Быў у Беларусі. Гэткі адказ на пытаньне, дзе я прападаў, на тварах маіх літоўскіх сяброў выклікае ажыўленьне. Адкажы я ім: быў у Лёндане, у Парыжы альбо Нью-Ёрку, такіх рэакцыяў не было б. Хаця ад Вільні да Нью-Ёрку восем тысячаў кілямэтраў, а да беларускай мяжы — усяго трыццаць.

КАРОТКІ ЎСТУП ДА ТРОХ ЧВЭРЦЯЎ

Я быў у Беларусі, бо ў мяне — тры чвэрці беларускай крыві, і не магу зразумець, чаму гэтая кроў нічога мне не нашэптвае, ня гоніць мяне з дому пад беларускае пасольства, дзе ладзяцца мітынгі пратэсту і, нарэшце, талеруе маю ўстойлівую пазыцыю наконт Беларусі: добра, што я не знаходжуся Там. Такім чынам, у Беларусі я быў як быццам і бяз мэты: быў, каб прымусіць кроў загаварыць.

Блізкіх сваякоў у мяне там няма. Усе мае блізкія сваякі перад або пасьля Другой сусьветнай вайны рознымі шляхамі апынуліся ў Літве. Бацькава мама, якая нарадзілася ў ваколіцах Маладэчна недалёка ад мястэчка Краснае, якое ў міжваенны час было акупаваная палякамі, перад самай вайной зьехала ў Вільню (якая таксама была акупаваная палякамі), каб вывучаць мэдыцыну. Падчас вайны выйшла замуж за літоўскага чыгуначніка. Гэткім чынам і засталася ў Літве.

Матчыны бацькі паходзяць з Лагойшчыны, гэта дзесьці паўсотні кілямэтраў ад Менску. У 1929 годзе яны былі раскулачаныя савецкай уладай і сасланыя ў Архангельскую вобласьць. Пасьля вайны былі звольненыя паводле амністыі, але дамоў не вярнуліся, паехалі проста ў Вільню.

Беларускай мове мяне ніхто не вучыў, бо ў маіх ваколіцах ніхто яе і ня ведаў. Дый наагул цяжка было разабрацца, хто я такі і хто мае бацькі. Матчыны бацькі лічылі сябе палякамі, размаўлялі на пакалечанай польскай мове, хадзілі на польскія набажэнствы і вельмі злаваліся, калі мой літуанізаваны бацька падсьмейваўся зь іх: «Ды якія ж вы палякі, вы ж — беларусы». Для іх гэта была страшэнная абраза.

Яшчэ ў мяне быў адзін слаўны сваяк у Беларусі, які памёр у тым самым годзе, у якім я нарадзіўся. Юзаф Камінскі — гэта стрыечны брат майго дзеда. У Савецкім Саюзе, можа, і ня ўсе ведалі гэтае прозьвішча, хоць абсалютна ўсім было ясна, пра што ідзе гаворка, калі вымаўлялася слова «Хатынь» і згадвалася статуя старога, які трымае на руках сына, што памірае. Той стары і быў маім сваяком, які перажыў Другую сусьветную вайну, калі нацысты спалілі ягоную вёску разам з усёй сям’ёй. Пазьней гэтая вёска і статуя сталіся ў Савецкім Саюзе сымбалямі ўсіх цывільных ахвяраў Другой сусьветнай вайны.

Падчас вучобы аднакашнікі, ведаючы пра мае сваяцкія сувязі, часам жартам казалі пра мяне: «Ён — зь сямейства тых, што не гараць». А раз наважыліся ў інтэрнаце папырскаць мяне сьпіртам і праверыць… Балазе, што своечасова прачнуўся і не пасьпеў падгарэць.

У Беларусі бываў і раней. Яшчэ ў савецкі час, будучы падлеткам, закахаўся ў дзяўчыну зь Менску. Езьдзіў да яе. Пазьней езьдзіў на сабачую выставу; у Менску і Горадні мой ньюфаўндлэнд стаў чэмпіёнам сярод прадстаўнікоў гэтай пароды. А потым толькі праяжджаў празь Беларусь, едучы ў Маскву ці ў Варшаву. Яшчэ аднойчы быў на канфэрэнцыі пад дзіўным назовам: «Маўчаньне інтэлектуалаў». Там інтэлектуалы замест таго, каб маўчаць, чыталі рэфэраты. А пры пляшцы гарэлкі мэтафарычна наракалі, што вось, маўляў, Беларусь нібы паранены партызан, якога таварышы-байцы (гэта значыць мы ўсе — усходнія эўрапейцы) пакінулі аднаго, а самі ў лес паўцякалі.

Я не гісторык, але мяркую, што вялікая праблема беларусаў — паходжаньне. Інакш кажучы, пытаньне «адкуль я ўзяўся?» пакінутае бязь яснага адказу. Беларускія інтэлектуалы, якія знаходзяцца ў апазыцыі да ўлады, носяцца з сымбалічнымі пашпартамі ВКЛ — Вялікага Княства Літоўскага. Гэта была цэнтралізаваная і добра арганізаваная літоўская дзяржава, якая заваявала разрозьненыя славянскія землі, аддзяліла іх ад Масквы на цэлыя стагодзьдзі і такім чынам дала пачатак беларускай і ўкраінскай нацыям. Але гэта толькі маё меркаваньне, меркаваньне літоўскага пісьменьніка зь беларускай крывёй. Сапраўдныя беларусы ня лічаць, што яны былі кім-кольвечы акупаваныя, і ўважаюць сябе наўпростымі спадкаемцамі ВКЛ. Таму і краіна, якая сёньня завецца Беларусьсю, магла б называцца Вялікай Літвой. Лідэры беларускага нацыянальнага руху канца дзевятнаццатага стагодзьдзя ўсур’ёз абмяркоўвалі такі варыянт назову будучай дзяржавы. Дык тады, можа, і рэпліка мойго бацькі, адрасаваная цясьцям, не гучала б так абразьліва: «Якія ж вы палякі, вы ж — вялікія літоўцы». А пра сябе я б сказаў: у мяне — чвэрць літоўскай і тры чвэрці вялікалітоўскай крыві. Але як жа тады мы жылі б у Літве, маючы пад бокам Вялікую Літву, якая й сапраўды памерамі большая, і ў якой на троне сядзіць Самы Вялікі Літовец?

Але гэтым разам я быў у Беларусі, каб паглядзець, якая яна цяпер і кім я мог бы стаць, калі б тыя мае тры чвэрці яе не пакінулі.

У ДАРОЗЕ

Дарогі добрыя. Чыста. На ўзьлесках кідаюцца ў вочы абчасаныя камяні з надпісамі: «Беражы лес», «Не падпальвай». Усё гэта нагадвае чорна-белы рысунак, дзе паасобныя дэталі размаляваныя неспрактыкаванай дзіцячай рукой. Так выглядаюць гэтыя ярка-сінія, зялёныя і чырвоныя камяні на фоне бясколернай прыроды.

Менск у параўнаньні зь Вільняй — ня проста прасторны горад. Аніякага затору машынаў, праспэкты шырокія. Ленін ды іншыя савецкія атрыбуты тут усьцяж модныя, хоць горад па-свойму спрабуе мадэрнізавацца і эўрапеізавацца. Менчукі маюць выдатнае пачуцьце гумару і здольныя да самаіроніі. Ледзь ня кожная менская вуліца або будынак маюць сваю анэкдатычную гісторыю, а найбольш папулярны пэрсанаж гэтых анэкдотаў — беларускі прэзыдэнт.

Па прыбыцьці ў горад усе гаворкі пра паноўны тут рэжым могуць падацца лухтой, паколькі ніякіх вонкавых азнакаў народнай трагедыі тут не відно. Людзі жывуць у добра ўпарадкаванай мэтраполіі, дзе вельмі інтэнсіўна вядзецца шырокамаштабнае будаўніцтва. Нават не баяцца сказаць тое, што думаюць пра ўладу. Слухаю іх і азіраюся, калі ж нарэшце падыдзе міліцыянэр ва ўніформе, скруціць рукі такому гаваруну і адзене наручнікі. Але ніхто не падыходзіць, хоць гэтых «уніфармалаў» тут як нідзе больш, навалам. Ва ўсім горадзе паразьвешваныя бігборды, на якіх паказаная шчасьлівая бабуля, а за ёй — міліцэйскі службовец з усьмешкай на твары і надпіс: «Ён заўжды блізка». Гэта і ёсьць адказам на пытаньне, чаму і навошта іх тут так шмат: каб запэўніць бясьпеку бабулькам.

Але ж мэта майго падарожжа ня ў тым, каб шукаць прыдзірак. Я прыехаў сюды, каб прымусіць кроў загаварыць.

ПЕРШАЯ СПРОБА¹ — ГАСЬЦІННАСЬЦЮ

У маёй адраснай кніжцы ёсьць шэраг славянскіх прзьвішчаў: Касьпяровіч, Міклашэўская, Косава, Гаворава, Бутко. Усё гэта мае сваякі, якіх я ніколі ня бачыў. І тапонімы: Барысаў, Зембіна, Лагойск, Калюга, Сярэдняя. Адрасы старыя, таму хтосьці ўжо, пэўна, будзе на тым сьвеце, хтосьці ў іншай кватэры, іншым доме альбо горадзе.

У Барысаў прыяжджаю цягніком. Горад вялікі, больш за сто тысячаў жыхароў. Багата прамысловых аб’ектаў. Вось толькі ў рэстаране, атрымаўшы рахунак, пачынаю адчуваць першыя прыкметы правінцыйнасьці. Танна. У шмат разоў таньней, чым у Менску.

Чыгуначны вакзал і рэстаран знаходзяцца ў Новым Барысаве, а мне трэба ў Стары. Еду туды і спадзяюся пабачыць стары горад, а знаходжу нейкую вялікую драўляную вёску і незаасфальтаваныя вуліцы. Аднойчы, памятаю, адна беларуска пыталася ў мяне пра Вільню: «Вось усе нешта захапляюцца: Ах, віленская староўка, ах, віленская староўка… А што гэта значыць? Што там дамы старыя?»

У Старым Барысаве ўрэшце зразумеў яе пытаньне. Тут папросту абавязвае іншае разуменьне старога гораду. І дапраўды — дамы старыя.

Нарэшце стаю перад домам Ніны, стрыечнай сястры маёй мамы. Ведаю толькі яе імя і прозьвішча і тое, што ейны бацька, Тадэвуш, брат маёй бабулі, быў невысокі і што быў вельмі ахвочы да кабет. Ніна зьявілася ад ягонага першага шлюбу. Другая ягоная жонка была карэйка, дык яна нават стала нашай сямейнай легендай. Ходзяць чуткі, што была чараўніца. Калі часам загадвала, дык магла пазбавіць мужчыну палавой моцы. За гэта былі ёй асабліва ўдзячныя ейныя сяброўкі, чые мужы часта выяжджалі ў камандзіроўкі.

Стаю перад брамай зялёнага драўлянага дому. Брэша сабака. У дворыку зьяўляецца сівая старая. Няёмка мне, ня ведаю, што сказаць. Сказаць: я — далёкі сваяк і прыехаў сюды, каб прымусіць кроў загаварыць?

Пытаюся, ці жыве тут такая і такая Ніна. «Гэта я», — адказвае старая. «А я, — адрэкамэндоўваюся, — ваш сваяк зь Літвы. Унук Юзэфы». Маленькая паўза. «Зайдзіце», — запрашае. Нясьмела абдымае, цалуе. Вочы напаўняюцца вільгацьцю. «Даруйце», — кажа. А пазьней ужо ўвесь час паўтарае: «Даруйце». Садзіць мяне за стол і кажа: «Даруйце». Нясе на стол пачастунак і ўсьцяж паўтарае: «Даруйце». Падае альбом. Альбом пачынаецца са шлюбнага здымку майго бацькі. Пазьней зьяўляюцца здымкі зь дзяцінства маёй мамы, здымкі дзядулі, бабулі. Стала нават неяк няёмка, бо, стоячы перад брамай, разважаў жа, колькі часу мне спатрэбіцца, каб растлумачыць, хто я і адкуль. А гэтага зусім не спатрэбілася, дый увогуле, было такое ўражаньне, што гэтая сівенькая бабуля як быццам доўгі час чакала майго прыезду і ў найбольш пачэсным месцы трымала нашы здымкі, а цяпер толькі просіць ёй прабачыць, што яна, можа, крышачку застарая.

Ніна гартае альбом і расказвае. Думкі хаатычна скачуць у часе.

Яна была яшчэ маленькай дзяўчынкай, калі жаніліся мае дзядуля з бабуляй. Прыгадвае, што вясельле было вельмі вялікае. І што яна тады надта спрытна гойдалася на арэлях, прымацаваных да дзьвюх бярозаў. І што вясковы двор Міклашэўскіх (маіх прадзедаў) быў такі доўгі, што кожны іх сын, які жаніўся, мог да яго боку «прыклеіць» сваю хаціну. Таго доўгага двара не засталося, бо ўсіх дэпартавалі, а ўрэшце і дом пабурылі. Праўда, сяляне з ваколічных вёсак і дагэтуль называюць тыя месцы палямі Міклашэўскіх.

«Чараўніца…» — зь Нініных вуснаў вырываецца непрыязны эпітэт, калі трапляе на здымак карэйкі, сваёй мачахі.

Муж Ніны, вэтэран Другой сусьветнай вайны, які ваяваў на японскім фронце, сёньня ляжыць на божай пасьцелі. «Хто там?» — пытаецца са свайго пакою, пачуўшы, што ў хаце чужыя. «Сваяк зь Літвы прыехаў», — громка адказвае, нахіліўшыся над ім, Ніна. «Дык чаму ж ты не папярэдзіла?» — наракае на яе тонам гаспадара. «Скажы яму, што я зараз… Вось толькі тапкі абую і зараз жа прыйду». Але ён не прыходзіць, бо ўжо даўно ня можа хадзіць.

За некалькі вуліцаў знаходзіцца дом Галіны, стрыечнай сястры маёй мамы зь дзедавай лініі. І зноў на стале пачастунак, зноў альбомы, у якіх тыя самыя вялікія шлюбныя здымкі маіх бацькоў. Тут таксама ня трэба тлумачыць, хто я і адкуль. Мы — сваякі, і гэтым усё сказана. Драўляны дом Галіны, у якім яна жыве разам з двума дарослымі дзецьмі, цеснаваты. У двары ўжо стаіць новы дом, пабудаваны зь белай цэглы, толькі яшчэ не абсталяваны ўнутры. Галіна горда водзіць мяне будоваю, паказвае, дзе будзе кухня, дзе ейная спальня, а дзе спальня яе дзяцей. А тут — камін. «Божачкі, — кажа, — я ж буду мець уласны камін. Прыедзьце праз год. Будзем адзначаць маё сямідзесяцігодзьдзе і ўваходзіны адначасова. Мы ж сваякі, і нас так няшмат засталося».

Калі, разьвітаўшыся, сядаю ў таксі, праз вузкую вулачку Старога Барысава пастух гоніць быдла. Адна з кароваў паварочвае ў Галінін двор — дамоў. Неверагодная цеплыня, зь якой мяне тут спаткалі, паволі разагравае тыя тры чвэрці крыві, але здаровы розум мне кажа ўвадначас, што жыцьцё тут было б сапраўдным выгнаньнем.

ДРУГАЯ СПРОБА — АГНЁМ

Наступны дзень — у Лагойску. У гэтым горадзе ў мяне няма сваякоў, ёсьць толькі магіла прадзеда. Ён пасьпеў памерці ўжо за савецкай уладай, але тады, калі яшчэ не была раскручаная рэпрэсіўная махіна.

Незнаёмую тэрыторыю заўжды спрабую адчуць, паеўшы. Паясі — і становісься бліжэйшым.

Абедаю ў лагойскай сталоўцы, якая на сто адсоткаў адпавядае ўсім патрабаваньням харчовых установаў майго дзяцінства. Магчымы дзьве стравы: сасіскі альбо катлеты. Гарніру няма, бо скончыўся. Цэны папросту сьмешныя. У Літве некаторыя спрабуюць прапанаваць турыстам сталоўкі ў савецкім стылі, але яны церазьліш штучныя ў параўнаньні з гэтай аўтэнтыкай. У музэі я назваўся літоўскім сваяком Юзафа Камінскага, героя спаленай Хатыні, і сказаў, што мае дзяды паходзяць з гэтых ваколіцаў. Ня ведаю, што спрацавала лепш: ці факт маіх сваяцкіх сувязяў, ці тое, што зьяўляюся замежнікам, але работнікі музэю шчыра і ад душы стараліся мне дапамагчы. На стале насупраць мяне ляжаць тоўстыя кнігі з гісторыі Лагойску, старыя мапы, сьпісы дэпартаваных сем’яў. Сярод апошніх маіх блізкіх няма. Не ўдаецца знайсьці і былога двара маёй бабулі, ад якога ўзяўся назоў «палі Міклашэўскіх». Адна няўдача за адной; музэйныя працаўнікі відавочна хвалююцца, бо нічым ня могуць дапамагчы. А як толькі даведваюцца, што чарговая мэта майго падарожжа — Хатынь, тут жа стараюцца для мяне са службовым аўтамабілем. Сіні «жыгуль» з надпісам «культурно-просветительная» адвозіць мяне ў спаленую нацыстамі вёску. Але перад тым, як адчыніць чарговыя дзьверцы, мушу зрабіць уступ.

Колькі разоў сьніўся мне адзін і той жа сон. Вайна. Я — прыгожая маладая дзяўчына зь вісельнай пятлёю на шыі. Экзэкуцыя публічная. Грае нямецкі марш, нацысцкі салдат суне мне да вуснаў мікрафон і загадвае сьпяваць. Сьпяваю. Калі марш сканчаецца, разумею, што хутка мяне павесяць. У натоўпе заўважаю маленькую дзяўчынку. Пачынаю ёй крычаць, што мы павінны супраць іх змагацца, бо яны — зло. Яны — зло. У пэўны момант апынаюся ў паветры — і пятля зацягваецца. Нейкі час яшчэ назіраю сябе збоку. Потым прачынаюся і цешуся, што я — мужчына і што вайна скончылася шэсьцьдзесят гадоў таму.

Але гэта ўсяго толькі сон. Як літовец, я не адчуваю вялікага жалю з-за гэтай вайны. Ведаю, якімі вялізнымі былі людзкія страты, разумею ўсю жудасьць і маштабы забойстваў. Аднак усё гэта ня мае для мяне асабістага значэньня. Ніхто зь людзей, якія па-сапраўднаму мне блізкія, не пацярпеў падчас гэтай вайны. А самі літоўцы, напэўна, больш смуткавалі тады, калі нацысты пакідалі Літву ў 1944-м, чым тады, калі ў 1941-м яе акупавалі. І былі на гэта прычыны. Бо перад прыходам нацыстаў і пасьля іхнага сыходу былі саветы, якія згатавалі літоўцам нашмат больш жахлівыя рэпрэсіі.

У Беларусі было інакш. Паводле адных крыніцаў, цягам Другой сусьветнай вайны загінуў тут кожны чацьверты жыхар краіны, а паводле іншых — кожны трэці.

Вось які тэкст я знайшоў у Сеціве. Напісаны ён расейскім жаўнерам, які разам з Чырвонай Арміяй абышоў у 1944-м абедзьве гэтыя краіны.

Ва ўрачыстым настроі, пераможна і горда, абсыпаныя безьліччу падарункаў, палкі 39-й арміі рухаліся праз тэрыторыю Беларусі, вызваленую палкамі першага эшалёну. Паўсюль прымалі з радасьцю і па-братэрску. Людзі сустракалі адзін аднаго з усьмешкамі, кветкамі і хатнім віном.

Гэтак трыюмфуючы, мы пад’ехалі да памежжа Літвы. Гэта было 10 ліпеня. Вось яно, ніколі ня бачанае замежжа. Насупраць нас — Швянчоніс, літоўскае памежнае мястэчка. Спыняемся на пляцы насупраць касьцёлу. Пасьля Беларусі — паўсюль настрой адваротны. Мясцовыя глядзяць на нас абыякава. Ніякіх авацыяў. Крыху супакоіўшыся, пачынаюць аглядаць машыны, гарматы, салдатаў. Ніхто ні аб чым не пытаецца. Недавер у вачах. Яскрава адчуваецца: мы — няпрошаныя госьці.

У Літве значная частка помнікаў ахвярам Другой сусьветнай вайны месьціцца ў парку Грутаса, інакш кажучы, у музэі савецкай эпохі. Тымчасам уся Беларусь — гэта вялікі музэй вайны пад адкрытым небам. Помнікі і мэмарыяльныя дошкі змагарам, загінулым, спаленым, пераможцам трапляюцца на кожным кроку. Знаходзячыся тут, нават моцна захацеўшы, не забудзесься на вайну. Найбольш жахліва тое, што ўсё гэта функцыянуе ня проста як напамін пра боль народу, але і як інструмэнт рэжымнай палітыкі. Краіна шэсьць дзясяткаў гадоў жыве ў пасьляваенным настроі, а найбольшай каштоўнасьцю тут лічыцца тое, што ты застаўся жывы і што твая сям’я не галадае. І якая там розьніца, хто пры ўладзе.

Цяпер ужо магу вылезьці зь сіняга «жыгуля» з надпісам «культурно-просветительная» і ісьці ў Хатынь. Мо тут адчую сапраўдны асабісты боль абмінулай мяне вайны?

Вось ён, славуты мой сваяк, выліты з бронзы. На руках — сьмяротна паранены сын. Мая мама зь дзядулем адведалі Юзафа Камінскага ў 1955 годзе. З таго гасьцяваньня застаўся здымак: Камінскі са сваёй другой жонкай, абодва ўсьміхаюцца. На адвароце надпіс па-расейску: «На доўгую памяць дарагім братам. Калі паглядзіш, прыгадай дзяцінства. Камінскія. 14.02.55».

Юзаф Камінскі тады яшчэ ня быў знакамітасьцю, а Хатынь была адной з соцень вёсак, спаленых нацыстамі разам зь людзьмі.

Нашмат лепей Юзафа Камінскага памятае стрыечны брат маёй мамы, які празь сямнаццаць гадоў наведаўся ў той дом, у вёсцы Козыраў, дзе Камінскі жыў пасьля вайны. Тады ўжо пра Хатынь ведаў увесь Савецкі Саюз, а Камінскі быў зоркай.

«Стаміўся жыць, — гаварыў ён сваякам. — Мне нічога не бракуе, магу патэлефанаваць у Лагойскі выканаўчы камітэт, папрасіць нават вядро чорнай ікры, і яны зараз жа ўсё гэта прывязуць. Але іншым разам звоняць мне і кажуць: Камінскі, прыяжджае важная дэлегацыя, правядзі экскурсію. І я абавязаны паказваць ім Хатынь, соты раз расказваць, як усё было, і ўсё гэта яшчэ раз перажыць».

Праз паўгоду ён памёр.

А трагедыя Хатыні была такой.

У 1943 годзе савецкія партызаны ў ваколіцах Хатыні перарэзалі тэлефонныя драты. Нацысты прыехалі наладзіць сувязь, а партызаны іх чакалі ў засадзе. У часе перастрэлкі загінуў эсэсаўскі ваенны Ганс Вэльке, улюбёнец Гітлера. У 1936 годзе падчас Бэрлінскай алімпіяды ён стаў першым чэмпіёнам. Апрача таго, ён устанавіў новы рэкорд у кіданьні ядра і наагул зрабіўся першым грамадзянінам Нямеччыны на час усяе гісторыі алімпіяды, заваёўваючы алімпійскае золата ў лёгкай атлетыцы. Гэта, галоўным чынам, і паспрыяла зьяўленьню ў нямецкай прэсе заявы, што ў спорце пачынаецца панаваньне арыйскай расы. А празь сем гадоў гэтага арыйца ўкатрупілі на беларускім узьлеску. У Нямеччыне была абвешчаная жалоба, а батальён нацысцкай паліцыі празь сьляды на сьнезе шукаў партызанаў. Сьляды вялі ў Хатынь, дзе партызаны адпачывалі пасьля ўчыненага нападу. Пачалася бойка. Партызанам удалося ўцячы ў лес. Тады нацысты ўсіх жыхароў Хатыні загналі ў хлеў каваля Камінскага і падпалілі. Калі падпалены натоўп сялянаў выламаў дзьверы хлява, па ім пачалі страляць з кулямёта. Сярод загінулых былі жонка Ю. Камінскага з чацьвёркай дзяцей. Пазьней нацысты яшчэ доўга шукалі жывых, білі ў твар рулямі аўтамата. Камінскі ляжаў без прытомнасьці, таму і ня чуў, як салдат выбівае яму ўсе верхнія зубы. Калі даходзіць да памяці, адзін зь ягоных сыноў яшчэ жыве. Яшчэ шмат жывых, людзі енчаць, абпаленыя і падстрэленыя. Усе яны памруць, за выняткам Камінскага і некалькіх вясковых дзетак, якіх нацысты не знайшлі альбо зь якіх, знайшоўшы, зьлітаваліся.

Чвэрць стагодзьдзя гэтая трагедыя была мала каму вядомая. Яна была папросту адной з многіх. Савецкая ўлада наагул не сьпяшалася гучна гаварыць пра ахвяры мірных жыхароў. Пазьней палітыка памянялася, і камуністычны лідэр Беларусі Пётар Машэраў вырашыў пабудаваць мэмарыял. Выбраў адну такую спаленую вёску на сваёй радзіме, недалёка ад Віцебску. Але падумаў, што Віцебск усё ж занадта далёка. Чаму выбраў Хатынь? Афіцыйна: дзеля турыстаў, каб было бліжэй да Менску. Але ёсьць і іншая, неафіцыйная прычына: дзеля назвы, каб назва Хатынь нэўтралізавала тую Катынь, дзе саветы ў 1940 годзе расстралялі больш за тысячу польскіх салдатаў. Дарэчы, перад вайной не было «Хатыні», а была «Хотынь», літара «а» зьявілася пазьней.

Але ўсё гэта не памяншае жаху таго, што тут адбылося. Выдатна тут папрацавалі і архітэктары, не дарма знаўцы называюць гэты мэмарыял шэдэўрам манумэнтальнага мастацтва. Паводле аповеду Юзафа Камінскага тут зробленыя рэпрадукцыі ўсіх дваццаці шасьці хатаў спаленай вёскі. На іх месцы стаяць стылізаваныя вароты, ёсьць падлогавы брук і слупы, якія нагадваюць коміны. Кожная хата мае невялікі звон. Званы звоняць, адзін у адным канцы вёскі, другі — у іншым. Сапраўды, узрушае.

Але ўзрушае ня так, як павінна б узрушаць, ня так, як было задумана аўтарамі і замоўцамі. Бо Хатынь створаная як памяць усім ахвярам вайны ў Беларусі, гэта значыць звыш двум мільёнам людзей. А я хаджу і расчульваюся толькі над ста васьмюдзесяцьцю спаленымі тут. Мне іх сапраўды робіцца да болю шкада, тым больш калі звоняць званы і калі на ўскраіне мэмарыялу я дакранаюся да зьдзічэлай вішні з былога тутэйшага саду і нават адчуваю яе водар.

Напэўна, гэта ўжо мая няздольнасьць думаць і адчуваць глябальна альбо прыроджаны недахоп, уласьцівы ўсёй нашай сям’і, бо, паводле словаў аднаго з трох архітэктараў мэмарыялу, Юзаф Камінскі аж да самай сваёй сьмерці быў сьвята перакананы, што помнік у Хатыні быў пастаўлены яму. Звычайны селянін быў ня ў стане ўспрыняць сябе як сымбаль нечага большага і злаваўся на савецкую ўладу, што яна не прысвоіла яму званьня Героя Савецкага Саюзу.

Чатыры апошнія гады свайго жыцьця ён быў у цэнтры ўвагі грамадзкасьці. Ён быў найпажаданейшым экскурсаводам па Хатыні, чалавек, які са сьлязамі распавядаў, як на ягоных вачах згарэла жонка, чацьвёра дзяцей і ўся ягоная вёска. Гэтыя чатыры гады, ад моманту пабудовы мэмарыялу і да сьмерці Ю. Камінскага, вартыя цэлага раману. Ён меў свой уласны помнік на тым месцы, дзе ўсё згубіў.

Аднак існуе яшчэ адна, яшчэ больш жудасная вэрсія ўсіх гэтых падзеяў.

Батальён нацысцкай паліцыі, які спаліў вёску, складаўся ў асноўным з украінцаў, хоць мясцовыя жыхары чамусьці называлі іх «літоўцамі». У савецкі час гэты факт замінаў бы палітыцы братэрства народаў.

Вёска Хатынь была каталіцкаю, а каталіцтва ў гэтых краях атаясамлівалася з польскасьцю. Таму Юзаф Камінскі пазьней быў перайменаваны ў Ёсіфа, бо трэба было ўвасобіць у ім трагедыю сапраўдных, а не апалячаных беларусаў.

Усё гэта не памяншае трагедыі хатынцаў, таму нават прадстаўнікі найвышэйшых пластоў улады пагаджаліся: так, гэта праўда.

Аднак пра самую жудасную акалічнасьць новай вэрсіі хатынскіх падзеяў пакуль што гаворыцца толькі паўголасам. А яна вось якая: Юзафа Камінскага, стрыечнага брата майго дзеда, не было ў Хатыні ў тым часе, калі нацысты спалілі яго вёску. Ён знаходзіўся ў Сярэдняй — роднай вёсцы майго дзеда, дзе сьвяткаваў хрэсьбіны.

Магчыма, беларуская савецкая ўлада ўдала выбрала вёску з увагі на ейную вядомасьць і геаграфічнае становішча, але пры гэтым зусім не пацікавілася ейнай перадгісторыяй. І майму сваяку прыходзілася сотні разоў расказваць створаную ім самім альбо накінутую легенду. Расказваць пра тое, як ён гарэў у сваім хляве, хоць яго там насамрэч і не было. Калі гэта праўда, дык фігура Юзафа Камінскага як сымбалю ахвярнасьці і гераізму рассыпаецца ў шчэпкі. Аднак яго чалавечая драма становіцца тады яшчэ больш вострая. Ён меў свой уласны помнік, пастаўлены на тым самым месцы, дзе калісьці ўсё згубіў. Хлусіў, што гарэў у хляве разам зь вёскай і з усёй сям’ёй. І хацеў званьне Героя за тое, што ў судны дзень яго папросту не было дома. Неяк не магу прымусіць самога сябе паверыць ува ўсё гэта. Але я — ягоны сваяк і наўрад ці мог бы быць аб’ектыўны.

Таму «культурно-просветительная» вывозіць мяне з Хатыні і вязе дзесьці ўглыб лесу. Недзе празь дзесяць кілямэтраў пад’яжджаем да Сярэдняй.

ТРЭЦЯЯ СПРОБА — КАРАНЯМІ

Калі вёска і бывае «глыбінкай», дык гэта якраз той выпадак. Людзі падазрона паглядаюць на надпіс на нашым службовым аўтамабілі. Пытаюся, дзе тут жывуць Казлоўскія. Паказваюць на другі канец вёскі. Насупраць дому Казлоўскіх — апошняя мэта майго падарожжа, месца, дзе стаяў дом дзядоў. У 1928-м, адтанчыўшы вясельле ў доўгім доме Міклашэўскіх, дзе ў двары на прымацаваных да двух бярозаў арэлях гойдалася Ніна, маладыя прыехалі сюды, на радзіму дзеда — у Сярэднюю. Нарадзіўся ў іх сын, мой дзядзька, які памёр дарогаю ў выгнаньне, не пражыўшы нават і паўгоду. А мая бабуля будзе пазьней да канца жыцьця ставіць сьвечачку невядомаму дзіцяці на могілках Роса ў Вільні з надзеяй, што гэткім чынам хтосьці і на Поўначы падбае і пра магілку яе першароднага.

Прыяжджаем да Казлоўскіх, Казлоўскія нічога ня ведаюць. Раяць ісьці да суседзяў.

«Касьпяровічаў дом? — перапытвае суседка, пажылая жанчынка. — А як жа, ведаю. Тут быў. Карову спрабавала навязваць, дык не было дзе калок увагнаць: паўсюль старыя фундамэнты».

У 1929 годзе ў Лагойску была выстава гаспадарчых дасягненьняў, і мой дзед вырашыў удзельнічаць, бо меў вельмі добрага каня. Выехаў у горад конна, а вярнуўся ў суправаджэньні прадстаўнікоў улады, якім гэты конь, відаць, надта запаў на вока. Гэтак мае дзяды былі раскулачаныя і дэпартаваныя на поўнач Расеі.

«Тут яшчэ доўгі час быў сад вашых дзядоў, — паказвае суседка, — вельмі харошыя яблыкі. Уся вёска аб’ядалася імі. Толькі вось дзесяць гадоў таму старшыня калгасу чамусьці загадаў яго высекчы. Уся вёска тады бедавала».

Зямля на месцы былога дому маіх дзядоў крыху прыпаднятая. У ёй — камяні былых падмуркаў. Калі чалавек можа мець карані, дык тут якраз тое месца, дзе мог бы іх адчуць. Залажу на гэтыя камяні і спаглядаю ваколіцы. Спрабую пачуць кроў, але кроў маўчыць. Здаецца, што ў 1929 годзе мяне вырвалі адсюль з усімі маімі каранямі і перасадзілі. Бо я нічога не адчуваю, хоць і раблю немалыя намаганьні. Калі б мой дзядуля вярнуўся з канём і надалей тут жыў і сёньня, я быў бы адным зь людзей гэтай вёскі…

Не, гэта не мая вёска і не мая краіна, як бы я таго ні хацеў. Мае тры чвэрці крыві нічога ня хочуць гаварыць. Я не зьяўляюся чальцом гэтага народу.

АПОШНЯЯ СПРОБА — БУНТАМ

Але, магчыма, існуе і яшчэ адна Беларусь, якой я ня ведаю. Спрабую апошні раз прымусіць кроў загаварыць — з групаю інтэлігентаў-апазыцыянэраў еду ў Віцебск падыскутаваць. Яшчэ ў дарозе нас папярэдзілі, што арганізатары прасілі пазьбягаць палітыкі. Наагул, я не люблю палітыкі, але цяпер пастаўленая нам умова неяк мяне занепакоіла. Міжволі ўсе мае думкі запаланіла палітычная тэматыка.

Прыбываем на месца дыскусіі раней, чым наша аўдыторыя. Гледачы сабраліся дзесь у іншым месцы, каб без патрэбы не прыцягваць увагі службоўцаў ва ўніформе. Нарэшце сустрэча. Дыскусія — нейкая размытая і абсалютна нявінная. Толькі пазьней стала ясна, што большасьць слухачоў упершыню чуюць жывую беларускую мову і нічога не разумеюць. Але слухалі. Выходзіць, што гэта быў хутчэй канцэрт, чым дыскусія.

Пазьней нас вязуць у бярлог мясцовай апазыцыі. Менавіта так яны самі мянуюць: «бярлог». Мне называюць людзей. Вось гэта — камуніст, чалец апошняга дэмакратычнага парлямэнту Беларусі. Цяпер — валацуга і бясспрэчны чэмпіён краіны паводле колькасьці арыштаў. Жанчына — калісьці была абраная старшынёй аднаго камунальнага дому. Калі пачала змагацца за вырашэньне камунальных праблемаў, апынулася ў сьледчым ізалятары. Цяпер знаходзіцца пад хатнім арыштам і чакае суду.

У кватэры, што названая «апазыцыйным бярлогам», — рэвалюцыйны настрой. Шмат моладзі, у вачах усіх гараць агні, усе адданыя супольнай справе. Яны ведаюць, што зьяўляюцца бунтаўнікамі, і дзякуючы гэтай акалічнасьці ў іх ёсьць нешта прыцягальнае.

І вось тут мая кроў невыразна спрабуе нешта казаць. Але гэта хутчэй кроў творцы, чым кроў беларуса. Бо які ж творца ня марыў пра тое, каб быць бунтаўніком? А вось тут нават ня творчы, а самы сапраўдны бунт супраць таго самага зла, альбо, перыфразуючы «Гары Потэра», супраць Саміх Ведаеце Што.

І ўсё роўна гэта ня мой бунт. Мая рэвалюцыя адбылася пятнаццаць гадоў таму ў Літве. Я быў тады падлеткам і ня дужа змог да яе спрычыніцца. А каб далучыцца да гэтых людзей, трэба было б стаць бунтаўніком не зь неабходнасьці, а з пакліканьня. Але я ўжо маю прафэсію.

Еду дамоў і вязу з сабой выснову: кроў — гэта нямая матэрыя. Яна складаецца з плязмы, а таксама зь белых і чырвоных целаў. На пачуцьці і розум яна мае мізэрны ўплыў, а можа і ўвогуле ніякага ўплыву ня мае.

Наконт чалавечых каранёў мая выснова яшчэ больш суровая: няма чагосьці такога, як карані.

Толькі вось усё яшчэ ня хочацца жартаваць і пакепліваць зь Беларусі пад прэтэкстам бэлетрыстыкі. Бо мне падаецца, што беларускі народ цяпер балянсуе на дроце, падвешаным над прорвай. Калі пашанцуе, ён хутка выкараскаецца і яшчэ хутчэй нас усіх дагоніць. А калі трапіцца злая фартуна, яго можа і зусім ня стаць.

Аднак кроў мне кажа, што гэта ўжо не мая справа.

Пераклаў зь літоўскай Пётра Рудкоўскі