Да другой паловы 90-х гг. ХХ ст. дасьледчыкі пераходнага пэрыяду разглядалі постсавецкія дзяржавы гэтаксама, як і іншыя посткамуністычныя краіны Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы або былыя аўтарытарныя рэжымы Лацінскай Амэрыкі ці Паўднёвай Эўропы. Іншымі словамі, у іх бачылі краіны, у якіх адбываецца дэмакратызацыя і рынкавыя рэформы — і толькі.

Тады навукоўцы пачалі заўважаць, што бракуе яшчэ чагосьці істотнага. Постсавецкія краіны атрымалі ў спадчыну толькі квазідзяржаўнасьць, яны ня мелі шмат якіх інстытутаў, традыцыйна ўласьцівых нацыянальнай дзяржаве. І тэарэтыкі пераходнага пэрыяду дадалі да дэмакратызацыі і рынкавых рэформаў яшчэ і дзяржаўнасьць. Большасьць навукоўцаў і дасюль мяркуе, што гэтымі «трыма складнікамі» вычэрпваецца сутнасьць грамадзка-палітычных трансфармацыяў у постсавецкіх краінах.

На жаль, схема «трох складнікаў пераходнага пэрыяду» ня ў стане перадаць усёй паўнаты карціны, бо яна альбо зусім абмінае ўвагай нацыянальнае пытаньне, альбо аб’ядноўвае яго зь дзяржаўнасьцю. Апроч таго, «трохскладовая» схема ня здольная патлумачыць, чаму з канца 90-х гг. ХХ ст. посткамуністычныя краіны падзяляюць на дзьве групы: СНД, дзе мацнеюць аўтарытарныя тэндэнцыі, і дзяржавы Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропы і Балтыі, якія ідуць шляхам дэмакратызацыі. Для краінаў СНД дзьверы ў Эўразьвяз зачыненыя, застаецца праблематычнай і іх інтэграцыя ў НАТО.

Ва Ўкраіне і іншых дзяржавах СНД актыўна абмяркоўваюцца пытаньні фармаваньня нацыі, палітыкі ў дачыненьні да нацыянальных меншасьцяў, стасункаў паміж цэнтрам і пэрыфэрыяй, міжэтнічных канфліктаў і сэпаратызму, нацыянальнай сымболікі, гістарыяграфіі, зьместу «нацыянальнай ідэі», нацыянальнага самавызначэньня і арыентацыі ў замежнай палітыцы («вяртаньне ў Эўропу», «прэч ад Расеі!», «у Эўропу — з Расеяй!» і г. д.). Таму гэтыя аспэкты таксама складаюць істотную частку пераходных працэсаў у постсавецкіх краінах.

У шмат якіх зь іх, як, да прыкладу, ва Ўкраіне, цягам усяго першага дзесяцігодзьдзя па распадзе СССР найбуйнейшай палітычнай партыяй заставаліся камуністы. Камуністычная партыя ня толькі варожа ўспрымае эканамічна-палітычныя рэформы, але і, што яшчэ важней, выступае супраць дзяржаўнай незалежнасьці і за рэанімацыю СССР.

Паколькі ў 90-я гг. ХХ ст. рэфарматары былі ня ў стане забясьпечыць сабе падтрымку большасьці, яны абралі сабе ў хаўрусьнікі «меншае ліха» — алігархаў-цэнтрыстаў. Пра хаўрус з камуністамі і гаворкі не магло быць, бо тыя не прымалі ідэі нацыянальнай дзяржавы. Упартае нежаданьне камуністычнай партыі прызнаць злачынствы савецкага рэжыму супраць чалавечнасьці замінала ўтварэньню аб’яднанай дэмакратычнай апазыцыі. Найвялікшы рэфарматарскі блёк «Наша Ўкраіна» адмовіўся супрацоўнічаць з камуністамі, бо іхная партыя так і не рэфармавалася. Як тады ўлучыць камуністычную партыю ў схему «трох складнікаў» трансфармацыяў, калі ў ёй ня ўлічваецца нацыянальнае пытаньне?

Гэтая схема абмінала ўвагай яшчэ адзін чыньнік: сувязь паміж нацыянальнай сьвядомасьцю, ці самавызначэньнем, і рэформамі. Большасьць дасьледчыкаў на Захадзе не адважваецца яе аналізаваць і ўлучаць у прапанаваныя імі мадэлі грамадзка-палітычных пераўтварэньняў. Заходнія навукоўцы і СМІ зазвычай лаюць нацыянал-дэмакратаў правацэнтрыстаў за «нацыяналізм». Аднак нацыянал-дэмакраты — галоўная (некамуністычная) апазыцыйная сіла, што супрацьстаіць аўтарытарнай, карумпаванай алігархіі. У 2004 г. Юшчанка перамог на выбарах у выніку дэмакратычнай Памаранчавай рэвалюцыі.

Палітычныя сілы, што часта лічацца больш схільнымі да лібэралізму, як, напрыклад, сацыял-дэмакраты і лібэралы, насамрэч кантралююцца тымі самымі алігархамі, зацікаўленымі ў захаваньні аўтарытарнай, карпаратыўнай дзяржавы. Як сказаў Віктар Юшчанка, розьніца паміж ім і кандыдатам ад улады на прэзыдэнцкіх выбарах 2004 г. у тым, што яны «па-рознаму бачаць будучыню Ўкраіны».

У Беларусі асноўным чыньнікам, што паспрыяў абраньню ў 1994 г. прэзыдэнтам Аляксандра Лукашэнкі — прасавецкага кіраўніка, які дамагаўся аб’яднаньня з Расеяй, — была слабасьць нацыянальнай сьвядомасьці. Лукашэнку, як правіла, называюць «апошнім дыктатарам Эўропы». Напрыканцы 2002 г., пасьля таго, як de facto закрылася прадстаўніцтва АБСЭ ў Менску, Эўразьвяз увёў супраць Лукашэнкі часовыя візавыя санкцыі.

У Малдове вяртаньне да ўлады камуністаў спачатку на парлямэнцкіх, а на пачатку 2001 г. і на прэзыдэнцкіх выбарах прывяло да кардынальных зьменаў у дзяржаўнай палітыцы. Малдаўскія камуністы трымаліся сфармуляванай савецкімі ўладамі думкі, што малдаване — асобная нацыя, адрозная ад румынаў. Як і ў Беларусі, у Малдове ў сыстэму адукацыі вярнулася савецкая гістарыяграфія.

Таму дасьледаваньне Кімлічкі і Апальскага¹ зьявілася вельмі своечасова: у ім больш шырока разглядаюцца грамадзка-палітычныя пераўтварэньні ў посткамуністычных краінах — з улікам нацыянальнай палітыкі, на якую раней дасьледчыкі звычайна не зьвярталі ўвагі. Аднак пры гэтым застаецца даволі спрэчным улучэньне нацыянальных праблемаў у посткамуністычных грамадзтвах у кантэкст шматкультурнасьці.

ВЫЗНАЧЭНЬНЕ ТЭРМІНАЎ

Мы будзем карыстацца двума тэрмінамі: шматкультурнасьць і дзяржава-нацыяналізатар, якія почасту супрацьпастаўляюцца. Пры гэтым першай прыпісваецца лібэралізм, а другой — яго адсутнасьць. Большасьць дасьледчыкаў на Захадзе мяркуе, што перад постсавецкімі дзяржавамі — два шляхі: шматкультурнасьць, быццам бы роўная «лібэральнаму» цывілізаванаму грамадзтву, або будаўніцтва нацыянальнай, нібыта нелібэральнай, дзяржавы. Таму ня дзіўна, што ледзь ня ўсе тэарэтыкі выказваюцца за шматкультурнасьць.

Шматкультурнасьць пакліканая палегчыць вырашэньне складанай задачы: як спалучыць нацыянальны партыкулярызм і ўнівэрсальны лібэралізм? Інакш кажучы, яна прапануе мадэль стасункаў паміж тытульнай нацыяй і нацыянальнымі меншасьцямі.

У дэмакратычным грамадзтве мэта шматкультурнасьці — навучыць грамадзянаў цаніць размаітасьць і адрозьненьні, каб гэткім чынам дапамагчы інтэграваць розныя культуры ў адзінае вялікае грамадзтва, не абрываючы сувязі зь іх (супольнай) мінуўшчынай. Калі грамадзяне згодныя на саступкі дзеля тых, з кім іх аб’ядноўвае адзінства лёсу, то гэтым мацуецца легітымнасьць нацыянальнай дзяржавы. Тады прасьцей сфармаваць агульнае «мы», што асабліва неабходна ў выпадку пагрозы звонку.

Для шматкультурнага грамадзтва тыповыя роўнасьць магчымасьцяў, адмаўленьне ад францускай асыміляцыянісцкай мадэлі нацыянальнай дзяржавы, спалучэньне падтрымкі адзінай культуры ў публічнай сфэры з культурнай талерантнасьцю — у прыватнай. У публічнай сфэры прававая, палітычная і экнамічная сыстэмы грунтуюцца на агульнай культуры нацыянальнай дзяржавы. Разам з тым, мовы меншасьцяў вольныя ад ціску асыміляцыі, а дзяржава забясьпечвае для ўсіх роўныя магчымасьці інтэграцыі ў грамадзтва.

Самым перакананым прыхільнікам шматкультурнасьці заўсёды выступае Кімлічка, таму ў яе крытычным разглядзе я буду пераважна спасылацца на ягоныя ідэі. На думку Кімлічкі, культура і нацыянальнае самаўсьведамленьне ідэальна пасуюць, каб быць стрыжнем самавызначэньня асобы, бо яго абавязковы кампанэнт — прыналежнасьць да дакладна акрэсьленай, паважанай культурнай групы. Кімлічка мяркуе, што дзяржаву немагчыма адасобіць ад ейных этнічных складнікаў.

Дасьледчык перакананы, што культура неадрыўная ад лібэральнага дзяржаўнага ладу, бо яна стварае дадатковы кантэкст, які дапамагае ўсьвядоміць сваю прыналежнасьць да прызнанай супольнасьці. Для большасьці грамадзянаў свабода і роўнасьць уяўляюць найвялікшую вартасьць перадусім у рамках іхных «культурных супольнасьцяў», акрэсьленых мовай, гісторыяй, агульнасьцю памяці і каштоўнасьцяў, інстытутаў, рэлігіі, эканомікі: «Прыналежнасьць да пэўнай культуры стварае кантэкст для разумнага выбару, надае адчуваньне ўпэўненасьці ў сваім самавызначэньні, адчуваньне далучанасьці да супольнасьці. Мы кожны раз зьвяртаемся да яе, калі задумваемся пра свае асабістыя каштоўнасьці і жыцьцёвыя мэты»².

Кімлічка мяркуе, што ў межах заходне- і ўсходнеэўрапейскіх нацыянальных дзяржаваў можна спалучыць нацыянальны партыкулярызм з унівэрсальным лібэралізмам, правы супольнасьці — з правамі асобы. Нацыянальная дзяржава, што грунтуецца на правох асобы, можа ў рамках шматкультурнасьці забясьпечыць і правы меншасьцяў. Таму Кімлічка не згаджаецца з традыцыйным поглядам лібэралаў, нібыта дэмакратыя дзейсная толькі тады, калі ўсе грамадзяне зьяднаныя адзінай культурай, якая асымілюе ўсіх і кожнага ў адну карэнную нацыю. Лібэралы таксама не падтрымлівалі ідэі правоў супольнасьці, бо такім чынам падкрэсьліваюцца адрознасьці і захоўваецца этнічны падзел, а гэта згубна для адзінства нацыянальнай дзяржавы. З гледзішча Кімлічкі, адрознасьці не нясуць пагрозы нацыянальнай дзяржаве, а забясьпечваюць ейнае адзінства ў сытуацыі поліэтнічнасьці.

Абаронцы ідэі правоў супольнасьці сьцьвярджаюць, што моцная самасьвядомасьць паўстае толькі ў той ці іншай культуры. Інакш кажучы, усялякая самасьвядомасьць узьнікае праз узаемасувязі ў рамках пэўнага культурнага кантэксту. Адсюль вынікае, што павага да правоў супольнасьці дазваляе дасягнуць большай палітычнай талерантнасьці, чым унівэрсальны лібэралізм, які засяроджваецца на правох асобы без уліку ейнай культурнай прыналежнасьці.

Кімлічка слушна падкрэсьлівае, што большасьць нацыянальных дзяржаваў — поліэтнічныя, і яны ніяк ня могуць быць «нэўтральнымі» да розных нацыянальных супольнасьцяў. Карэнная (тытульная) нацыя заўсёды апынаецца ў прывілеяваным становішчы: як правіла, ейная мова — гэта мова адукацыі, суду, дзяржаўных установаў, ейныя гістарычныя міты і сьвяты маюць прыярытэт у грамадзтве, ейныя інтарэсы найперш улічваюцца пры вызначэньні ўнутраных межаў.

Пачынаючы з 60—70-х гг. ХХ ст. большасьць нацыянальных дзяржаваў схільная прызнаваць культурную размаітасьць. Але правы супольнасьці паважаюцца толькі ў Канадзе. Аўстралія зьвярнулася да шматкультурнасьці праз шэсьць гадоў пасьля таго, як у 1967 г. атрымалі права голасу ейныя карэнныя народнасьці. Палітыку шматкультурнасьці ў поўным аб’ёме праводзяць усяго тры нацыянальныя дзяржавы Захаду: Канада, Аўстралія і Швэцыя. Астатнія замест гэтага лібэралізуюць традыцыйную палітыку асыміляцыі ў кірунку інтэграваньня ў адзіную нацыю, а не шматкультурнасьці.

Такім чынам, большасьць нацыянальных дзяржаваў на Захадзе па-ранейшаму ставіцца да шматкультурнасьці з засьцярогамі, што яна можа падарваць нацыянальнае адзінства. Аднак гэта не замінае заходнім навукоўцам і палітстратэгам выступаць за шматкультурнасьць у посткамуністычных краінах. Пры гэтым палітыка шматкультурнасьці датычна самога Захаду ўсё больш і больш ставіцца пад сумнеў. Пасьля тэрактаў 11 верасьня ў Заходняй Эўропе расьце заклапочанасьць недастатковай інтэграцыяй мусульманскіх меншасьцяў у грамадзтва, таму ўсё мацней гучаць галасы на карысьць пераходу ад шматкультурнасьці да палітыкі інтэграцыі.

Брубакер³ падкрэсьлівае, што ў некаторых нацыянальных дзяржавах (асабліва ў ЗША і Францыі, але таксама ў Нямеччыне, хоць і ў меншай ступені) расьце трывога, што, мабыць, культурны плюралізм занадта далёка зайшоў. У ЗША да 60-х гг. ХХ ст. пераважна праводзілася палітыка асыміляцыі. Зь сярэдзіны 60-х і да сярэдзіны 80-х гг. Амэрыка рухалася ў кірунку большай культурнай размаітасьці ў прыватнай сфэры, калі яна не супярэчыла агульнаму самавызначэньню амэрыканца.

На думку Брубакера, вяртаньня да «бесцырымоннай асыміляцыі», як да 60-х гг. ХХ ст., не адбудзецца. Замест гэтага адукацыя, грамадзянства і іншыя галіны зноў зьвернуцца да палітыкі талерантнасьці да размаітасьці. Такім чынам мяркуецца вырашыць праблемы ізаляцыі, ператварэньня пэўных раёнаў у нацыянальныя гета, маргіналізацыі нацыянальных меншасьцяў — праблемы, якія міжволі ствараў культурны плюралізм, калі дзеля яго прыносілася ў ахвяру адзінства нацыі. Брубакер даводзіць, што гэтае паяднаньне асыміляцыі і плюралізму «не выклікае нараканьняў з маральнага гледзішча», бо адрозьніваецца ад асыміляцыі, што праводзілася да 60-х гг. ХХ ст.

Брубакер увёў у актыўны ўжытак тэрмін «дзяржава-нацыяналізатар», які падхапіў і распрацоўваў далей шмат хто з навукоўцаў. Парадыгма Брубакера палягае на дачыненьнях паміж наступнымі трыма чыньнікамі:

— «дзяржава-нацыяналізатар» — «этнічна разнародная, але ўспрыманая як нацыянальная дзяржава, дзе паноўная эліта ў той ці іншай ступені падтрымлівае мову, культуру, дэмаграфічны стан, эканамічны росквіт і палітычную гегемонію тытульнай нацыі»⁴;

— нацыянальныя меншасьці, арганізаваныя, з высокай нацыянальнай сьвядомасьцю, якія патрабуюць аўтаноміі і супраціўляюцца асыміляцыі;

— замежная «радзіма», якая імкнецца абараніць меншасьці ад асыміляцыі, бо пачуцьце прыналежнасьці да адной нацыі сягае церазь дзяржаўныя межы.

Брубакер паказвае, што «нацыяналізатарская» палітыка дзяржавы ніяк ня можа праводзіцца ў адрыве ад астатніх двух чыньнікаў: нацыянальных меншасьцяў і іхнай «радзімы». Уладныя эліты «дзяржавы-нацыяналізатара» часта абвінавачваюць нацыянальныя меншасьці ў «непатрыятычнасьці». «Нацыяналізатарская» палітыка вядзе да стварэньня рэальнага ці ўяўнага вобразу «рэпрэсіўнай» дзяржавы, якая спрабуе дасягнуць аднароднасьці насельніцтва і скасаваць рэгіянальныя адметнасьці. Нацыянальныя меншасьці арганізуюць супраціў «рэпрэсіўнай дзяржаве пры падтрымцы з замежнай «радзімы».

Брубакер ужывае тэрмін «дзяржава-нацыяналізатар» толькі датычна посткамуністычных краінаў, не зважаючы на асыміляцыйныя тэндэнцыі і «побытавы нацыяналізм» у заходніх дэмакратыях. У сваю чаргу, іншыя дасьледчыкі карыстаюцца гэтым паняткам яшчэ больш выбарачна: толькі датычна тых посткамуністычных краінаў, нацыянальная палітыка якіх ім недаспадобы. Напрыклад, «дзяржавай-нацыяналізатарам» ніколі не называлі Расею, але вельмі часта — Украіну.

Брубакераў канцэпт «дзяржавы-нацыяналізатара» крытыкаваўся перадусім за тое, што ён замацоўвае стэрэатып быццам бы аб’ектыўнай розьніцы паміж двума тыпамі нацыяналізму: заходнім «лібэральным» грамадзянскім і ўсходнім «антылібэральным» этнічным. Але ў рэальным жыцьці большасьць нацыянальных дзяржаваў, у тым ліку і сталыя дэмакратыі Заходняй Эўропы і Паўночнай Амэрыкі, спалучаюць элемэнты грамадзянскага і этнічнага (ці культурнага) нацыяналізму. Заходнія дзяржавы пачалі распаўсюджваць правы грамадзянства на шырокія колы сваіх насельнікаў не адразу ў 1776 або 1789 гг. — спатрэбіліся дзесяцігодзьдзі і цэлыя стагодзьдзі, каб пашырыць азначэньне «грамадзянаў». Напрыклад, з 1776 г. ЗША ўключылі ў пералік тых, хто мае права лічыцца «амэрыканцам», каталікоў, славянаў, чарнаскурых, жанчын, азіятаў і карэнныя народы Амэрыкі. Аднак да сярэдзіны ХІХ ст. амэрыканцы-пратэстанты англасаксонскага паходжаньня выступалі супраць таго, каб пашырыць вызначэньне «амэрыканцаў».

ЗАГАНЫ ШМАТКУЛЬТУРНАСЬЦІ ДАТЫЧНА ПОСТСАВЕЦКІХ КРАІНАЎ

Шматкультурнасьць і краіны былога СССР

Палітыка шматкультурнасьці, прапанаваная постсавецкім дзяржавам, дапамагае замарозіць успадкаваны ад савецкай імпэрыі этнакультурны посткаляніяльны статус-кво. Калі ўвесьці дзьве дзяржаўныя мовы (тытульнай нацыі і расейскую), прызнаць расейцаў цэласным «народам», зрабіць расейцаў другой тытульнай нацыяй, збудаваць фэдэральную дзяржаву, забясьпечыць правы супольнасьцяў для нацыянальных меншасьцяў, ня ўводзіць ніякай «нацыяналістычнай гістарыяграфіі», не прымаць ніякай нацыяналістычнай сымболікі, то гэта, бадай, ніяк не паспрыяе зьяднаньню нацыі і сьціраньню няроўнасьці паміж рэгіёнамі.

Калі гэтак рэзка супрацьпастаўляюцца магчымасьці выбару: альбо шматкультурнасьць (роўная лібэральнай дзяржаве), альбо «дзяржава-нацыяналізатар» (антылібэральная, варожая да меншасьцяў), то тым самым адмаўляецца магчымасьць знайсьці «залатую сярэдзіну» паміж дзьвюма скрайнасьцямі. Я б назваў альтэрнатыўную палітыку залатой сярэдзіны «адзінствам у размаітасьці». Яна прадугледжвае, з аднаго боку, нацыянальную інтэграцыю і захады дзеля падтрымкі тытульных нацыяў у постсавецкіх краінах, і з другога — забесьпячэньне этнакультурных правоў меншасьцяў. Маё «адзінства ў размаітасьці» падобнае да прапанаванай Брубакерам «асыміляцыі спакваля».

Далей мы разгледзім праблемы, зьвязаныя з правядзеньнем палітыкі шматкультурнасьці на постсавецкай прасторы, на прыкладах, якія шырока абмяркоўваюцца дасьледчыкамі.

Крым

Кімлічка памылкова залічвае Крым да тых рэгіёнаў былога СССР, якія страцілі аўтаномію (як у Грузіі, Азэрбайджане) або не атрымалі яе (як у Малдове). Са згоды ўкраінскіх уладаў расейская эліта Крыму падвысіла ягоны статус ад вобласьці да аўтаномнай рэспублікі. Апроч таго, з напісанага Кімлічкам пра Крым відаць, што аўтар не зусім разумее ўсіх тонкасьцяў сытуацыі на паўвысьпе. Спрэчнае пытаньне, ці падчас прэзыдэнцтва Кучмы палепшылася праз атрыманьне Крымам аўтаноміі жыцьцё татарскай і ўкраінскай меншасьцяў.

У 1945—1954 гг. Крым быў вобласьцю РСФСР, а з 1954 г. — Украінскай ССР. Крымскіх татараў выселілі ў 1944 г., пасьля чаго Крым страціў сваю аўтаномію. У студзені 1991 г. Украіна падвысіла статус Крыму да аўтаномнай рэспублікі. Аўтаноміі Крыму патрабавала расейская этнічная большасьць у адказ на рост напрыканцы савецкай эпохі ўкраінскага нацыяналізму. Бясспрэчна, гэта дапамагло вырашыць спрэчку з Кіевам мірным шляхам. У адваротным выпадку падзеі маглі пайсьці паводле малдаўскага сцэнара, калі Кішынэў адмовіўся надаць статус аўтаноміі Прыднястроўю, і ў выніку разгарэўся ўзброены канфлікт. У Грузіі на пачатку 90-х гг. ХХ ст. скасаваньне абхаскай аўтаноміі прывяло да грамадзянскай вайны і дзяржаўнага перавароту, у якім страціў уладу прэзыдэнт-нацыяналіст Зьвіяд Гамсахурдыя.

Існавалі яшчэ дзьве прычыны, зь якіх украінскія ўлады пагадзіліся надаць Крыму статус аўтаноміі. Па-першае, кіраўніцтва Крыму пагражала зьвярнуцца ў Вярхоўны Савет СССР з просьбай адмяніць пастанову 1954 г. аб перадачы Крыму Ўкраінскай ССР і такім чынам вярнуць паўвыспу пад уладу Расеі. Па-другое, усялякія гвалтоўныя дзеяньні ў Крыме непазьбежна перарасьлі б у расейска-ўкраінскую вайну. Яна мела б катастрафічныя наступствы як для агульнаэўрапейскай бясьпекі, гэтак і для дэмакратызацыі ў абедзьвюх краінах. Да чэрвеня 1996 г. Украіна заставалася ядравай дзяржавай, і канфлікт паміж Расеяй і Ўкраінай быў бы канфліктам паміж дзьвюма ядравымі дзяржавамі.

Кімлічку варта асьцярожней выказвацца, адмаўляючы стратэгічную важнасьць для новых незалежных дзяржаваў суседзтва з краінамі, якія маюць да іх тэрытарыяльныя прэтэнзіі. Урэшце на Захадзе ў ХІХ ст., калі фармаваліся нацыі і нацыянальныя дзяржавы, таксама часта здараліся тэрытарыяльныя канфлікты. Расея доўга захоўвае за сабою права ўмешвацца ў палітыку былых рэспублік СССР, каб абараняць сваіх «суайчыньнікаў», г. зн. усё расейскамоўнае насельніцтва, а ня толькі этнічных расейцаў. У Малдове, Грузіі і Азэрбайджане расейскія ці прарасейскія сілы сапраўды падтрымлівалі сэпаратыстаў. Гэтыя сэпаратысцкія рэгіёны па-ранейшаму застаюцца па-за кантролем цэнтральных уладаў. У Кішынэве новае прарасейскае камуністычнае кіраўніцтва спачатку пагадзілася з прапановай Расеі ператварыць Малдову ў de facto канфэдэрацыю — «агульны дом» для дзьвюх розных дзяржаваў.

Расея выказвала пратэст з нагоды судовых справаў у Эстоніі і Латвіі паводле абвінавачаньня былых савецкіх энкавэдыстаў у злачынствах супраць чалавечнасьці, бо Расея працягвае афіцыйна трымацца савецкай пазыцыі: маўляў, у 1939 г. улады балтыйскіх дзяржаваў самі «запрасілі» савецкія войскі. Няўжо новыя незалежныя дзяржавы мусяць папросту не зважаць на гэтыя аспэкты расейскай палітыкі датычна г. зв. «блізкага замежжа»?

На прыкладзе Крыму добра відаць, зь якой дылемай сутыкаюцца палітстратэгі і эліта ў краінах былога СССР, спрабуючы знайсьці «сярэдзінны шлях» паміж «лібэральнай» шматкультурнасьцю і «антылібэральнай» нацыяналізатарскай палітыкай: калі ў такіх рэгіёнах, як Крым, «у лібэральным духу» падтрымліваюцца правы супольнасьці, пры гэтым часта абмінаюцца ўвагай абмежаваньні, зь якімі сутыкаюцца іншыя меншасьці ў навастворанай аўтаноміі.

У Крыме этнічна расейскае кіраўніцтва абмяжоўвае правы ўкраінскай і татарскай меншасьцяў, якія складаюць траціну насельніцтва, на адукацыю і доступ да СМІ на роднай мове. Украінцы і татары ў Крыме маюць адпаведна толькі чатыры і шэсьць школаў з 582. З 392 пэрыядычных выданьняў толькі два выходзяць на ўкраінскай і татарскай мовах.

Як падкрэсьлівае Кімлічка, «нельга ўсталёўваць сыстэму, якая дазваляе большасьці мець выгаду ад ёю ж учыненай несправядлівасьці»⁵. Большасьць этнічных расейцаў у Крыме — гэта пераважна імігранты пасьляваеннага часу, якія прыйшлі на месца выселеных крымскіх татараў. Зыходзячы зь меркаваньняў звычайнай справядлівасьці, можна было б давесьці, што, каб выправіць раней зьдзейсьненую несправядлівасьць — высяленьне крымскіх татараў з Крыму ў 1944 г., — трэба ператварыць Крым у Татарскую аўтаномную рэспубліку. У Расейскай Фэдэрацыі і Грузіі знойдзем багата прыкладаў, калі нацыянальная меншасьць і ў сваёй аўтаномнай рэспубліцы складае меншасьць.

Кімлічка сьцьвярджае, што «фэдэралізм можа служыць мэханізмам самакіраваньня толькі там, дзе нацыянальная меншасьць складае большасьць у пэўнай фэдэральнай адзінцы, як кўэбэкцы ў Кўэбэку»⁶. У ідэале, вядома, лепей, калі нацыянальная меншасьць у сваім рэгіёне ўяўляе сабой большасьць, але гэтак бывае не заўсёды, і такое становішча часам нельга лічыць падставай, каб адмаўляць у правох супольнасьці карэнным этнічным групам, напрыклад абхазцам ці крымскім татарам.

За часам СССР абхазцы ў сваёй аўтаномнай рэспубліцы складалі меншасьць, але цяпер, пасьля таго, як падчас кампаніі сэпаратызму 1991—1992 гг. прайшлі этнічныя чысткі грузінаў, абхазцы ёсьць большасьцю насельніцтва. У ЗША некаторыя нацыянальныя меншасьці: індзейцы наваха, чыкана, карэнныя народнасьці Гаваяў — на момант інкарпарацыі складалі большасьць на абсягу свайго пражываньня і маглі б прэтэндаваць на правы супольнасьцяў. Але калі гэтыя тэрыторыі запаланілі ангельскамоўныя перасяленцы, карэннае насельніцтва не атрымала ніякіх правоў.

Падобную палітыку праводзіць і Кітай у Сынцзяне і Тыбэце: імкнучыся зрабіць тамтэйшыя карэнныя народы — уйгурцаў і тыбэтцаў — меншасьцямі ў іхных уласных аўтаноміях, кітайскія ўлады спрыяюць прытоку кітайскіх перасяленцаў у гэтыя рэгіёны. У былым СССР расейцаў і расейскамоўных заахвочвалі перасяляцца ў нацыянальныя рэспублікі. У выніку ў Латвіі колькасьць прадстаўнікоў тытульнай нацыі ледзь ня склала менш за 50 % насельніцтва, а ў Казахстане так яно і адбылося.

Кімлічка крытычна ставіцца да быццам распаўсюджанага толькі ў посткамуністычнай Эўропе меркаваньня, што на чале аўтаноміяў стануць «дробныя тыраны». У Канадзе палітыка шматкультурнасьці, якую гэтак падтрымлівае Кімлічка, ажыцьцяўляецца толькі ў ангельскамоўнай яе частцы. У Кўэбэку ж па-ранейшаму праводзіцца традыцыйная француская палітыка асыміляцыі. Некаторыя навукоўцы сьцьвярджаюць, што Канада зьвярнулася да шматкультурнасьці ў адказ на кўэбэцкі сэпаратызм. Хіба ў ангельскамоўных насельнікаў Кўэбэку няма падставаў для трывогі?

Ідэя аўтаноміі не карыстаецца папулярнасьцю ня толькі ва Ўсходняй Эўропе, але і на Захадзе. У Францыі, якая на заканадаўчым узроўні не прызнае «нацыянальных меншасьцяў», аўтаномію атрымала толькі Корсыка — пасьля доўгага пэрыяду сэпаратысцкіх хваляваньняў. Грэцыя заўсёды адмаўляецца нават прызнаць славянаў-македонцаў меншасьцю, ня тое што надаць ім аўтаномію.

Зусім ня факт, што ў былым СССР этнічныя анклявы, што атрымалі статус аўтаноміяў, узначаліць дэмакратычная эліта. Абхазцы правялі этнічныя чысткі грузінаў, а ўлады Аджарыі кіравалі ёю як сваім дзядзінцам — покуль прэзыдэнт Міхаіл Саакашвілі ня стаў на чале народнага руху пратэсту супраць аджарскага кіраўніцтва, паводле ўзору ягонай жа Рэвалюцыі ружаў. У шмат якіх аўтаномных рэспубліках Расейскай Фэдэрацыі, як, напрыклад, у Татарстане, мясцовую эліту не абыходзяць дэмакратычныя нормы. У Крыме расейская эліта адмаўляе ў правох меншасьцяў татарам і ўкраінцам.

Каляністы ці імігранты?

Кімлічка праводзіць адрозьненьне паміж каляністамі й імігрантамі. Напрыклад, першапасяленцы ў ЗША і Канадзе былі каляністы англасаксонскага ці францускага паходжаньня. Імігранты ў гэтых грамадзтвах, створаных каляністамі, зьявіліся пазьней. Але як вызначыць той момант, калі каляністы робяцца «карэннымі» насельнікамі? У Ольстэры пратэстанцкая («ляялісцкая») супольнасьць пераважна складаецца з шкоцкіх і ангельскіх каляністаў. Але, пражыўшы ў Паўночнай Ірляндыі некалькі стагодзьдзяў, яны прэтэндуюць на тое, каб называцца карэнным «ірляндзкім» народам. Ірляндцы-каталікі («нацыяналісты») з гэтым ня згодныя.

У былым СССР савецкая нацыянальная палітыка наўмысна заахвочвала этнічных расейцаў міграваць у нацыянальныя рэспублікі з тым, каб забясьпечыць палітычны кантроль цэнтру, а таксама русіфікацыю мясцовага насельніцтва. У Эстоніі, Латвіі, Малдове, Казахстане і Ўкраіне індустрыялізацыя і ўрбанізацыя прывялі да значнага прытоку этнічных расейцаў. Паводле зьвестак апошняга савецкага перапісу 1989 г., у гэтых пяці рэспубліках расейцы складалі адпаведна 30,3 %, 34 %, 13 %, 37,8 % і 22,1 % насельніцтва. Кім лічыць расейцаў, якія жывуць у нерасейскіх рэспубліках былога СССР: «карэнным» насельніцтвам ці каляністамі? Мабыць, да іх больш пасуе апошняе азначэньне. З гэтай прычыны, а таксама таму, што яны маюць сваю радзіму па-за межамі краіны пражываньня, для іх неабавязкова мусяць прадугледжвацца этнакультурныя правы (напрыклад, увядзеньне другой дзяржаўнай мовы — расейскай — ці канстытуцыйнае замацаваньне за расейцамі статусу другой тытульнай нацыі).

Кімлічка даводзіць, што большасьць імігрантаў (за выключэньнем, скажам, палітычных уцекачоў) вырашаюць разьвітацца са сваёй культурай добраахвотна. Этнічныя расейцы ў большасьці сваёй мігравалі не з уласнае волі — іх пасылалі ў нерасейскія рэспублікі, дзе яны атрымлівалі разнастайныя прывілеі. Вельмі мала каму зь іх прыходзіла да галавы вучыць мову мясцовага насельніцтва — дзяржаўнай мовай у былым СССР de facto (а з 1990 г. і de jure) была расейская. Украінцы, пасланыя ў РСФСР (а яны складалі другую паводле ліку пасьля татараў нацыянальную меншасьць), не атрымалі адпаведных прывілеяў і падпалі пад русіфікацыю. Украінцы ўважаюцца за «імігрантаў», а не за тамтэйшую «нацыянальную меншасьць», што жыве на сваёй гістарычнай радзіме, як, да прыкладу, татары ці якуты, таму ўкраінцам і не нададзеныя этнакультурныя правы. Расейскія палітстратэгі даводзяць, што ўкраінцаў нельга лічыць нацыянальнай меншасьцю, бо яны маюць радзіму па-за межамі Расеі — Украіну — і ня ёсьць карэннай супольнасьцю. Калі Ўкраіна будзе кіравацца гэткім жа падыходам, тое самае можна сказаць і пра расейцаў ва Ўкраіне: яны таксама маюць радзіму па-за межамі Ўкраіны — Расею. Ці павінны ім забясьпечвацца этнакультурныя правы ў рэспубліках, падобных да Ўкраіны, калі ўкраінцы ў Расеі не карыстаюцца гэтымі правамі?

Украіна пагадзілася надаць аднаму рэгіёну — Крыму — статус тэрытарыяльнай аўтаноміі, бо там пражывае большасьць этнічных расейцаў. Апроч таго, украінская дзяржава забясьпечвае расейцам у іншых рэгіёнах Украіны правы меншасьці ў галіне адукацыі, культуры і СМІ. У дамове 1997 г. паміж Расеяй і Ўкраінай прадугледжвалася, што гэтыя правы павінны атрымаць і ўкраінцы ў Расеі, і расейцы ва Ўкраіне. Аднак насамрэч палажэньняў дамовы пакуль што трымаецца толькі ўкраінскі бок.

Расейская Фэдэрацыя праводзіць палітыку асыміляцыі ў дачыненьні да ўсіх нерасейцаў, што жывуць па-за межамі аўтаномных рэгіёнаў (напрыклад, да татараў па-за Татарстанам), і прымусова пасланых на працу ў Расею за савецкім часам (напрыклад, украінцаў). У Цюменскай вобласьці (Заходняя Сібір) жыве агульным лікам 300 000 украінцаў, а ў Маскве, паводле некаторых зьвестак, да паўмільёна жыхароў — украінскага паходжаньня. Аднак у Расейскай Фэдэрацыі няма ніводнай украінскай школы, ніводнага пэрыядычнага выданьня на ўкраінскай мове.

Праводзячы адрозьненьне паміж нацыянальнымі меншасьцямі і добраахвотнымі імігрантамі, Кімлічка выказвае думку, што апошнія, «вырашыўшы адарвацца ад сваіх каранёў… добраахвотна адмаўляюцца ад некаторых правоў, нададзеных ім іхным нацыянальным паходжаньнем на радзіме»⁷. Так, яны мусяць карыстацца правамі меншасьцяў, але ня маюць падставаў патрабаваць правоў супольнасьці, бо не падпадаюць пад прапанаванае Кімлічкам вызначэньне «нацыі» ці «народу». Таму, на думку Кімлічкі, цалкам слушна, што дзяржава імкнецца інтэграваць гэткіх імігрантаў.

Хоць этнічным расейцам ва Ўкраіне забясьпечваюцца правы меншасьці, дзяржава праз нацыятворчую і дзяржавабудаўнічую палітыку заахвочвае іх да інтэграцыі ва ўкраінскую культуру. Інтэграцыя, асабліва пры такой блізкасьці культураў і моваў, празь некалькі пакаленьняў непазьбежна прывядзе да асыміляцыі некаторых этнічных расейцаў. Перапіс насельніцтва ў сьнежні 2001 г. ва Ўкраіне — першы пасьля 1989 г. — засьведчыў скарачэньне колькасьці расейцаў на 3 мільёны.

І асноўная большасьць, і імігранты павінны рабіць высілкі, каб прыстасавацца адны да адных. Асноўная большасьць у грамадзтве можа фармаваць нацыянальную палітыку з улікам патрэбаў розных этнічных групаў. Ва Ўкраіне вугорцам і румынам, якія кампактна пражываюць у Закарпацьці і ў Чарнавіцкай вобласьці, нададзеныя правы самакіраваньня. Дзяржава актыўна заахвочвае нацыянальныя меншасьці, якія падпалі пад русіфікацыю (напрыклад палякаў, баўгараў, габрэяў), адраджаць нацыянальную мову і культуру. У 2003 г. Украіна ратыфікавала Эўрапейскую хартыю «Аб мовах меншасьцяў», і прычыны супраціву ейнай ратыфікацыі палягалі менавіта ў расейскай праблеме, а не ў варожасьці да моваў нерасейскіх меншасьцяў. Прынятая напрыканцы 1994 г. дзяржаўная праграма дазволіла стала рэтрансьляваць расейскія тэлепраграмы і забясьпечыла выданьне расейскамоўных кніг і СМІ, каб задаволіць этнакультурныя патрэбы расейцаў.

Скаргі гучаць адно з боку расейскай меншасьці — і ніякай іншай. Напрыклад, лідэры габрэйскай супольнасьці нязьменна высока ацэньваюць украінскую нацыянальную палітыку як ці ня самую лібэральную ў былым СССР. Наракае толькі збольшага пасіўная расейская меншасьць. Далей у артыкуле будзе паказана, што прычынай — ня столькі дыскрымінацыя, колькі нежаданьне разьвітацца са статусам паноўнага этнасу і перайсьці ў разрад меншасьцяў — а Эўрапейская хартыя акурат і ўмацоўвае гэты статус.

УНУТРАНЫ КАЛЯНІЯЛІЗМ І ГІСТАРЫЧНА ЗАМАЦАВАНАЯ НЯРОЎНАСЬЦЬ

Зрабіўшыся незалежнымі дзяржавамі, нацыянальныя рэспублікі былога СССР атрымалі ў спадчыну значную няроўнасьць у этнакультурнай сфэры. Хваляваньні ў Казахстане ў 1986 г. былі выкліканыя тым, што Масква паставіла кіраваць рэспублікай этнічнага расейца. Напрыканцы 80-х гг. ХХ ст. ва Ўкраіне ўкраінцы пераўзыходзілі колькасьцю расейцаў толькі ў двух відах дзейнасьці — у сельскай і лясной гаспадарцы. Калі нацыянальныя рэспублікі ператварыліся ў сувэрэнныя дзяржавы, іх тытульныя нацыі пачалі забіраць у расейцаў уладныя пазыцыі ў палітыцы, эканоміцы і культуры, спрабуючы пераадолець некаторыя праявы савецкага ўнутранага каляніялізму⁸.

У адпаведнасьці з афіцыйнай савецкай нацыянальнай палітыкай, беларусы і ўкраінцы лічыліся не асобнымі этнічнымі групамі, а адгалінаваньнямі «рускага народу». Большасьць этнічных расейцаў дасюль трымаецца гэтай вэрсіі. За савецкім часам украінцы і беларусы як бы часова адасобіліся ад Расеі, але ім было наканавана зноў зьліцца ў новую расейскамоўную супольнасьць — стаць homo sovieticus. Таму этнічным расейцам больш даспадобы лічыцца другой тытульнай нацыяй, а не «нацыянальнай меншасьцю». І ў новых незалежных дзяржавах расейцы выступаюць супраць таго, каб іх вызначалі як «нацыянальную меншасьць».

Кімлічка папярэджвае, што нават у заходніх дэмакратыях «ня ўсе групы дакладна падпадаюць пад катэгорыю альбо «нацыянальнай меншасьці», альбо «этнічнай групы»⁹. У Беларусі за прэзыдэнтам Лукашэнкам пагадзіліся зь цьверджаньнем расейцаў, што беларусы — гэта адгалінаваньне «рускага народу». Там і расейцы, і беларусы маюць статус тытульных нацыяў. У сваю чаргу, слабасьць нацыянальнай сьвядомасьці замарудзіла ў Беларусі пераход да дэмакратыі.

Гэтая гістарычна абумоўленая этнакультурная няроўнасьць асабліва заўважная ў моўнай сфэры, бо ў былым СССР расейская мова знаходзілася ў прывілеяваным становішчы. Калі імігрантаў змушаюць вывучаць «дзяржаўную мову» (ангельскую — у Паўночнай Амэрыцы, украінскую — ва Ўкраіне, эстонскую — у Эстоніі), гэта не азначае, што яны мусяць адмовіцца ад сваёй роднай мовы. Колішнія каляністы/імігранты могуць зрабіцца білінгвамі, асабліва ў такіх дзяржавах, як Украіна, дзе мясцовая мова падобная да расейскай і дзьвюхмоўе ўжо было пашыранай зьявай. Патрабаваньне, каб прадстаўнікі нятытульных нацыяў валодалі дзяржаўнай мовай, нельга аўтаматычна расцэньваць як сьведчаньне антылібэралізму дзяржавы-нацыяналізатара.

Сыстэма дзяржаўнай падтрымкі тытульнай нацыі заслугоўвае на асуджэньне толькі ў тым разе, калі яна мае на мэце пры стварэньні нацыянальнай дзяржавы не забясьпечваць правоў меншасьцяў іншым этнічным групам. Вось такую палітыку я назваў бы антылібэралізмам дзяржавы-нацыяналізатара. Яна-то, як правіла, і ўважаецца за поўную супрацьлегласьць шматкультурнасьці.

Можа, на першы погляд здаецца, што наданьне расейскай мове статусу дзяржаўнай — гэта ў духу лібэральнай палітыкі (або «цывілізаванай» дзяржавы). Аднак паколькі ў шмат якіх краінах былога СССР доўгі час панавала расейская мова, насамрэч гэта прывядзе да замацаваньня няроўнасьці. У Беларусі паводле вынікаў травеньскага рэфэрэндуму 1995 г. расейская мова атрымала статус дзяржаўнай, але гэта не прывяло да роўнасьці беларускай і расейскай моваў. Кімлічка памыляецца, калі станоўча ацэньвае гэты крок да «афіцыйнага дзьвюхмоўя». Лукашэнка ніколі ня меў на мэце дасягнуць роўнасьці моваў. Наадварот, ён хоча вярнуць савецкі час, калі расейская была lingua franca, а беларусаў спрэс русіфікавалі. Лукашэнка заявіў, што «ў сьвеце ёсьць толькі дзьве вялікія мовы: расейская і ангельская». З усіх краінаў былога СССР Беларусь — самая дэнацыяналізаваная, а беларуская мова ў найбольшай ступені падпала пад русіфікацыю. Беларуская мова ня ў стане канкураваць з расейскай, і прэзыдэнт Лукашэнка, які ёю адкрыта пагарджае, вельмі добра гэта разумеў, калі праводзіў у 1995 г. моўны рэфэрэндум.

Мовы тытульных нацыяў у краінах былога СССР могуць мець нейкі спадзеў выстаяць у канкурэнцыі з расейскай толькі пасьля пэўнага пэрыяду дзяржаўнай падтрымкі, у тым ліку і праз наданьне ім статусу адзінай дзяржаўнай мовы. Калі ўкраінская мова мае прывілей быць адзінай дзяржаўнай, калі ёю стала карыстаюцца ў дзяржаўных установах, гэта ўздымае ейны прэстыж. Кімлічка заўсёды выступаў за дзяржаўную падтрымку францускай мовы і культуры ў Канадзе. Тады чаму ён супраць, калі падобнае робіцца ў былым СССР? Такая палітыка цалкам адпавядала б ягоным уласным поглядам: «У сучасным індустрыяльным грамадзтве, калі мова не выкарыстоўваецца ў публічнай сфэры, ёй вельмі цяжка выжыць. Беручы пад увагу пашырэньне адзіных адукацыйных нормаў, высокія патрабаваньні да ўзроўню пісьменнасьці на працы, шырокае ўзаемадзеяньне зь дзяржаўнымі ўстановамі, усялякая мова, якая не ўжываецца ў публічнай сфэры, настолькі маргіналізуецца, што можа выжыць толькі ў вузкім асяродку эліты альбо захоўвацца ў рытуалізаванай форме, але не як жывая разьвітая мова — падмурак багатай культуры»¹⁰.

Зрабіўшы расейскую мову другой дзяржаўнай, прэзыдэнт Лукашэнка вынес сьмяротны вырак беларускай мове. І ў такой сытуацыі Кімлічка мае рацыю: калі культуры «пагражае заняпад, трэба рабіць захады ў яе абарону»¹¹. Аднак падобны падыход мусіць ажыцьцяўляцца ня толькі ў заходніх дэмакратыях, але і ў посткаляніяльных рэспубліках былога СССР.

Ці «нацыянальнасьць» — моўныя групы?

Ці трэба ў рэчышчы палітыкі шматкультурнасьці надаваць пэўныя прывілеі моўным групам? Некаторыя заходнія навукоўцы — і перадусім расейскі ўрад — у спробе абараніць правы расейскамоўных у СНД сьцьвярджаюць, што так, трэба. Аднак Кімлічка перасьцерагае супраць гэтага, бо групы, настолькі аморфныя, складана акрэсьліць. У Злучаных Штатах варта з асьцярогай ужываць панятак «гішпанскамоўныя», бо ён найперш асацыюецца з нацыянальным самавызначэньнем.

Такім чынам, «гішпанскамоўныя» (як і «расейскамоўныя») — гэта «ня болей як статыстычная катэгорыя, пад якую падпадае шэраг меншасьцяў, імігранты і выгнаньнікі, і ў кожнай з гэтых групаў — сваё самаўсьведамленьне і свае патрэбы»¹². Што да францускамоўных у Канадзе, дык тут іншы выпадак, бо гэты панятак пераважна тычыцца тых, хто лічыць сябе францускамоўнымі канадцамі ў дзяржаве, якая мае дзьве афіцыйныя мовы: ангельскую і францускую. Адрозна ад дзьвюх нацыяў каляністаў-заснавальнікаў: брытанцаў і французаў — імігранты і нацыянальныя меншасьці (карэнныя індзейскія плямёны) ня маюць адпаведных моўных правоў. Таму заўсёды было няслушна аб’ядноўваць «расейскамоўных» у адзіную групу. Апошнім часам дасьледчыкі пачалі заўважаць неадпаведнасьць панятку. Але пра гэта — далей.

Зьяднаньне нацыі і самапавага

Вельмі важкай прычынай, чаму нацыянальныя рэспублікі былога СССР зьвярнуліся да дзяржаўнай падтрымкі сваёй мовы і культуры, была патрэба вярнуць самапавагу. Напрыклад, ва Ўкраіне за савецкім часам з украінскай мовы ўсяляк кпілі, як зь сялянскай, грубай, непрыдатнай для дзяржаўнай палітыкі і эканомікі. Украінцам, якія размаўлялі па-ўкраінску, часам даводзілася чуць: «Гавары па-чалавечы», г. зн. па-расейску. Сто гадоў таму ў Аб’яднаным каралеўстве гэтак сама глядзелі на валійскую і ірляндзкую мовы, а ў Францыі — на брэтонскую. Ангельская і француская лічыліся «вышэйшымі», «больш культурнымі».

Асоба зь нізкай самапавагай можа страціць сваё самаўсьведамленьне, шчыльна зьвязанае з культурай. Самапавага народу самым непасрэдным чынам залежыць ад месца, якое ён займае ў грамадзтве. Як піша Кімлічка, «калі няма павагі да культуры, годнасьць і самапавага яе носьбітаў таксама будуць пад пагрозай»¹³.

Калі розныя этнічныя групы надзеленыя правамі меншасьцяў, у іх зьнікае страх асыміляцыі. Гэта спрыяе іх інтэграваньню і ўлучэньню ў адзіную палітычную супольнасьць. Таму палітыку фармаваньня нацыі і пабудовы нацыянальнай дзяржавы можна спалучыць з прызнаньнем поліэтнічнасьці і плюралізму. Калі няма павагі да адрознасьцяў, да таго ж і большасьць, і меншасьці ня схільныя да кампрамісу, стварыць агульнае самавызначэньне будзе, безумоўна, цяжка. На думку Кімлічкі, «прадстаўнікі розных нацыянальных супольнасьцяў выяўляюць адданасьць большаму дзяржаўнаму ўтварэньню, толькі калі бачаць у ім кантэкст, у якім іх нацыянальнасьць усяляк падтрымліваецца, а не ўдушаецца»¹⁴.

Фурнье ў сваім дасьледаваньні выявіў, што супраціў расейцаў новай моўнай палітыцы ва Ўкраіне зьвязаны не з адчуваньнем дыскрымінацыі¹⁵. Расейцы супраціўляюцца таму, што ім надаюць статус этнічнай групы і нацыянальнай меншасьці. Ім больш даспадобы лічыцца часткай «расейскай этналінгвістычнай супольнасьці», г. зн. «суайчыньнікамі» грамадзянаў Расеі. Як меншасьць яны застаюцца адрэзанымі ад расейскамоўных іншых нацыянальнасьцяў, якіх заахвочваюць наноў вучыць сваю родную мову. Таму расейцы выступаюць за «спароджаную імпэрыяй» гібрыднасьць, паводле фармулёўкі Фурнье. А такая гібрыднасьць не спрыяе ўвядзеньню палітыкі шматкультурнасьці.

Фурнье таксама лічыць няўдалым гэтае неабдымнае вызначэньне — «расейскамоўныя». Размаўляць па-расейску могуць і ўкраінцы, але яны ўсё ж адчуваюць эмацыйную прывязанасьць да роднае мовы. А ў пэўных сытуацыях шмат хто зь іх можа і карыстацца ёю. Падобная суб’ектыўная прыхільнасьць да гэльскае мовы назіраецца і ў Ірляндыі, хоць спробы моўнага адраджэньня збольшага не прынесьлі плёну.

Сярод украінацаў шмат білінгваў. У Кіеве на вуліцах мала размаўляюць па-ўкраінску. Але на пачатку і ў сярэдзіне 90-х гг. ХХ ст. 80—90 % школаў перайшлі на ўкраінскую мову навучаньня. І працэс украінізацыі не суправаджаўся ніякімі пратэстамі. Фурнье разглядае пяць розных фрагмэнтаў дыскурсу супраціву расейцамі моўнай і нацыянальнай палітыцы ва Ўкраіне. Вось яны: скрайняя непрыхільнасьць да падзелу двух народаў: расейскага і ўкраінскага; украінская мова — «адсталая», не адпавядае ўзроўню дзяржаўнай мовы; супраціў таму, што расейская мова ва Ўкраіне пераводзіцца ў катэгорыю «замежных»; пратэсты супраць таго, што расейская мова нібыта выштурхоўваецца з Украіны; меркаваньне, што этнакультурная прыналежнасьць «расейскамоўных» павінна вызначацца паводле моўнай, а не этнічнай прыкметы.

На думку Фурнье, гэты супраціў абумоўлены імпэрскай спадчынай: расейцы супраць таго, каб быць часткай расейскамоўных «парэшткаў імпэрыі». Украінская мова і культура лічацца «ніжэйшымі» за расейскую. Падтрымліваючы «афіцыйнае дзьвюхмоўе», Кімлічка павінен заўважыць, што расейцы дамагаюцца ня роўнасьці іх мовы з украінскай ці беларускай, а вяртаньня да савецкага часу, калі ў герархіі ўсходнеславянскіх моваў на вяршыні знаходзілася расейская. Як адзначае Фурнье, «расейцы імкнуцца вярнуць расейскай мове яе паноўны статус, а не дамагчыся яе роўнасьці з украінскай».

Уяўленьне пра «ніжэйшасьць» украінскай і беларускай моваў у параўнаньні з расейскай грунтуецца на савецкай ідэалёгіі «славянскага братэрства» і на расейскім нацыяналізьме — яны панавалі ў СССР зь сярэдзіны 30-х гг. ХХ ст. Шмат савецкіх людзей, асабліва русіфікаваных, прынялі гэткае меркаваньне. Яго дасюль трымаюцца камуністычныя партыі ў постсавецкіх дзяржавах. У Беларусі Лукашэнка, які пагарджае беларускай мовай, выступае жывым увасабленьнем падобных поглядаў. У Малдове, дзе з пачатку 2001 г. на чале дзяржавы стаіць парлямэнт, у якім камуністы маюць большасьць, і прэзыдэнт — камуніст, адбыўся перагляд нацыянальнай палітыкі: малдаване, зусім як за савецкім часам, лічацца асобнай ад румынаў нацыяй, да таго ж гучаць прапановы надаць расейскай мове статус другой дзяржаўнай. І ў Беларусі, і ў Малдове вернутая савецкая гістарыяграфія, якая падкрэсьлівае вышэйшасьць расейскай мовы і культуры і абапіраецца на савецкі інтэрнацыяналізм і расейскі нацыяналізм.

Праблемы з вызначэньнем нацыянальных меншасьцяў

Галоўная праблема з дастасаваньнем заходняй палітыкі шматкультурнасьці да краінаў былога СССР у тым, каб вызначыць, якія нацыянальныя меншасьці і этнічныя групы маюць асобную культурную прыналежнасьць. І як у рэчышчы шматкультурнасьці даць рады з тымі, у каго ўзьнікаюць складанасьці з вызначэньнем сваёй прыналежнасьці? Сапраўды, як праводзіць палітыку шматкультурнасьці датычна тых, хто лічыць сябе «савецкім», або тых, хто называе сябе перадусім патрыётам свайго рэгіёну, а не дзяржавы? А пад гэтыя катэгорыі падпадае шмат украінцаў і беларусаў. Ад іх нельга чакаць, каб яны дзейнічалі і галасавалі як удзельнікі «супольнасьцяў інтарэсаў».

Палітыка шматкультурнасьці зыходзіць з таго, што асоба атаясамлівае сябе з пэўнай культурнай групай і мае пачуцьце прыналежнасьці да дакладна акрэсьленай групы — іншымі словамі, што паміж іх супольнасьцю і «дамінантнай» культурай існуе дыскурс «іншасьці». Аднак расейскамоўныя ва Ўкраіне не ўтвараюць адзінай групы ці «супольнасьці інтарэсаў». У панятак «расейскамоўныя» ўваходзяць і этнічныя расейцы, і расейскамоўныя/зрусіфікаваныя ўкраінцы, і габрэі, і беларусы, і шмат хто яшчэ. Поп і Гагендорн, якія вывучалі расейскамоўнае насельніцтва былога СССР, даводзяць, што па-за межамі Расеі ў постсавецкіх краінах не існуе агульнага для ўсіх расейцаў самаўсьведамленьня і што «малаверагодна, каб расейцы і іншыя расейскамоўныя прадстаўнікі нятытульных нацыяў сталі атаясамліваць сябе з адзінай групай»¹⁶. Таму ў краінах былога СССР расейскамоўныя і нават расейцы не ўяўляюць сабою дыяспары.

Барынгтан прааналізаваў багата найноўшай крытычнай літаратуры што да вылучэньня расейскамоўных у адзіную групу, здольную стаць нацыянальнасьцю. На ягоную думку, наўрад ці ў былым СССР паўстане нацыянальнасьць расейскамоўных. Насельніцтва постсавецкіх краінаў усё больш схільнае вызначаць сябе паводле грамадзянства ці этнічнай прыналежнасьці. Магчыма, другое адлюстроўвае іх спрадвечную прывязанасьць да свайго этнасу, якая засталася з савецкага часу. Як сьцьвярджае Барынгтан, грамадзянства таксама стала «новым магутным сродкам фармаваньня самасьвядомасьці на постсавецкай прасторы». Як чыньнік самавызначэньня грамадзянства згадваецца значна часьцей за ўсе астатнія фактары.

На час распаду СССР большасьць ягоных жыхароў, якія раз на дзесяць гадоў пры правядзеньні перапісаў называлі сябе «ўкраінцамі» або «расейцамі», ня мела сучаснай нацыянальнай самасьвядомасьці ў нашым разуменьні. Яна ў іх і цяпер досыць часта хісткая, што ня дзіўна для посткаляніяльных дзяржаваў. Перапіс 2001 г. ва Ўкраіне засьведчыў істотнае скарачэньне колькасьці этнічных расейцаў — яны ўжо называлі сябе ўкраінцамі. Раней тое самае зрабіў былы прэзыдэнт Кучма. Калі ў сакавіку 1990 г. ён абіраўся ва ўкраінскі парлямэнт, у ягонай біяграфіі значылася: «расеец». На той час, як ён у 1992 г. стаў прэм’ер-міністрам Украіны, Кучма ўжо быў «украінцам».

Пры правядзеньні савецкіх перапісаў апытаныя мусілі выбіраць нацыянальнасьць аднаго з бацькоў. Ва Ўкраіне, да прыкладу, чвэрць шлюбаў бралі прадстаўнікі розных нацыянальнасьцяў. За савецкім часам 58,9 % расейцаў і 74,7 % габрэяў жаніліся не са сваімі супляменьнікамі. Расейская мова зьвязвалася з уздымам па сацыяльнай лесьвіцы, і таму шмат хто зь дзяцей ад зьмяшаных шлюбаў абіраў расейскую нацыянальнасьць. Яна і запісвалася ў савецкіх пашпартох і ўносілася ў блянкі перапісаў. У сучасных агульнаграмадзянскіх пашпартох няма графы «нацыянальнасьць».

Зьмены нацыянальнага складу тлумачацца вышэйшым узроўнем нараджальнасьці сярод украінцаў — яны складаюць большасьць у сельскіх раёнах, дзе нараджальнасьць вышэйшая, чым у горадзе (87,5 % расейцаў жывуць у гарадох, між тым як сярод украінцаў гэтая лічба складае 60,3 %). Але асноўная прычына скарачэньня колькасьці расейцаў ва Ўкраіне ў тым, што шмат хто зь іх зьмяніў сваю нацыянальную прыналежнасьць і стаўся ўкраінцам. Трэба меркаваць, яны зыходзілі з таго, што ў незалежнай Украіне, адрозна ад былога СССР, лепей быць украінцам. У большасьці тых, хто за савецкім часам называў сябе ўкраінцамі, бацькі былі тае ж нацыянальнасьці, а прыблізна палова тых, хто называў сябе расейцамі, паходзілі з расейска-ўкраінскіх сем’яў. Цяпер шмат хто зь іх вызнае сябе «ўкраінцамі», што і пацьвердзілі вынікі перапісу 2001 г.

ЗАКЛЮЧЭНЬНЕ

Кімлічка выяўляе залішні аптымізм наконт пэрспэктываў палітыкі шматкультурнасьці на постсавецкай прасторы. Як правіла, ён падтрымлівае тыя захады, што трапляюць пад азначэньне «шматкультурнасьці», але застаюцца малапрыдатныя для постсавецкіх дзяржаваў. Аднак гэта не выключае прызнаньня размаітасьці ў посткамуністычных краінах на інстытуцыйным, заканадаўчым, канстытуцыйным узроўнях. І правядзеньне палітыкі асыміляцыі таксама падаецца малаверагодным: там, дзе рабіліся падобныя спробы — у Грузіі, Сэрбіі, — замест чаканых вынікаў яны спарадзілі міжнацыянальныя канфлікты.

У артыкуле абмяркоўвалася, наколькі прыдатная заходняя палітыка шматкультурнасьці для дзяржаваў былога СССР: вывучалася становішча тэрытарыяльных аўтаноміяў у параўнаньні з нацыянальнымі (на прыкладах Крыму, Абхазіі, Прыднястроўя), разглядаліся цяжкасьці з вызначэньнем «каляністаў», «мігрантаў» і «меншасьцяў». У гэтай працы выказваецца крытычны падыход да ідэі разглядаць моўныя групы як пачаткі нацыянальнасьцяў. У ёй таксама сьцьвярджаецца, што калі на Захадзе маральна апраўданая сыстэма дзяржаўнай падтрымкі пэўных супольнасьцяў (згадайма Кўэбэк), дык датычна постсавецкіх дзяржаваў, дзе гістарычна склалася этнакультурная няроўнасьць, нельга ўжываць палітыку падвоеных стандартаў.

І з традыцыйнымі досьледамі нацыяналізму, і з больш сучаснымі працамі (напрыклад, Кімлічкі) цяжка стасуецца беларускі выпадак, калі дзяржава дыскрымінуе найвялікшую этнічную супольнасьць — беларусаў. Апроч таго, краіны былога СССР не ўключаюцца ў поле досьледаў посткаляніялістыкі. Таму шмат якім заходнім навукоўцам цяжка ўсьвядоміць: там адбываюцца тыя ж працэсы, што і ў іншых посткаляніяльных краінах — дзейнічае сыстэма дзяржаўнай падтрымкі тых нацыянальных супольнасьцяў, што раней дыскрымінаваліся, а цяпер набылі сваю дзяржаўнасьць. Замест гэтага дасьледчыкі на Захадзе надаюць увагу (і суперажываюць) найперш нятытульным групам, да прыкладу, нацыянальным меншасьцям. У выпадку з Украінай відаць, што расейцы супраціўляюцца пераходу ў стан «нацыянальнай меншасьці», бо гэта азначае страту іх паноўнага статусу на тэрыторыі былой савецкай імпэрыі.

Правядзеньне палітыкі шматкультурнасьці на постсавецкай прасторы падаецца немагчымым ці, у найлепшым разе, складаным, пакуль няпэўнае, рэгіянальнае і савецкае самавызначэньне ня зьменіцца атаясамліваньнем з супольнасьцю, якая мае прыкметы «нацыі» ці «народу». Палітыку шматкультурнасьці можна праводзіць толькі ў тых дзяржавах, якія ўжо дасягнулі пэўнага ўзроўню мадэрнасьці. А постсавецкім краінам, якія праходзяць праз пэрыяд «чатырохскладовых» грамадзка-палітычных пераўтварэньняў, да гэтага ўзроўню яшчэ далёка.

Таму было б памылкай сьцьвярджаць, што перад постсавецкімі дзяржавамі — жорсткая альтэрнатыва: або «лібэральная» шматкультурнасьць, або «антылібэральная» дзяржава-нацыяналізатар. Першае падаецца непрыдатным і шкодзіць зьяднаньню нацыі. Другое жорстка крытыкуецца, вядзе да міжнацыянальнай напружанасьці і таксама шкодзіць зьяднаньню нацыі. Постсавецкім дзяржавам трэба шукаць трэці шлях, залатую сярэдзіну — я б назваў яго «адзінствам у размаітасьці». Падобны падыход робіцца ўсё больш папулярны і на Захадзе. Найлепшым выйсьцем для краінаў былога СССР была б нацыянальная палітыка, што прызнае правы і тытульнай нацыі, якая пераадольвае каляніяльную спадчыну, і нацыянальных меншасьцяў, палітыка, якая спрыяе зьяднаньню нацыі і не дапускае асыміляцыі і дыскрымінацыі. Гэта, на маю думку, і ёсьць «адзінства ў размаітасьці». А шматкультурнасьць і «нацыяналізатарская» палітыка вядуць аблудным шляхам.

Зь невялікімі скарачэньнямі пераклала з ангельскай Сьвятлана Несьцярук паводле: Kuzio, Taras. Western Multicultural Theory and Practice and its Applicability to the Post-Soviet States // Journal of Contemporary European Studies. Vol. 13. No. 2. August 2005. P. 221—237