НА ВУЛІЦЫ

Бег трамвай. Бег, хапаўся.
Спазьніўся куды, мо проста так.
За газэтаю бег маленькі Паўлік —
Бацька паслаў і даў пятак.

Вуліцу перабягаў. Склізкія рэйкі.
Недзе блізка зазьвінеў трамвай…
Толькі пачуўся крык нейкі…
Кандуктар спалохаўся. Вагон стаў…

Скочылі людзі… «Божачка, задавілі!
Хуткую дапамогу! Пажарную часьць!
Як гэта? Божачка, як гэта зрабілі?
Як гэта яму давялося папасьці?»

Выцягнулі з-пад каткоў скромсанае цельца.
Засталася толькі лужынка крыві…
Вуліцаю сьнег беленькі сьцелецца,
Мабыць, да вечара яе прыкрые.

Доктар глянуў… Кінуў звычайнае:
«Памёр… яшчэ бы… пераехаць так!»
Толькі вецер плакаў глуха і адчаяна,
І блішчэў загублены ў крыві пятак.

Ленінград

Гэты верш належыць Арыне Глінскай — забытай беларускай паэтцы 1920-х гг. Надрукаваны 17 чэрвеня 1927 г. на літаратурнай старонцы бабруйскай газэты «Камуніст», ён яркай плямінай вылучаецца сярод іншых зьмешчаных тамсама паэтычных твораў —узораў пэйзажнай, інтымнай і «камсамольскай» лірыкі, часткова навеянай творчасьцю Ўладзімера Дубоўкі ды Паўлюка Труса. Верш не зусім характэрны для тагачаснай беларускай паэзіі зь яе схільнасьцю да абстрактнай сымболікі, і да таго ж часта заснаванай на прыродных вобразах. Тут жа — карціна, якая ўражвае сваёй канкрэтыкай, напружана-дынамічнае і дэталёвае апісаньне, здавалася б, звычайнага трагічнага здарэньня. Хуткая зьмена плянаў, абрыўкі фразаў, кінутых мінакамі — гэта больш уласьціва хутчэй кіно, чым паэзіі. Апісваючы выпадковую сьмерць маленькага хлопчыка, паэтка, тым ня менш, пазьбегла залішняй сьлязьлівасьці й сюсюканьня. Прыцягвае ўвагу і подпіс пад вершам: «Ленінград». Хто ж яна, загадкавая аўтарка Арына Глінская?

Высьветліць гэтае пытаньне ўдалося толькі часткова, бо ледзьве не адзінай біяграфічнай крыніцай зьвестак пра паэтку пакуль што зьяўляецца ейная аўтабіяграфія, напісаная 4 сакавіка 1925 г. на просьбу кіраўніцтва Магілёўскай філіі «Маладняку»¹.

Такім чынам, пачнём па парадку.

Калі меркаваць паводле подпісу «І. Глінская» , сапраўднае імя паэткі, хутчэй за ўсё, Ірына, а Арына — псэўданім. Нарадзілася яна ў Магілёве ў сьнежні 1907 г., а ўжо ў наступным годзе сям’я пераехала ў Амсьціслаў. І бацька, і маці паходзілі зь сялянаў, абое працавалі настаўнікамі. Акрамя Арыны ў іх былі яшчэ дзьве дачкі. Але атмасфэра ў сям’і складалася не найлепшая: бацькі між сабою ня ладзілі, часта спрачаліся, сварыліся, зусім не даглядалі дзяцей, а пасьля рэвалюцыі 1917 г. і ўвогуле разьвяліся. Бацька захапіўся рэлігіяй, зрабіўся папом і кудысьці зьехаў, а маці зь дзецьмі засталася ў Амсьціславе. Жыцьцёвыя ўмовы яшчэ больш пагоршыліся, сям’я пакутавала ад голаду, холаду і хваробаў: гішпанкі, тыфусу, карбункулаў… Каб пражыць і пракарміць дачок, маці вымушана была працаваць падзёншчыцай, бо сваёй зямлі сям’я ня мела. Некаторы час (1919—1920 гг.) Глінскія жылі ў вёсцы Міхайлаўск, потым ізноў вярнуліся ў Амсьціслаў, дзе Арына паступіла ў пэдагагічны тэхнікум.

У 1924 г., уражаная сьмерцю Леніна, Арына ўступіла ў камсамол, атрымала працу. «Зьмянілася жыцьцё. Нейк сьвятлей стала. У камсамоле працавала», — прыгадала А. Глінская той час. Але гэтая кароткачасовая радасьць неўзабаве зьмянілася чарговым цяжкім пэрыядам, бо ўлетку 1924 г. маці будучай паэткі, страціўшы крыніцу заробку, зьехала ў Ветку да цёткі, а Арына зь сёстрамі засталася ў Амсьціславе. Дзяўчаты працавалі «на табаку» (верагодна, на тытунёвай фабрыцы) — гэтым і жылі. Неўзабаве лёс разлучыў іх. Увосень камсамол даў Арыне месца загадчыцы партбібліятэкі, але тэхнікум, дзе яна вучылася, перавёўся ў Магілёў, і Глінская паехала туды. Адначасова з навучаньнем у Магілёўскім пэдтэхнікуме Арына Глінская працавала важатай піянэрскага дому. Яе старэйшая сястра зьехала ў Ленінград, а малодшая засталася ў дзядзькі ў Амсьціславе.

Адчуўшы ў сабе літаратурныя здольнасьці, 17 лютага 1925 г. студэнтка Арына Глінская разам яшчэ з трыма маладымі паэткамі — Наляй (Настай) Маркавай, Ганнай Старавойтавай і Марысяй Рагоўскай — падала калектыўную заяву з просьбаю залічыць іх у толькі што створаную Магілёўскую філію «Маладняку»² і дадала некалькі сваіх твораў на разгляд. Гэтыя раньнія вершы не захаваліся, але пра асобныя зь іх можна меркаваць паводле пратаколаў сходаў Магілёўскай філіі «Маладняку». На здадзенай крыху пазьней аўтабіяграфіі А. Глінскай было напісана кароткае рэзюмэ: «Бацька з папоў», але, нягледзячы на «сумнеўнае паходжаньне», яе прынялі ў філію. Глінская адразу ўцягнулася ў жыцьцё філіі, актыўна ўдзельнічала ў яе сходах і пасяджэньнях. Так, у пратаколе ад 22 сакавіка 1925 г. асобным пунктам стаіць «Разгляд вершу Глінскай «Піянэр»:

Па радкох. У першым куплету: Рытм новы й добры. У другім: Вытрымана нэпманаўская ідэолёгія.

У трэцім: Няма рыхмы.

У чацьвертым. Рытм ня вытрыман. Ёсьць падыход к новай рыхме, але ня новая.

Наогул. Верш, па зьместу, добры. Рыхма ня ўсюду добра вытрымана, але наогул добрая³.

Менавіта тады, на пачатку 1925 г., «Маладняк» стаў масавай арганізацыяй, у якую траплялі часам людзі выпадковыя і далёкія ад літаратуры, але надзеленыя, скажам, арганізатарскімі здольнасьцямі ці проста залічаныя «для колькасьці». У такой атмасфэры адбывалася нямала кур’ёзаў, якія знаходзілі адбітак і ў пратаколах пасяджэньняў «Маладняку». Для нагляднасьці прывядзём цалкам (з захаваньнем правапісу і сынтаксысу арыгіналу) даклад тагачаснага кіраўніка Магілёўскай філіі Ўладзімера Паскрэбкі. Даклад меў назву «Як падысьці да творчасьці» і быў прамоўлены аўтарам на сходзе філіі 22 лютага 1925 г.:

Падыходзячы да старых твораў, мы бачым, што яны былі сусім ня пахожы на сучасныя, якія могуць быць і без разьмера, а выходзіць ляпей за старых.

Націск павінен быць у тым радку, дзе рыфма, і асабліва моцным. Музыкальнасьць завісіць ад захопленнасьці рыфмы. Радкі нада пісаць кароткія, бо доўгія цяжало чытаць. Дзеля таго каб пісаць, ня нада прытрымлівацца таго каб першая строчка находзіла на другую, ці трэццію — гэта старая тэорыя, ня трэба сядзець над радкамі і вымяраць іх. Ат доўгіх складоў нада адходзіць іх павінна ў радку ня больш 12.

Потым так: тыпы нада заўсёды вытрымліваць, паставіў мету, абдумаў, а потым пішы. Вобраз трэба рабіць каб ён падыходзіў да народа, тады верш будзе красівы і мілагучны. Там, дзе вобразы пастаўлены ня так як сьлед — гора не паэзія, а проза бядненькая такая! Вобразы заўсёды захапляюць, чаго ня дзелае параўнаньне. Чытаць нада заўсёды паглыбляючы, і ўдумывацца. Ну можа есьць пытаньні? ⁴

Наколькі такая вось «адаптаваная тэорыя літаратуры» дапамагала маладым творцам разьвіваць паэтычныя здольнасьці — невядома. З тагачасных сяброў філіі некаторую вядомасьць у літаратуры набылі хіба што Сяргей Фамін і Наля Маркава — прынамсі, артыкулы пра іх ёсьць у шасьцітомным даведніку «Беларускія пісьменьнікі». Астатнім творчая вучоба пад кіраўніцтвам У. Паскрэбкі, відаць, на карысьць не пайшла.

У кастрычніку 1925 г. Арына Глінская пераехала на месца жыхарства ў мястэчка Гарадзец (цяпер вёска ў Рагачоўскім раёне) і, адпаведна, перайшла ў Бабруйскую філію «Маладняка», якой кіраваў больш дасьведчаны ў літаратурных пытаньнях Міхась Лынькоў. У справаздачы аб працы філіі ён назваў А. Глінскую ў ліку «8 чалавек, якія працуюць (пішуць) болей-меней рэгулярна»⁵. Менавіта ў той час маладая паэтка напісала паэму «Новая вёска», урывак зь якой (пад назвай «Новае») яна надрукавала 24 лютага 1926 г. у раённай газэце «Камуніст» пад рубрыкай «Песьняры Бабруйшчыны». Твор меў яшчэ яскрава вучнёўскі характар і слаба раскрываў індывідуальныя асаблівасьці паэтычнага стылю А. Глінскай. Як і іншым «агітацыйным» вершам 1920-х гг., паэме ўласьцівыя схематызм і апісальнасьць, афарбаваныя ўва ўзьнёсла-мажорны тон:

У нядзелю ня звоняць у звоны,
І ня йдзе ў царкву народ —
У чырвоныя клюбу загоны
Зьбіраецца моладзь на сход.
Ляцяць новыя словы і думкі,
Вось жанчыны прыйшлі на сход,
І Тарасова жонка Дунька
«Бунтуе» жаночы народ.
І ня толькі тут словы і думкі —
Вунь жнейку пусьцілі ў палёх,
І Мацееў сын Міколка
Ў сельсавет «Араты» прывёз…
І сялькор малады Ігнатка
У газэту напіша ліст,
Што ў вёсцы мядзьведжай нашай
Каапэратар на руку ня чыст…

Відаць, што ў паэме аўтарка пакуль яшчэ не пазбавілася ранейшых недахопаў: «рыхмы» ў яе па-ранейшаму слабыя (палёх — прывёз, Ігнатка — нашай, старыкі — туды, Алёна — новая). Затое ў пазьнейшых творах яна пачала сьвядома імкнуцца да недакладнасьці рымаў і «арытмічнасьці» радка, спрабуючы вынайсьці ўласны арыгінальны стыль. Арыну Глінскую вабіла танічнае вершаскладаньне, яна зьвярталася да дольніка, тактавіка, акцэнтнага вершу, карысталася новымі для беларускай паэзіі відамі рымаў: рознанаціскной (крыві — прыкрые), усечанай (лапцюжная — дужа, дождж — можна, «Крэстынтэрн» — верная і г. д.), няроўнаскладовай (цельца — сьцелецца). Што ў яе выходзіла найлепей — дык гэта ствараць асаблівую, даверлівую паэтычную інтанацыю, чымсьці падобную да гутарковай. Праўда, пры гэтым у творах Арыны Глінскай сустракаецца шмат русізмаў (зажыгаючая, знойны, бальшы і г. д.) і неўласьцівых беларускай мове словаформаў (кароткіх прыметнікаў кшталту чыст, далёк, шырок, сьвецел). Вядома ж, жыцьцё на ўсходзе Беларусі, а потым і ўвогуле ўдалечыні ад радзімы не спрыяла чысьціні мовы.

У Ленінград паэтка зьехала пасьля заканчэньня тэхнікуму, улетку 1926 г. — верагодна, да старэйшай сястры (а мо выйшла замуж?). Там, у расейскім горадзе на Няве, існавала згуртаваньне беларусаў, дзейнічала Ленінградзкая філія «Маладняку», якую ўзначальваў паэт Рыгор Папараць. Але Арына Глінская не далучылася да ленінградзкіх маладнякоўцаў, а засталася патрыёткай Бабруйскай філіі, працягваючы друкаваць вершы ў «Камунісьце» і альманаху «Ўздым». Дзялілася зь землякамі ўражаньнямі ад Ленінграду:

Ціха дрэмле і ў дроме казкамі марыць
Ля маста бальшы «Крэстынтэрн»,
А Нява яму пацалункі дарыць,
А Нява для яго жонка верная…
Сонца жоўтай дарожкай уніз пакаціцца
Пакупацца ў хвалях Нявы.
Пырснуць золатам хвалі. Нява багатая!
І схіляць галаву на беразе львы⁶.

Ленінградзкія вершы Арыны Глінскай напоўнены смуткам і тугою па радзіме, і нават статуі сьфінксаў на беразе Нявы абуджалі настальгічныя пачуцьці:

Сьфінксы вочы сашчурылі, гледзячы ў неба,
Ўспамінаючы знойны і жоўты Эгіпет…
Там яны ніколі ня бачылі сьнега,
І ніколі памяць аб ім ня зьнікне⁷.

…Пакінуўшы родны край, маладая паэтка напісала верш «Беларусі», у якім разьвіталася з радзімай: «Я іду сваёю пуцявінай, / Адплываю к новым берагам, / Там убачу новыя краіны / І надоўга застануся там»⁸. І сапраўды, у Ленінградзе яна засталася ня проста нядоўга, але, мяркуючы па ўсім, назаўсёды. Прынамсі, публікацыі А. Глінскай, і без таго рэдкія ў беларускай прэсе, больш у ёй не зьяўляліся. Ці друкавалася гэтая аўтарка ў ленінградзкіх выданьнях — невядома… І таму яе, Арыну Глінскую, можна паставіць у адзін шэраг зь іншымі паэткамі 1920-х гг. — Натальляй Вішнеўскай, Ганнай Брэскай, Наляй Маркавай, Ідай Чырвань, Зосяй Палын, Хмаркай (Натальляй Панамаровай), якія спачатку заявілі пра сябе як таленавітыя аўтаркі, але яшчэ ў маладыя гады з розных прычынаў спынілі творчую дзейнасьць.