Увосень 1994 г. я, тагачасны студэнт БДУ, з маленькай групкай аднакурсьнікаў прыехаў у горад Люблін. Мэта візыту была высакародная. Мы ўпершыню прымерылі на сябе ролю культуртрэгераў, а папросту кажучы — кніганошаў. Адна зь люблінскіх бібліятэк бескаштоўна перадала нашай унівэрсытэцкай горы сьпісаных, але яшчэ вельмі чытэльных польскіх кніжак. Кожнаму з нас дасталося цягнуць некалькі аграмадных кніжных пакункаў. Ва ўзнагароду за альтруізм кожнаму было дазволена ўзяць у асабістае карыстаньне трохі са сьпісаных кніжак — і мы з азартам галодных капаліся ў набітых кніжкамі скрынях. Апускаю сваю радасьць навасьпечанага ўладальніка томікаў паэзіі Леапольда Стафа й Юльляна Тувіма, Яраслава Івашкевіча й Тадэвуша Ружэвіча. Скажу, што найбольш пацешыў мяне двухтомнік вершаў Чэслава Мілаша, якім я рэгулярна карыстаюся й да сёньня. А яшчэ было некалькі нумароў парыскай «Культуры», адзін зь якіх выклікаў маё шчырае захапленьне, і непадробную зайздрасьць — у калегаў.

Нумар быў малюткі — лёгка зьмяшчаўся на далоні, і яшчэ месца пагадаць па лініях рукі заставалася. Папера была танюткая, амаль празрыстая. Ледзь угледныя літары відавочна патрабавалі люпы. Я дагэтуль тэарэтычна ведаў пра існаваньне ў сьвеце забароненай літаратуры, якую можна перавозіць празь мяжу адно кантрабандаю. Цяпер жа я сам трымаў у руках такі музэйны экспанат. То бок ён мне тады здаваўся музэйным экспанатам, бо на дварэ быў 94 год, я жыў у амаль свабоднай краіне і быў сьвята ўпэўнены, што больш нікому й ніколі не давядзецца правозіць літаратуру ў Беларусь нелегальна.

Тады я толькі-толькі пазнаёміўся з забойча-іранічным вершам Адама Міцкевіча «Exegi munimentum» з радкамі «Stąd mimo carskich groźb, na złość strażnikom ceł / Przemyca w Litwę Żyd tomiki moich dzieł». Я тады яшчэ блізка не атаясамляў сябе з такім габрэем-культуртрэгерам. Шмат што ў вершы я палічыў паэтычным перабольшаньнем, пасмакаваў вобраз моладзі, што чытае «прарока» ў Менску й Наваградку. Уявіў сабе сёньняшніх жыхароў Менску й Наваградку за чытаньнем Міцкевіча ў арыгінале — ды хоць бы і ў перакладзе! — і сумна ўсьміхнуўся. Але нешта ў гэтым вершы зачароўвала — а найперш сам вобраз паэтычнага мройцы, што, фізычна знаходзячыся ў Парыжы, будуе адтуль польскую, літоўскую, беларускую «крэпасьць» — чытай «дзяржаву». Потым, падчас чытаньня супэркішэннага нумару парыскай «Культуры», а пасьля й іншых, нармальных нумароў часопісу, у маёй галаве паступова складаўся вобраз яшчэ аднаго парыскага мройцы, які, калі не збудаваў, то прынамсі выношваў у ідэях свой польскі, але таксама й беларускі, украінскі, літоўскі munimentum, а магчыма, нават наблізіў іх зьяўленьне. Я пра Ежы Гедройця, нязьменнага рэдактара ўсіх кішэнных і некішэнных нумароў парыскай «Культуры».

Ня буду лішні раз казаць ні пра месца нараджэньня Гедройця, ні пра безьліч плённых ідэяў, якімі абавязаныя польскія дый — што граху таіць! — беларускія інтэлектуалы гэтаму «wieszczu» (дазвольце, я ўжыву гэтае старасьвецкае й крыху запатаснае слова ў адрас Гедройця). Абмяжуюся тым, што большасьць ідэяў гэтых, як часта й бывае з прарокамі, доўгія гады ўсё ніяк не матэрыялізуюцца, дагэтуль чакаюць сваёй рэалізацыі. Я пра ідэі талерантнасьці і нексэнафобскага патрыятызму, пра адкрытасьць для дыялёгу й пабудову напраўду раўнапраўных дачыненьняў паміж Польшчаю і яе нядаўна палітычна паўсталымі ўсходнімі суседзямі. Найперш мяне цікавіць імідж маёй краіны, а перадусім вобраз беларускай культуры ў вачах як найкультурнейшых і найцікаўнейшых палякаў, так і крыху менш рафінаваных польскіх грамадзянаў. Не прэтэндуючы на аб’ектыўнасьць і нават не стараючыся рабіць высновы, адно падзялюся «кавалкамі» ўласнага досьведу, бо іншага матэрыялу для аналізу проста ня маю.

Шмат гадоў маю гонар удзельнічаць у міжнароднай школе мастацкага перакладу «Translatorium». Маладыя перакладчыкі з Польшчы, Украіны, Беларусі, а ў апошнія гады й Расеі сустракаюцца, дэманструюць адно аднаму й абмяркоўваюць свой творчы плён. З ініцыятывы кіраўнікоў праекту выбітных інтэлектуалаў Олі Гнацюк і Адама Паморскага адным з прынцыпаў існаваньня школы ёсьць такі: кожны яе ўдзельнік гаворыць сваёй роднай мовай, а ўсе іншыя мусяць яе разумець. Ну чым вам не пераможнае ўвасабленьне ідэяў Гедройця! Пару год таму заняткі школы праходзілі ў бібліятэцы Варшаўскага ўнівэрсытэту. Памятаю адзін прыўкрасны ранак, калі групка перакладчыкаў, гучна размаўляючы па-беларуску, уваходзіла ў бібліятэку, і, здавалася, нішто не абяцала нэрвовага стрэсу. Ды раптам, як вядро халоднай вады, рэпліка адной зь бібліятэкарак, якая думала, што яе не разумеюць альбо ня чуюць: «Вось ужо гэтыя ўкраінцы! Панаехалі тут, ходзяць, а пасьля кніжкі ў бібліятэцы зьнікаюць!» Дагэтуль шкадую, што не патлумачыў ёй тады, чым беларусы адрозьніваюцца ад украінцаў, а талерантнасьць ад ксэнафобіі. Вось і думай, што горш, антыўкраінскія стэрэатыпы — ці амаль суцэльная адсутнасьць беларусаў у польскай сьвядомасьці.

Я ня згадваў бы гэтага адзінкавага выпадку, каб пару тыдняў таму ня здарыўся амаль такі самы. Мы з калегам спакойна шпацыруем па кракаўскім Казімежы, размаўляем: ён польскаю, я беларускаю. Ізноў жывое ўвасабленьне гедройцеўскага дыялёгу. І тут за намі (калі быць дакладным, то за мной) увязваецца зграйка хуліганістых з выгляду польскіх дзетак і падлеткаў. Кракаўскія гаўрошы радасна атачаюць нас і, спрабуючы перадражніць, выгукваюць: «Добрый дэнь! Добрый дэнь!» А потым нешта пра «горілку» ды іншыя тавары. У пэўны момант мне падумалася, ці не закідаюць каменьнем? Абышлося. Я нават уступіў у дыскусію і ў жартаўлівай форме нешта ім патлумачыў. (На старасьці гадоў, калі дажыву, можа, пайду ў вулічныя прапаведнікі.) А самому згадаўся люстрана-сымэтрычны выпадак зь беларускага дзяцінства. У 88-м ці 89-м, калі я быў на спартовых зборах у горадзе Пінску, на мясцовым кірмашы было шмат палякаў, што прыяжджалі тады гандляваць у Беларусь. Адзін з маіх калегаў-спартоўцаў чамусь вельмі іх не палюбіў. Ён хадзіў на кірмаш, жартаваў і зьдзекаваўся з гандляроў, нават спрабаваў скрасьці ў іх дробныя тавары й грошы. Злоўлены на гарачым учынку й сурова асуджаны трэнэрам, ён абсалютна не разгубіўся й на заўвагу, што нельга ж так паводзіцца зь людзьмі, адказаў так, што ўсіх агаломшыў: «З гэтымі можна. Яны ж — жыды!» Апошняе слова было ўжыта яўна мэтафарычна, і цяжка вызначыць, чаго больш: антысэмітызму ці антыпольскіх настрояў — было ў гэтым ксэнафобскім кактэйлі. (Дзеля справядлівасьці адзначу, што сустрэў гэтага знаёмага гадоў пяць-шэсьць таму й паразмаўляў пару хвілінаў, але мне хапіла. Ён апавядаў, як працуе турэмным ахоўнікам на Валадарцы й як цешыцца, калі ўдаецца пачасаць аб зьняволеных кулакі. А потым за сэкунду ператварыўся ў пяшчотнага мужа й бацьку, гаворачы пра жонку й пра маленькую дачку, якая цяжка хварэе…)

Але вернемся да польска-беларускага дыялёгу. Відавочна, у апошнія гады ў Польшчы расьце цікавасьць да Беларусі. У Варшаве, Кракаве, Уроцлаве праводзяцца дні беларускай культуры. Усё болей арганізоўваецца канфэрэнцыяў і інтэлектуальных форумаў, канцэртаў, мастацкіх выставаў і літаратурных чытаньняў з удзелам беларускіх творцаў. (Праўда, на адной з такіх сустрэчаў мне давялося пазнаёміцца зь вядомым польскім літаратарам, што некалі, яшчэ зусім юнаком, пераехаў у Гданьск зь Беларусі. «Вось будзе цікавая размова», — загадзя цешыўся я. Літаратар таксама ўзрадаваўся й, дазнаўшыся маё імя, закрычаў на чысьцюткай беларускай: «Андрэй, не дурэй, не дзяры сарочку!» Вось і пагаварылі як інтэлектуалы!) Тэксты беларускіх пісьменьнікаў патроху трапляюць у польскія літаратурныя часопісы, беларускіх паэтаў пачалі запрашаць на міжнародныя паэтычныя фэстывалі. (Праўда, польскія ангельскамоўныя мадэратары ніяк не навучацца казаць «Belarusan», а ўпарта кажуць нават не «Belarussian» — «Whiterussian».) Беларускія аўтары пачалі карыстацца пісьменьніцкай стыпэндыяй, да якой раней мелі доступ толькі нямецкія, польскія ды ўкраінскія літаратары. (Хоць адна з арганізатарак гэтага шчасьця, вельмі інтэлігентная жанчына, нядаўна спытала ў мяне, ці мяжуе Беларусь з Польшчай. Добра, што хоць дапусьціла такую магчымасьць!) У гэтым годзе ва Ўроцлаве ў выдавецтве «Kolegium Europy Wschodniej» пачала выходзіць кніжная сэрыя «Literatura Białoruska», і ваш пакорны слуга нават выпусьціў там кніжку сваіх вершаў і меў гонар удзельнічаць у кракаўскіх targach książki. . (Праўда, у раскладзе працы гэтага кніжнага кірмашу назва сэрыі крыху зьмянілася й гучала ўжо як «Literatura białowieska». Дарэчы, калі я запісваў гэтыя словы, функцыя праверкі артаграфіі майго нядаўна купленага ў Польшчы ноўтбука словазлучэньне «literatura biaіoruska» падкрэсьліла як няправільнае, а «literatura białowieska» прапусьціла. Так што, можа, арганізатары кірмашу мелі рацыю, і мне надалей варта называцца «żubr literatury białowieskiej»?)

Што могуць зьмяніць у гэтай сытуацыі беларускія й польскія інтэлектуалы? Што могуць зрабіць пісьменьнікі, калі ў Беларусі робіцца зусім не да жартаў і пачынаюць перасьледаваць нацыянальныя меншасьці — учора габрэяў, сёньня палякаў, каго заўтра? Некалі прагрэсіўныя расейскія літаратары адказвалі на габрэйскія пагромы перакладамі габрэйскіх пісьменьнікаў з мовы ідыш на расейскую. Ня так і шмат зьмянілася з таго часу, і літаратар мае ўсё тую ж зброю, набліжаючы да рэальнасьці самыя сьмелыя ідэі парыскага мройцы Гедройця. Што можа зрабіць кожны з нас? Я, скажам, магу падрыхтаваць для польскага чытача анталёгію маладой беларускай паэзіі й падбаць пра тое, каб яе перастварылі па-польску напраўду клясныя перакладчыкі. Альбо давесьці да друку колькі кніг сучаснай польскай літаратуры па-беларуску, паэтычных і ня толькі. А потым, магчыма, цягнуць іх на сабе кантрабандаю цераз польска-беларускую мяжу, бо апасаюся, што друкавацца яны будуць усё-ткі ў Польшчы.

Ці будзе гэта ўсё мець хоць нейкія грамадзкія наступствы? (Паэзія нічога не зьмяняе ў жыцьці, казаў У. Х. Одэн.) Ці, можа, я такім чынам проста супакойваю сам сябе, спрабую ўлагодзіць прывідаў, якія казычуць сумленьне? Так ці іначай, працытую пры канцы колькі радкоў зь вершу «Адам і Ева», напісанага Чэславам Мілашам, нобэлеўскім ляўрэатам і сталым аўтарам парыскай «Культуры», чый двухтомнік я некалі таксама шчасьліва выцягнуў са скрыні сьпісаных кніжак люблінскай бібліятэкі:

Адам і Ева чыталі пра малпу ў лазенцы,
Якая скочыла ў ванну, за прыкладам гаспадыні.
І пачала круціць — ратунку! горача! — краны.
Гаспадыня прыбегла як была ў пэньюары:
Вялікія белыя грудзі з блакітнай жылкай трасуцца.
Малпку ратуе, сядае за туалетны столік
І пакаёўку гукае: час зьбірацца ў касьцёл.

І ня толькі пра гэта чыталі Адам і Ева,
Разгарнуўшы выгодна кніжку на голых каленях.
Тыя замкі! Палацы! Агромністыя гарады!
У атачэньні пагадаў плянэтарныя аэрапорты!..

Напраўду, шмат ёсьць на сьвеце рэчаў, якія яшчэ ўчора ня сьніліся мудрагелям з самай буйнай фантазіяй. І, магчыма, ужо заўтра беларускія аўтары прынамсі паўтораць міжнародны посьпех сваіх украінскіх калегаў. Альбо мы станем сьведкамі зьяўленьня беларускага інтэлектуальнага часопісу, які будзе друкавацца ў Парыжы й нелегальна (альбо — мроіць дык мроіць! — абсалютна легальна) прывозіцца ў Беларусь. І тады выраз «literatura białoruska» будзе свабодна, не выклікаючы зьдзіўленьня, праходзіць праз горла польскага чытача й ня будзе падкрэсьлівацца польскім спэлчэкерам як няправільны.