно натапырыліся ейныя залатыя нагруднікі.
— Сябры, — працягвала яна, — маё небясьпечнае падарожжа да вас не было толькі рамантычнай прыгодай, толькі неўтаймоўнай прагай сустрэчы зь людзьмі. Было б наіўна ляцець на зямлю толькі дзеля таго, каб паінфармаваць людзей. Пасланьне, якое я вам прыношу, мае яшчэ і іншы сэнс. Паслухайце мяне! Мы ў небе цьвёрда разьлічваем таксама на вашую дапамогу!

Згода на гэты раз не была ўжо такая спантанная. Некаторыя нават спалохаліся гэтай нечаканай зьвесткі і памкнуліся незаўважна зьнікнуць. Так, напрыклад, адышоўся прадавец сьвечак Лінкэ, а сьледам за ім кравец Вітвар і дырэктар школы Крус. Анёл прыкінулася, быццам не заўважыла ўцёкаў гэтых баязьліўцаў, ды сваімі позіркамі і ўсьмешкамі ўсё больш старалася прыдабрыцца Панку, млынару і аптэкару, у якіх вычула адданасьць і ахвоту да ахвяраваньня.
— Я не дамагаюся ад вас, каб вы разам з намі ваявалі, — тлумачыла яна, забаўляючыся ланцужком з рубінавай сьлязой, якая запала ў лагчынку паміж грудзьмі. — Вы занадта безабаронныя ў змаганьні супраць звышнатуральных сілаў. Мы толькі хочам, каб вы выпудзілі д’яблаў з палёў. Бітва на зямлі для нас была б невыгодная, мы амаль усе летуны, а не пешаходы, а да таго мы вельмі неахвотна аддаляемся ад нябёсаў. Мы ня хочам трапіць у нейкую засаду або страціць сувязь са сваёй рэзэрвай. Вашае заданьне простае. Вазьмеце дубінкі, стрэльбы, бубны, ляскоткі, усё, што гукае і грукае, і выйдзіце за мястэчка. Вам ня трэба будзе бегаць па ўзараным полі і разганяць усю тую процьму. Як толькі ўзьляціць першая большая чарада, астатнія падумаюць, што так трэба, і таксама ўзьляцяць, і ўсё тое чорнае чартоўства пакіне зямлю. Далейшы клопат застанецца ўжо нам. Вы мяне зразумелі?
— Зразумелі, — адказаў за ўсіх млынар Тайхман. — А калі мы павінны пачаць?
— Заўтра раніцай, як толькі разьвіднее. Мы можам на вас разьлічваць?

Тыя, хто стаяў найбліжэй, пачалі навыперадкі клясьціся і прысягацца.
— Добра, — сказала анёл са спакусьлівай усьмешкай, — само сабой зразумела, што наймужнейшыя і найбольш ахвярныя будуць узнагароджаныя. А гэтай узнагароды чалавечаму розуму не ахапіць, бо вока яе ніколі ня бачыла, вуха пра яе ніколі ня чула.

Анёл абаперлася аб Панкава плячо (маладзён ад радасьці ўвесь пачырванеў, як звараны рак) і саскочыла з фантана. Некалькі вісусаў дурнавата захіхікалі. На анёльскай туніцы ззаду застаўся здрадлівы сьлед каменнага пылу ў форме двух роўных эліпсаў. Анёл іх не заўважыла. Яна ўзяла меч і шчыт у правую руку і ўзмахнула крыламі, зьбіраючыся да адлёту.
— Я хацела яшчэ дадаць, — сказала яна, адначасова папраўляючы свабоднай рукой сваю анёльскую прычоску, — што вы можаце быць зусім спакойныя, вы ня будзеце атакаваць чарцей самі, з вамі пойдуць мёртвыя. Я хвіліну таму зь імі гаварыла. Цяжка было іх намовіць, але ўрэшце яны паабяцалі, што зранку таксама пойдуць выпуджваць чарцей дзеля нашай сьвятой справы.

Сказаўшы гэта, яна ветліва пакланілася, паслала некалькі паветраных пацалункаў, зашчаміла туніку каленямі (каб захаваць дэкорум перад моладзьдзю) і ўзьляцела. Яшчэ раз памахала ім на разьвітаньне з вышыні, потым зьмянілася ў залатую мушку і зьнікла ў прамянях вячэрняга сонца.

Зараз пасьля адлёту анёла на пляцы пачалася сварка паміж міралюбамі і прыхільнікамі вайны, паміж рупліўцамі, якія ўзялі бок нябеснага пасла, і памяркоўнымі, якія хацелі, каб усё засталося так, як было дагэтуль. Да гэтых апошніх далучыліся амаль усе жанчыны, раздражнёныя нясьціплымі анёльскімі паводзінамі. Баявітыя папракалі міралюбаў за нястачу ідэалізму, памяркоўныя бараніліся, кажучы, што падчас аблогі ў мястэчку было нашмат лепш, чымсьці калі-небудзь раней. Тут прыйшлася б вельмі дарэчы мудрасьць прафэсара Мадла, але навукоўца даўно ўжо не было. Ён, абураны, пайшоў прэч, як толькі анёл пачала прамову.
— З тымі на полі, — сьцьвердзіў Білэк, які далучыўся да памяркоўных, — мы прынамсі былі ўпэўненыя ў жыцьці. Анёлы нам толькі вернуць сьмерць і будуць яшчэ талкаваць, што яна для нас — багаславенства.
— Вы ўжо забылі, як цудоўна гралі чэрці ў касьцёле? — падтрымаў яго дворнік. Не таму, каб быў вельмі музыкальны, але таму, што ён крыху баяўся новага сусьветнага парадку паводле старых рэцэптаў.

Барацьбіты прыгадалі страшэнную атаку мёртвых, уцёкі доктаравай дачкі, агідныя паводзіны разбэшчанага чорта. Нічога ня зробіш, яны былі больш красамоўныя, умелі лепш пераконваць; калі памяркоўныя хацелі настаяць на сваім, ім трэба было прывесьці падмогу. Дзеля гэтага яны павывалаклі з дамоў усіх баязьліўцаў, якія паўцякалі першыя.

Прадавец сьвечак доўга муляўся. Ён ня біў сваіх дзяцей, ніколі не пакрыўдзіў нават куранятка, яму будзе цяжка лупцаваць бясшкодных чорных птахаў.
— Чорт — таксама жывое стварэньне, — гаварыў ён дакорлівым голасам, — і яно бязмоўнае, нельга яго крыўдзіць. А гэты анёл быў нейкай прайдзісьветкай.
— Бязмоўныя, паслухайце толькі, — разьятрылася Гэбэртка. — Бачыце, спадар Лінкэ ўжо ахвотны паставіць сьвечку чарцям.

Дырэктар Крус прытрымліваўся думкі, што ўсё гэта лухта. Мільён чарцей не спалохаюцца адной стрэльбы і некалькіх велікодных ляскотак. Калі б ён, пэдагог, мог нешта параіць, дык варта было б прыгадаць адну старую і разумную прыказку: калі не сьвярбіць, ня чухайся.

Справа ішла да неблагой заварухі, баявітыя і памяркоўныя былі ўжо гатовыя кінуцца адны на адных, але тут на сцэне зьявіўся дэкан Вэліх, якога вэрхалам вырвалі з набожных роздумаў. Найперш ён папрасіў растлумачыць, аб чым ідзецца. Калі яму расказалі, ён упаў на калені і закрычаў магутным голасам:
— Асанна! Асанна! Асанна! — гэта загучала вельмі патасна і незвычайна.

Потым ён жвава падхапіўся і пачаў заклікаць усіх да згоды. Ня можа быць ніякіх сумневаў у праўдзівасьці анёльскага пасланьня. Само сабой зразумела, заўтра нам трэба ісьці на чарцей. Хто павядзе паход? Ну, хто ж іншы як ня ён сам, дэкан Вэліх? Дык вось, ужо заўтра! Ён увесь памаладзеў, ягоныя вочы заблішчалі. Урэшце прыйшлі капцы гэтаму чартоўскаму спадарству на зямлі. Ці Лінкэ ня сорамна выстаўляць напаказ сваю баязьлівасьць? Ці яму прынамсі вядома, што ўсё ягонае рамяство залежыць ад хрысьціянскага памінаньня памерлых і ад вернікаў? Тым часам як прадавец сьвечак стаяў, сумна зьвесіўшы галаву, дэкан настойліва ўгаворваў памяркоўных і вярэдзіў іхнае сумленьне пералікам нябесных раскошаў. Гарачых сунімаў падхвальваньнем і хіліў да згоды. Калі можна так выказацца, гэта была вельмі прыгожая казань.

Тонкі, як валасок, месяц, які выплыў над гарбатымі дахамі, убачыў мястэчка Альшыну сяк-так сабраным у лягер аднадумцаў. Куды б ні заглянула ягонае насьмешлівае сьвятло, людзі ўсяляк набіраліся сьмеласьці і рыхтаваліся да вялікіх падзеяў. У касьцёле да позьняй ночы грымеў арган пад умелай рукою дырэктара Круса, які такім чынам каяўся за сваю папярэднюю ненадзейнасьць, а вернікі сьлёзна маліліся разам з дэканам Вэліхам, які зь неверагодным спрытам перарабіў некалькі малітваў дзеля гэтай незвычайнай акалічнасьці. На пляцы і на вуліцах усё яшчэ гаманілі. Найбольш гаварылі аптэкар, дараднік і гадзіншчык. У карчме «Пад збаном» Білэк старшыняваў у гуртку выпівохаў, у якім аднавокі дзіка бліскаў сваім адзіным вокам, а паштовы вазьніца сьпяваў сэнтымэнтальныя песьні.

Дзень дванаццаты

БІТВА

Пры сьвятле слабенькага ранішняга сонца, якое павісла на даляглядзе над Галчынай гарою, на пляцы каля фантана сабраліся ўзброеныя да зубоў альшынскія добраахвотнікі. Шмат каго не хапала, нават з тых, якія яшчэ ўчора дадавалі сьмеласьці іншым, але наагул гэта было войска шматлюднае і знакамітае. Былі тут кампаньнікі са «Збана», суседзі з Млынавай вуліцы і спадары з пляцу. Некаторыя трымалі ў руках матыкі, іншыя толькі дубінкі, хто меў, той абуў боты з халяўкамі ці хоць нацягнуў гамашы. Безумоўна, найлепш за ўсіх выглядаў іхны важак, дэкан Вэліх, які быў у сваёй сьвяточнай, вышыванай золатам рызе. Ён адзін быў без аніякай зброі, затое ў правай руцэ трымаў крапідла і махаў ім, як булавешкай. Хлопец Фрычавых, у апратцы прыслужніка, плёўся за ім са збанам сьвятой вады.

Пасьля кароткай нарады яны вырашылі, што пойдуць каля могілак. Такім чынам яны створаць нагоду далучыцца мёртвым. Пэрспэктыва хаўрусу зь нябожчыкамі не была занадта прывабная, але альшынцы выбралі меншае зло. Больш за агіду да мёртвых душыў іх страх перад д’яблам, а да таго ж — лепш і невялікая дапамога, чым увогуле ніякая. Глянуўшы на гэта зь іншага боку, паколькі зь нябожчыкамі нічога ня можа стацца, іх можна будзе выкарыстаць у самым небясьпечным месцы, напрыклад, на перадавой.

Але каля самых могілак змагароў чакала вялікае расчараваньне. Брама была завязаная ланцугом і дадаткова заблякаваная ломам. Мёртвыя — прынамсі тыя, якіх было відаць — млява ляжалі на магілах або злосна вышчараліся з разгалістых дрэваў і з могілкавага муру. Дэкан тройчы загрукаў крапідлам у клямку і заклікаў нябожчыкаў, каб неадкладна зьнялі ланцуг і лом. Адзіным адказам быў пусты сьмех. Пэнсіянэр Голец нясьмела запрапанаваў, каб паклікаць цукерніка Паржызка, які раней вёў мёртвых на мястэчка.
— Спадар Паржызк! Гэй! Нябожчык цукернік Паржызк, калі ласка да брамы! — п’янюга Білэк, нарэзаўшыся ядлаўцоўкі, гуляў у перамоўніка.

Цукернік сапраўды зьявіўся зараз пасьля першага закліку. Ён, пэўна, толькі й чакаў, каб выступіць перад былой публікай у гэтай малой ролі Карыяляна. Ён па-акторску кашлянуў і абцягнуў крысьсё свайго элегантнага імпэратарскага плашча. Маўляў, што за гонар для мёртвых, калі да іх прыходзіць амаль цэлае мястэчка з правялебным на чале! Няўжо дарагія сябры і землякі маюць нейкае пажаданьне або іншую асаблівую мэту, напрыклад, прыйшлі запрасіць нябожчыкаў наведаць гуртам астатніх жалобнікаў?
— Няма часу на дурнаватыя жарты, — строга адказаў яму дэкан. — Згодна з мабілізацыйным загадам ваеннага анёла, вы павінны былі падрыхтавацца да паходу супраць д’ябла, а замест таго могілкі зачыненыя наглуха, быццам крэпасьць. Мёртвыя паводзяць сябе так, нібыта гэта іх увогуле не датычыць. Ці вы маглі б мне гэта растлумачыць?
— Ага, растлумачыць, паход супраць д’ябла, ага, — насьмешліва кланяўся цукернік, — адчыніць браму, сабрацца і ісьці. Але ж, так яно й мела быць. Толькі ці нехта яшчэ памятае, — выкрыкнуў ён з патасам, — як яно было, калі мы да вас прыехалі зь як найлепшымі намерамі? Што зрабілі спадары мяшчане ад старасты да самага апошняга парабка? Зачыніліся ў сваіх дамах, запаўзьлі ў свае норы. Ну, але цяпер надышла гадзіна адплаты. Мы робім толькі тое, што вы зрабілі нам. Дзеля выпуджваньня чарцей мы вам прыдаліся б, ясная справа, але мы й ня думаем гэтага рабіць. Не адчынім. Ня пойдзем. Самі выганяйце чарцей.

Дэкан пачырванеў, быццам індык.
— Дык добра. А што анёл? Ягоныя загады? Вы іх ня слухаеце?
— Анёл — а што нам анёл? — тут цукернік вельмі груба выказаўся аб прыгожым русым анёлу, выклікаючы сярод нябожчыкаў выбух весялосьці.

Млынар Тайхман пачціва тузануў дэкана за рукаў рызы. Навошта непатрэбна хвалявацца? Мабыць, найразумней было пайсьці далей. Мёртвыя і так не адчыняць.

Ах, гэтыя мёртвыя! Ужо час, каб яны зноў сталі сапраўды мёртвымі. Іхная здрада была сама менш абуральная. Далей альшынцы пайшлі ўжо не з такім энтузіязмам. Іхны настрой адчувальна пагоршыўся. Гэта вельмі прыкра, калі чаканая дапамога не надыдзе. Каб толькі яны далі рады адужаць чарцей! Баязьлівейшыя спалохана азіраліся назад. Чаго зьдзіўляцца? Нічога прыемнага мець за плячыма варожую крэпасьць, а ў ёй гэтую агідную здрадлівую чэлядзь, якая, чаго добрага, можа далучыцца да пякельнікаў.

Поле пачыналася зараз за могілкамі. Цяпер яны маглі ўбачыць на ўласныя вочы, што Бартань гаварыў чыстую праўду. Поле было сапраўды такое, якім яны яго ўяўлялі ў зацішшы сваіх дамоў і вуліцаў — пакрытае чорнымі панурымі птушкамі.
— Госпад Бог з намі, а ўсё злое прэч! — сказала Гэбэртка і перахрысьцілася.

Млынар і дараднік выстралілі са стрэльбаў, хлопцы заляскаталі ляскоткамі, жанчыны паднялі пякельны лямант, а найадважнейшыя кінуліся дапераду з дубінкамі і матыкамі. Паліцыянт Мушэк мужна бубніў.

Ніхто не разьлічваў, што перамога будзе такая лёгкая! Споўнілася ўсё тое, што прадказвала анёл, хоць яны такога ніяк не чакалі. Агромністая чарада захвалявала, затрапятала крыламі, узьнялася ў паветра. З усіх бакоў раздалося карканьне. З аглушальным лопатам крылаў паднялося ўсё чорнае покрыва зямлі, куды ні кінуць вокам. Выгляд гэтай процьмы, якая віравала ў паветры, выклікаў вельмі гнятлівы настрой.
— Ура! Ура! — роў Білэк, быццам яму выцягвалі зуб, і пырскаў навокал самагонкай так шчодра, як дэкан сьвятой вадой.

Толькі што ўжо не было з кім змагацца. Шавец Гоўска, які быў начальнікам пажарнікаў, на знак дэкана затрубіў адбой. Альшынцы вярталіся моўчкі, самкнутым шыхтом, ніхто не жартаваў. Грамады крумкачоў кружлялі ўсё вышэй і вышей, ажно зьліліся ў адну агромністую чорную хмару, якая закрыла сонца. Ваколіцу зацягнула густая шэрань.

Калі яны праходзілі паўз могілкі, мёртвыя панура глядзелі на іх праз краты брамы. Яны не надалі нябожчыкам ніякай увагі.

Пераможцы затрымаліся толькі на пляцы. Некаторыя селі на прыступках помніка, іншыя абаперліся на абмуроўку фантана, нікому не хацелася ісьці дадому. Яны ведалі, што найважнейшае яшчэ наперадзе.

Яны доўга-доўга ўзіраліся ў неба, але нічога там ня ўбачылі. З хмары далятаў грукат, падобны на градабой. Нераўнамерныя пошугі ветру выдзімалі жаночыя спадніцы, якія й без таго лапаталі ад узмахаў тысячаў крылаў! Адтуль, зьверху, цягнула холадам — але чаму менавіта холадам? Відаць, гэта быў пякельны холад. Урэшце на чорным тле далягляду, высока, неверагодна высока, паявілася белае воблачка, яно расплывалася, разрасталася, калыхалася на ветры, быццам яхта без стырна. Гэта былі яны — анёлы! Натоўп прывітаў іх трапяткой узрушанасьцю. Потым белае воблака пашырылася на ўвесь далягляд, а што было раней чорным, цяпер пашарэла.

Людзі стаілі дыханьне. Які спэктакль адыграецца ў фантастычных глыбінях нябёсаў? Ліне крывавы дождж? Прастора напоўніцца лямантам параненых і паміраючых? Усе перажывалі аднолькава, аптэкар і дырэктар, дэкан і млынар, багамолка, паліцыянт і дворнік. Сярод іх не было толькі прафэсара. Ён быў вышэй за гэтыя падзеі, чэрпаючы насалоду з дзылінканьня сваіх пруткоў для вязаньня.

Раптам пачуўся шэпт, які праляцеў праз натоўп, як восеньскі вецер празь бярэзьнік. У вышыні зьявілася дробная кропка, якая пачала паволі апускацца на зямлю. Калыхалася, кружляла, пагойдвалася, потым, як быццам надумаўшыся, пачала ціха падаць, проста на галовы сабраных. Яны трохі расступіліся і дазволілі ёй упасьці на зямлю.
— Што гэта?

Найбліжэйшыя нахіліліся. Што гэта — далікатнае прывітаньне з вышыні, дзе лютуе незразумелая бітва?
— Прывеяны пух?
— Сьняжынка?
— Не, гэта пёрка з анёльскага крыла! — пранеслася з вуснаў да вуснаў. Пакуль зьвестка абляцела натоўп, падала ўжо другое, трэцяе, дзясятае пёрка. У гэты момант нехта загаласіў, усё роўна што завыў.
— Што дзеецца?
— Гэбэртка плача.
— Чаго яна плача? — перапалоханыя твары глядзелі адно на аднаго.
— Як жа ня плакаць, калі анёлы прайграюць?

Натоўп захваляваў.
— Чаму прайграюць?
— А таму. Ці вы бачылі, каб дзе ўпаў таксама чорны пух? Не, ня бачылі. Значыць, белых шкуматаюць, чорныя перамагаюць. Бяда!

Узьнялася навальніца ляманту. Дэкан магутным голасам заклікаў народ да агульнай малітвы. Галовы пахіліліся. Анёльскае пер’е падала штораз гусьцей, чапляючыся за сукні і капелюшы, слалася на зямлю.

Спачатку выглядала так, быццам вецер разносіць дзьмухаўцы.

Потым стала падаць большымі камякамі, як тады, калі гаспадыня вытрасае пярыну.

Не, гэта было невыносна! Вернікі пераставалі гаварыць марныя малітвы. Першым пакінуў натоўп прадавец сьвечак Лінкэ. Ён бяз слова абтрапаў адзеньне ад пер’я, абабіў боты на парозе сваёй крамы і ўвайшоў усярэдзіну. Двойчы павярнуў за сабой ключ.

Зноў баязьлівасьць? Ды не, гэта было найразумнейшае, што можна было зрабіць. Калі адбываецца нешта так страшнае, найлепш пра гэта ня ведаць. Ляскалі дзьверы, людзі хаваліся, пляц пусьцеў.

Да адзінаццатай гадзіны на сваім месцы стрывалі толькі дэкан, Гэбэртка, купец Шчовічак, аптэкар, млынар і Голец.

Апоўдні на пляцы не было ўжо нікога.

Белы пласт пакрываў зямлю і рос са страхотнай хуткасьцю. Ніводзін сьлед не крануў пуховай роўнядзі. Ніводнай чорнай пылінкі на ўсёй белай раўніне! Насуперак усяму здароваму сэнсу, насуперак усёй веры і надзеі, бітва нябёсаў зь пеклам была прайграная. Аптэкар у зацішшы сваей прасьмярдзелай лябараторыі мроіў аб няшчасным анёльскім пасланцы, і ягонае сэрца білася ад шалёнага хваляваньня.

А чацьвертай гадзіне белыя сумёты сягалі ўжо вокнаў. Потым дзіўная замець яшчэ пагусьцела. Апошняя пасмачка шэрані зацягнулася цемрай. Застаўся толькі ўсеагульны, павольны апад зь небасхілу. Ва ўсіх дамах сьвяцілася.

А пятай гадзіне адно за адным пачалі гаснуць вокны на Млынавай вуліцы і за струменем, дзе дамкі наагул былі нізкія. Першае пагасла сьвятло ў краме Шчовічка, апошняе — у пэнсіянэра Гольца.

Беласьнежныя навеіны расьлі, у іх зьнікалі сьцены, усё роўна што раставалі. Двухпавярховыя дамы выглядалі цяпер як аднапавярховыя. На месцы аднапавярховых дамкоў парабіліся ледзь заўважныя ўзгорачкі, падобныя да магілаў.

А сёмай можна яшчэ было распазнаць абрысы дахаў там, дзе раней быў местачковы пляц. Быццам каплічка між магілаў, тырчаў сярод белага пуху сьпічак ратушавай вежы, дзе ўсё яшчэ мігцела апошняе сьвятло, якое пільнаваў паліцыянт Мушэк. Каля дзясятай ад дахаў не засталося і ўспаміну, а паліцыянт, адзіная жывая істота ў мястэчку, апошнімі прыступкамі падняўся ажно да самага мэханізму ратушавага гадзіньніка, які ішоў нягледзячы ні на што.

А палове адзінаццатай гадзіньнік спыніўся, таму што вялізная стрэлка ўжо ня здолела прабіцца празь белую навеіну, хоць яшчэ гарэла сьвятло паміж малаточкамі, пад самім дахам, завершаным іржавым пеўнікам. З гэтага моманту час ужо перастаў адмервацца.

Магло быць каля поўначы, калі і гэтае апошняе сьвятло пагасла.

Раніцай трынаццатага дня не было ўжо мястэчка Альшыны. Небасхіл быў чысты, бясколерны, сьнег зь яго ўжо ня падаў, але й не было ў ім ніводнай шчыліны, празь якую прасьвечваў бы блакіт. Куды ні глянуць, цягнулася мёртвая раўніна зь невялічкімі горбікамі, быццам караванамі, засыпанымі пяском у пустыні.

І на гэтай роўнядзі, белай як папера, прагнай як незапісаная старонка, я, як утомлены вершнік, стаўлю апошнімі ўзмахамі свае пікі, апошнімі росчыркамі свайго заплямленага атрамантам пяра —

канец гэтай вар’яцкай гісторыі.
1930

З чэскай мовы пераклала Галіна Максімюк
Фатаздымкі Яраслава Фэйфара

---

Яраслаў Фэйфар (Jaroslav Feyfar, 1871—1935) нарадзіўся ў Празе, дзе закончыў мэдыцыну і пачаў сваю лекарскую практыку. У 1903 г. ён прыняў пасаду павятовага лекара ў Ілемніцы і застаўся ў гэтай «глухой правінцыі» на ўсё жыцьцё, нягледзячы на пазьнейшыя спакусьлівыя прапановы вярнуцца ў сталіцу і паправіць сваё становішча ня толькі ў сьвецкім ці прафэсійным вымярэньнях, але і фінансавым. У 1904-м Фэйфар ажаніўся зь ілемніцкай паннай і стаў весьці жыцьцё саліднага і ўсімі шанаванага ў мястэчку (3000 жыхароў) і ўсім павеце (30 000 народу) чалавека. Акрамя лекарскай практыкі, у Фэйфара, надзеленага шматлікімі талентамі, было шмат пабочных зацікаўленьняў, улучна з шаўцоўствам і матацыклетамі. Але тым дадатковым заняткам, які запэўніў яму месца ў гісторыі, стала фатаграфаваньне. Фэйфар актыўна займаўся фатаграфіяй у 1904—1914 гг., значыць, на схіле тае непаўторнае belle epoque у гісторыі аўстра-вугорскай манархіі ў прыватнасьці і Эўропы ўвогуле, калі ўсё ішло сваім адладжаным парадкам, а людзі цешыліся мірным і спакойным жыцьцём. Здымкі Фэйфара засталіся наступным пакаленьням дзякуючы ягонаму сыну, які беражліва перахаваў бацькавы нэгатывы і спрычыніўся да іх публікацыі. Цікава, што два найбольш славутыя ілемніцкія землякі, Яраслаў Гаўлічак і Яраслаў Фэйфар, ніколі ў жыцьці не сустрэліся. Але, кожны па-свойму, яны зрабілі прыблізна адну справу — здолелі выхапіць з жорнаў гісторыі і захаваць для наступных пакаленьняў некалькі запамінальных абразкоў са свае фантастычнае Правінцыі.