Пазьняк, Зянон. Гутаркі з Антонам Шукялойцем. – Варшава: Беларускія ведамасьці. Вільня: Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, 2003.

Пазьняк, Зянон. Беларуска-Расейская ВАЙНА. Belarus is an eastern outpost. – Варшава: Беларускія ведамасьці. Вільня: Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, 2005.

«Я ніколі ня ўзяў ад ураду Амэрыкі ніводнага цэнта». Інтэрвію зь Зянонам Пазьняком на радыё «Свабода». 2005. 17 траўня.

Пазьняк, Зянон. Прамаскоўскі рэжым.

Пазьняк глядзеў далей і бачыў болей.
Зрэшты, так яно і мае быць.
Сапраўдны апостал праўды і справядлівасьці
заўжды апераджае час.

Васіль Быкаў

К финишу Позняка последовательно привела
внутренняя политическая логика. (...)
Его просто-напросто забыли.

Павел Якубович

«Апостал праўды» ці «вычарпаны палітык, пра якога папросту забыліся»? Яго ідэі «апераджаюць час» ці, наадварот, яны адсталыя, застыглыя і дагматычныя? Яго палітычная думка здольная трансфармаваць Беларусь і вызваліць схаваны патэнцыял беларусаў ці можа толькі спарадзіць новыя падзелы і ўнутраную дэзынтэграцыю?

Базуючыся на чатырох працах Зянона Пазьняка, паспрабуем высьветліць, якая прэфілязофія стаіць за ягонымі (геа)палітычнымі поглядамі, якая сыстэма каштоўнасьцяў прапаноўваецца бацькам сучанага беларускага адраджэньня, наколькі яна ўнутрана зьвязная і ці магчымы на яе базе грамадзкі кансэнсус.

ГІСТОРЫЯ КОНТРА ГІСТОРЫЯ
Хвалебны тытул «апостал праўды», нададзены Пазьняку не абы-кім, а вялікім Быкавым, можа быць зразуметы, калі глянем на Пазьняка як на ахоўніка гістарычнага быцьця беларускага народу. Пазьняк – гэта Вялікі Наратар, гістарыёзаф і прапаведнік. Пад яго пяром – ня літары, а малюнкі, у яго працах – не фактаграфія, а агіяграфія, на яго вуснах – не беларускі народ (з малой літары – звыклы мэнтальны канструкт), а Беларускі Народ (зь вялікай літары – нязвыклы рэальны арганізм). Пазьняк па-майстэрску канкрэтызуе Беларусь, робіць яе аб’ектам досьведу, а нават больш: аб’ектам жаданьня!

Як адбівалася палітычнае жыцьцё Вільні на студэнцкім жыцьці, на ўнівэрсытэце? (...) Ці былі якія выкладчыкі, якія б спрыялі беларушчыне? (...) Калі б студэнт тэалёгіі пайшоў бы на цэнтральна-польскі ўнівэрсытэт, то па заканчэньні ён меў бы права вярнуцца на Віленшчыну, ці не?

Гэта – з арсэналу пытаньняў, якія Пазьняк задае свайму суразмоўцу ў кнізе «Гутаркі з Антонам Шукелойцем». Фармальна Пазьняк тут выступае ў ролі карэспандэнта, рэальна – у ролі заўзятара-шукальніка, кагосьці, хто «аднойчы знайшоўшы, усьцяж шукаць павінен».

«Гутаркі...» даюць магчымасьць глянуць на гісторыю Беларусі ХХ стагодзьдзя (перадусім трагічных 1930-х і 1940-х гадоў) скрозь прызму біяграфіі аднаго выбітнага беларускага дзеяча, кіраўніка Беларуска-амэрыканскага задзіночаньня, згаданага ўжо А. Шукелойця.

Шукелойць нарадзіўся і выхоўваўся ў Заходняй Беларусі. Этап яго высьпяваньня і фармаваньня самастойнай пазыцыі прыпаў на пэрыяд польскага панаваньня. Чым ён, гэты пэрыяд, быў спэцыфічны для фармаваньня беларускае нацыі?

Тады ў Барунах – расказвае спадар Шукелойць пра выпадак са свайго раньняга дзяцінства – быў адзін зь ведамых беларускіх дзеячаў, ксёндз Міхал Пятроўскі такі. Дык вось гэты ксёндз Пятроўскі, выступаючы, кажа: «Слухайце, у нас, дай Бог, каб каровы штогод цяліліся, якога тут уцяленьня гэтыя палякі хочуць ад нас».

У словах ксяндза Пятроўскага няма агрэсіі, ёсьць адно толькі бескампрамісны мірны сыгнал «мы – гэта мы». Гульня слоў «цяліліся» – «уцяленьне» (ад польск. wcielenie – інкарпарацыя) дазваляе адчуць сілу простага (прастамоўнага) беларускага гумару, а сам зварот, які мае форму антытэтычнага паралелізму зьмяшчае пасланьне: мы дастаткова моцна скансалідаваныя нашым свойскім парадкам, каб надоўга супрацьпаставіцца ўсякім «уцяленьням». Вось ён, першы спэцыфічны момант – у конадзень далучэньня Сярэдняй Літвы да Польшчы сярод беларусаў існаваў даволі моцны кансэнсус наконт захаваньня сваёй адметнасьці.

«У маёй хаце ня пшыкаць! Тут трэба гаварыць папросту»

– гэты ляпідарны загад прагучаў з вуснаў дзеда Антона Шукелойця.

«Панская Польшча», аднак, ня раз прымушала плаціць несправядлівую даніну за гэтае свабодалюбства. Вельмі красамоўнымі зьяўляюцца пэўныя асаблівасьці перапісу насельніцтва ў 1930 годзе, у які сам Шукелойць, будучы яшчэ гімназістам, быў заангажаваны:

А загадана было запісваць так: каталік, гаворыш пацеры па-польску – паляк. Мова ня важная. Ня мае значэньня, на якой мове гаворыш. Гэта была афіцыйная польская ўстаноўка.

Зьліцьцё канфэсіі і нацыянальнасьці надоўга застанецца спэцыфікай мэнтальнасьці каталіцкага насельніцтва паўночна-заходняй Беларусі. Ясна было – і тады, і цяпер – што адзінай, бадай, сілай, здольнай «разарваць» гэтыя два паняцьці, ёсьць беларускае нацыянальна сьведамае духавенства. Але

На Багаслоўе не прымалі нікога, хто запісаўся беларусам. Вось, напрыклад, Папуцэвіч (такі ведамы дзеяч), ці як тут у Амэрыцы – Пануцэвіч. Ён два гады быў на тэалёгіі, вельмі добора скончыў філязофію, але выявіў сябе беларусам (...). Яго рэктар сэмінарыі паклікаў і кажа: «Ты гэтага рабіць ня можаш. Калі хочаш, мы ня маем да цябе ніякіх засьцярог, пераносься ў Цэнтральную Польшчу і там будзеш мець магчымасьць стаць сьвятаром».

Ну, а ведама было, што «перанясеньне» ў якуюсь цэнтральна-польскую сэмінарыю мела свае праўныя наступствы. Клерык (будучы сьвятар) ставаўся ў такім выпадку «інкардынаваны» да тае дыяцэзіі, на тэрыторыі якой знаходзілася сэмінарыя, гэта значыць, практычна ня мог ужо вярнуцца на Віленшчыну, каб працаваць сярод беларусаў.

Уся гэтая стратэгія асыміляцыі беларусаў праз пасярэдніцтва Каталіцкага касьцёлу будзе жыўцом перанесена польскім духавенствам на Гарадзеншчыну і стасавацца напрыканцы ХХ – пачатку ХХІ ст. «Ліміт беларускасьці», які нефармальна абавязвае ў Гарадзенскай дыяцэзіі ўвогуле і духоўнай сэмінарыі ў прыватнасьці, надалей даволі эфэктыўна блякуе трансфармацыю сьвядомасьці заходнебеларускіх прастамоўных каталікоў.

Польская правіца пасьлядоўна і жорстка «дысцыплінавала» нацыянальна сьвядомых і палітычна актыўных беларусаў. Беларускі (а таксама літоўскі і ўкраінскі) «казус» стаўся цёмнай плямай польскага risorgimento. А гэта таму, што ў польскім вызвольным руху жыцьцяносны элемэнт (адраджэньне свайго народу) сышоўся са сьмерцяносным элемэнтам (паглынаньне іншага этнасу). Для некаторых палякаў асымілятарская праца становіцца ці не адзінай крыніцай пачуцьця ўласнае вартасьці. «Паглынаньне» іншага, больш слабога этнасу часьцяком больш захапляе, чым якаясь звыклая, штодзённая праца для павелічэньня дабрабыту свайго народу.

Такім чынам, сьведамыя беларусы натуральным чынам гравітавалі ў левым кірунку. Сам Шукелойць – жывы прыклад беларуса-левака ў практыцы і тэорыі:

Мяне цікавілі ўсе левыя кірункі, пачынаючы ад анархістаў. Бакуніна чытаў, Маркса «Капітал» прачытаў у 5-й клясе гімназіі недзе, першы том яго. (...) Для мяне быў найбліжэйшы сялянскі сацыялізм. І ён меў, паводле нас, традыцыю. Гэта Каліноўскі, браты Луцкевічы, Грамада і гэтак далей...

І гэта – левая афарбоўка – ёсьць чарговым спэцыфічным момантам беларускага нацыястанаўленьня на заходнім абшары Беларусі. Усьведамленьне гэтага моманту мае немалаважнае значэньне для фармуляваньня сучаснага беларускага праекту. Гісторыя Беларусі хавае ў сабе гуманныя і сьветлыя варыянты сацыялістычных і сацыял-дэмакратычных ідэяў, якія могуць стацца альтэрнатыўнымі ў стасунку да дэструктыўных у этычным пляне традыцыяў савецкай лявіцы, якія так старанна берагуцца і культывуюцца беларускімі ўладамі сёньня.

Беларуская небальшавіцкая лявіца характарызавалася высокім узроўнем грамадзянскай і чалавечай салідарнасьці. Шукелойць расказвае, што калі польскі нацыяналіст ксёндз Вуйціцкі, стаўшы рэктарам у 1937 годзе, увёў асобныя лаўкі для габрэйскай моладзі ў Віленскім унівэрсытэце, сябры Беларускага студэнцкага саюзу дэманстратыўна сядалі разам з габрэямі на адных лаўках.

Пазьней, у гады нямецкай акупацыі, салідарнасьць з пакрыўджанымі станецца праграмным пунктам Беларускай незалежніцкай партыі, якая прадугледжвала – поруч зь беларусізацыяй – «усюды, дзе толькі можна, памагаць жыдам. Калі можна, дапамагаць ім пераходзіць на арыйскія дакумэнты, дапамагаць дзецям, выцягваць з гета і гэтак далей».

Беларускае адраджэньне было, як бачым, пазначана лёгікай павагі да іншасьці. Прагматычная ўстаноўка – выкарыстоўваць любы момант на самаадраджэньне і эмансыпацыю – непарыўна была зьвязана з высокамаральнай устаноўкай: адраджаць сябе безь знішчэньня таго, што родзіцца (або жыве) побач.

З «Гутарак...» даведваемся шмат рэчаў: пра шляхетнага немца, загадчыка аддзелу культуры ў Менску, які ня толькі быў абаронцам беларускай культуры, але і адкрыта выступаў супраць перасьледу габрэяў, пра Саюз беларускай моладзі, Беларускую Цэнтральную Раду, аднаўленьне беларускай Аўтакефаліі, багата пра гісторыю БНР і інш.

Гэтыя гісторыі – часьцяком вельмі падрабязна (і займальна) расказаныя Шукелойцем – ня будзем тут пераказваць. Важна нам тут будзе зьвярнуць увагу на некаторыя інтэрпрэтацыі падзеяў, якія падаюцца з вуснаў Зянона Пазьняка.

У тым месцы, дзе Шукелойць распавядае пра напружаньне паміж Беларускай Цэнтральнай Радай (створанай напрыканцы 1943-га немцамі) і БНР, Пазьняк робіць такую ўстаўку:

На першы павярхоўны погляд выглядае, што немцы тады рабілі тое самае, што цяпер рускі КГБ і АБСЭ зь немцам Гансам Вікам на чале зрабілі на Беларусі. Яны раскалолі Беларускі незалежніцкі рух.

Іншы момант, які выяўляе гістарыцысцкі-наканавальніцкі спосаб мысьленьня Пазьняка:

Дрэнны час на сьвеце. Дэмакратыя перажывае агульны ідэйна-маральны крызіс. Ідзе працэс дэградацыі каштоўнасьцяў. (Бо лібэралізм – гэта не дэмакратыя. Гэта, ведаеце, як ракако, дакладней, як маньерызм у мастацтве, калі рэнэсанс вырадзіўся ў маньерызм.)

Ці лібэралізм – гэта этап дэградацыі дэмакратыі і ці наагул можна храналягічна разьмяркоўваць гэтыя дзьве зьявы, застаецца вельмі праблемным пытаньнем. Пытаньне, што было перш: дэмакратыя ці лібэралізм, ёсьць пытаньнем вельмі падобным да іншага вядомага: што было перш: яйка ці курыца? Ці з дэмакратыі «вылупіўся» лібэралізм, ці наадварот, лібэральная думка, якая цягнецца ад старажытных грэкаў Дэмакрыта і Пэрыкла, спарадзіла дэмакратыю ў сучасным разуменьні слова?

Для Пазьняка, аднак, існуюць тры розныя рэчы: дэмакратыя (са знакам плюс), лібэралізм (са знакам мінус) і адвечная бэрлінска-маскоўская змова супраць беларусаў (якая мае амаль дэманічны характар).

Гэтыя «тры знакі» ўтвараюць аснову Пазьняковай мэтадалёгіі: усякія падзеі і праекты ў дыскурсе Пазьняка набываюць адпаведныя «знакі» (станоўчы, адмоўны або дэманічны) у залежнасьці ад таго, у якой блізіні ці сваяцтве з вышэйназванымі аксіялягічнымі канструктамі яны знаходзяцца. Дэмакратыя безь лібэралізму, а Беларусь па-за сфэрай уплываў Масквы і Бэрліна – вось галоўны маральны і адначасова палітычны пасыл Зянона Пазьняка. Пад першым (дэмакратыя безь лібэралізму) мог бы спакойна падпісацца Аляксандар Лукашэнка (яго інвэктывы кшталту «нэалібэральны тэрор» нават пераўзыходзяць пазьнякоўскую антылібэральную рыторыку), а што да другога (маскоўска-бэрлінскае змовы), дык Пазьняк добра месьціцца ў традыцыі «прынцыповага недаверу» і культываваньня вобразу ворага. Апавяданьне Пазьняка пра раскол БНФ як вынік дзеяньня вонкавых варожых сілаў да болю нагадвае спосаб апавяданьня афіцыйнай прапаганды пра развал Савецкага Саюзу. І тут, і там галоўным інтэрпрэтантам падзеяў зьяўляецца прымітыўная катэгорыя: «змова».

Нельга, аднак, рабіць з гэтага выснову, што Пазьняк – гэта «альтэр-Лукашэнка» альбо наадварот, як гэта робяць некаторыя паважныя публіцысты кшталту Шарамета, Фядуты, Хадыкі. Прыведзеныя вышэй аналёгіі паказваюць адно толькі акцыдэнтальныя супадзеньні, але не адлюстроўваюць сутнасьці ідэйнай і палітычнай пазыцыяў аднаго і другога. Пазьняк пры ўсім яго эўраскептыцызьме і схільнасьці апэраваць паняткам вонкавага ворага застаецца вялікім філянтропам, які верыць у Бога і ў чалавека, якому ўласьціва здольнасьць думаць у катэгорыях bonum commune. Высокая этычная адчувальнасьць Пазьняка вельмі кантрастуе з этычным нігілізмам сёньняшняй беларускай улады.

Адзначаныя супадзеньні, аднак, па-свойму павучальныя. Пазьняк у сваіх ацэнках рэаліяў залежны ад гісторыі, і то не абы-якой гісторыі, а Вялікай Гісторыі Вялікага Народу, якая пішацца «пад дыктатам сэрца». Менавіта таму падзел БНФ у 1999 годзе на кансэрватыўнае і лібэральнае крыло ёсьць для Пазьняка нечым большым, чым звычайным сацыялягічным фактам. Гэты падзел явіцца для заснавальніка Фронту як чарговы пасьпяховы праект антыбеларускай маскоўска-бэрлінскай кааліцыі, які месьціцца на той самай лініі, што і палітыка Тэўтонскага ордэну, падзел Рэчы Паспалітай і бальшавіцкая ды нямецкая акупацыі. Тымчасам, калі глянуць на зьяву больш спакойна, то нялёгка заўважыць «банальнасьць» гэтага падзелу: польская «Салідарнасьць» ці літоўскі «Саюдзіс» яшчэ раней распаліся на некалькі (часьцяком пасвараных паміж сабой) фракцыяў. Ад самага пачатку была відаць ідэйная і сьветапоглядная неаднароднасьць Фронту, таму больш трэба дзівіцца, што ён падзяліўся так позна, чымсьці бедаваць, што ён наагул падзяліўся. Ды і сам Пазьняк у свой час сьцьвярджаў прагматычную мэтазгоднасьць такога па-дзелу, зазначаючы: навошта, каб адна частка Фронту паралізавала другую частку. Хай лепей будзе «двухкрылы» канфэдэратыўны Фронт.

Зянон Пазьняк, застаючыся вялікім адкрывальнікам і ахоўнікам важных старонак беларускай гісторыі, застаючыся магутным голасам беларускай бяды (і ў гэтым – станоўчы бок яго харызмы), сам у пэўны момант становіцца закладнікам гісторыі. Гаворка не ідзе пра гісторыю падзеяў, а пра гісторыю беларускіх прагненьняў і спадзяваньняў. Пазьняк адчуў сябе акумулятарам гэтых прагненьняў і, адчуўшы, ужо ніяк не хацеў прызнаць магчымасьці іншых, альтэрнатыўных гісторыяў, напісаных трохі інакш або іншым колерам. Лепш зразумеем гэты парадокс, калі больш пільна прааналізуем макраканцэпт «Беларусь» у дыскурсе Пазьняка.

МАКРАКАНЦЭПТ «БЕЛАРУСЬ»
Да нядаўняга часу думаньне і распавяданьне пра Беларусь было «заінфэктавана» ці то мэтафізыкай нацыянальнай ідэі, ці то савецкай ідэалёгіяй. Дарэчы, тут трэба зрабіць немалаважную праўку: калі ў выпадку нацыянальна-мэтафізычнага падыходу можна яшчэ гаварыць пра думаньне (праўда, малакрытычнае), то ў выпадку савецкай ідэалёгіі думаць пра Беларусь зусім не прыходзілася.

Сёньня да мэтафізычнага і ідэалягічнага дыскурсаў пра Беларусь дадаецца яшчэ навуковы. Адразу ж нехта можа зацеміць, што ніякі дыскурс зь біркай «навуковы» насамрэч ня вольны ані ад мэтафізыкі, ані ад ідэалёгіі. Каб дакладна разгледзець гэтую праблему, трэба было б напісаць асобную працу, таму абмяжуемся тут толькі прапановай прыняць у якасьці рабочай тэзу аб узаемаперакрыжоўваньні ідэалёгіі, мэтафізыкі і навукі, а адкінуць тэзу – як занадта радыкальную і кантравэрсійную – аб тоеснасьці: навука = ідэалёгія або навука = мэтафізыка.

На месца мэтафізыкі і ідэалёгіі прыходзяць сёньня больш «строгія» мэтадалёгіі ў дасьледаваньні беларускай гісторыі, самасьвядомасьці жыхароў Беларусі і беларускай тоеснасьці. Пачынае дамінаваць фэнамэналягічны, эмпірыцыстычны і нэамарксісцкі (не заінфэктаваны савецка-ленінскай дагматыкай) падыход. Гэтыя дасьледаваньні выяўляюць такія асаблівасьці беларускай культуры, як памежнасьць – перасяканьне ў яе абсязе розных этнічных, моўных і рэлігійных субкультураў, інтэрфэрэнцыя – узаеманакладаньне розных культурных плыняў, дыфузія культурных формаў (размытасьць) і «хваляваньне» – чаргаваньне «прыліваў» і «адліваў» з Усходу і з Захаду. (Апошняя асаблівасьць выяўлена яшчэ Абдзіраловічам.) Добрай падагульняльнай мэтафарай беларускай рэчаіснасьці ёсьць славуты Акудовічаў «Архіпэляг Беларусь».

Зянона Пазьняка мала хвалююць усякія спробы фэнамэналягічна-эмпірычнага апісаньня беларускай рэчаіснасьці. Ён застаецца артадаксальным спадкаемцам мэтафізычнай традыцыі. Георг Гэгель, Фэлікс Канэчны, Карл Шміт, Сэмюэль Гантынгтан – вось «далёкі філязафічны кантэкст» спосабу мысьленьня Пазьняка. А «блізкі кантэкст» утвараюць такія беларускія навукоўцы і мысьляры, як Мікола Ермаловіч, Леанід Лыч, Мікола Крукоўскі.

«Мы на самым краі Хрысьціянства» – цытуе Пазьняк Міколу Гусоўскага і пазначае, што пад словам «Хрысьціянства» трэба разумець «эўрапейскі лад жыцьця». Як кожнаму народу «на краі», беларусам наканавана было (і наканавана цяпер) змагацца з чужароднай стыхіяй, іншай, варожай цывілізацыяй. З кім канкрэтна? Аб гэтым ясна гаворыць сам назоў кніжыцы «Беларуска-расейская вайна» з ангельскамоўным дадаткам пад назовам «Belarus is an eastern outpost».

Беларусы гістарычна прайгралі гэтую вайну. Прайгралі перш за ўсё таму, што ніхто ў Эўропе не зразумеў яе як сваё змаганьне ў абарону эўрапейскай культуры. Эўрапейскай салідарнасьці хапіла тады хіба што на Крыжовыя паходы. Беларусь у асобе Вялікага Княства Літоўскага была тады адна перад Ардой і сапраўды, як пісаў Гусоўскі, на краі Хрысьціянства.

Гэтае выказваньне добра выяўляе спэцыфіку Пазьняковай мэтафізыкі. Яна грунтуецца на ідэі antemurale christianitatis («перадмур’е Хрысьціянства»), ідэі, якой карміліся і кормяцца розныя польскія мэсіянскія ідэалёгіі. Пазьняк здолеў у беларускай гісторыі знайсьці вялікага хаўрусьніка гэтай ідэі – Міколу Гусоўскага, што чыніць яе «сваёй», гістарычна прысутнай у культурным генакодзе беларусаў. Ці сапраўды аказіянальны тэрмін «мы» ў выказваньні Гусоўскага адносіцца да ВКЛ (а не да Польска-Вялікакняскай Уніі, узятай у цэлым), і ці сапраўды ВКЛ і Беларусь – тоесныя, застаецца тут па-за дыскусіяй. Дыктат амбітнага беларускага сэрца цьвердзіць: беларусы – адвечныя абаронцы Хрысьціянства, то бок, «эўрапейскага ладу жыцьця», то бок, абаронцы самой Эўропы.

Важна ў вышэйпрыведзеным выказваньні Пазьняка заўважыць інтэнцыю скантраставаць Беларусь і астатнюю частку Эўропы: у той час, як першая займалася шляхетнай справай – абаронай Хрысьціянства перад ардоўскімі і расейскімі «нехрысьцямі», тая займалася арганізоўваньнем ганебных Крыжовых паходаў, дэ-факта кампрамэтуючых Хрысьціянства і Эўропу. Беларусь, такім чынам, явіцца ня толькі як ратавальнік эўрапейскай цывілізацыі ад пагрозы звонку, але таксама як унутраны гарант захаваньня гэтай цывілізацыі ў яе «здаровай» вэрсіі. Можна сказаць, Беларусь – гэта Эўропа са знакам якасьці (што было б люстраным адбіткам вядомай з афіцыйнай прапаганды ідэі: «Беларусь – гэта Расея, толькі са знакам якасьці»).

Вялікае Княства Літоўскае, Вільня выступілі на той час у якасьці абаронцаў і зьбіральнікаў усіх усходнеславянскіх земляў. Вялікае Княства зрабілася збройнай, палітычнай і культурнай сілай на ўсходзе Эўропы.

«Беларусі гісторыяй, часам і становішчам наканавана быць лідэрам усходнеславянскай цывілізацыі», – казаў спадар Лукашэнка на ідэалягічным сэмінары ў 2001 годзе. Гэтае чарговае супадзеньне ізноў жа ня сьведчыць аўтаматычна пра «роднасьць» Пазьняка і Лукашэнкі, аднак паказвае, у якой небясьпечнай блізкасьці знаходзіцца мэтафізычны дыскурс да дыскурсу палітычнай прапаганды. Адно вельмі лёгка можа перайсьці ў другое.

Цывілізацыйную вайну, як лічыць Пазьняк, Беларусь гістарычна прайграла. Але не прайграла цалкам. У будучым Беларусь можа выйграць гэтую вайну, калі выкарыстае дадзеныя ёй гісторыяй шанцы, а нават павінна выйграць, згодна з аб’ектыўнай хадой гісторыі (тут варта адзначыць факт суіснаваньня ў дыскурсе Пазьняка дзьвюх вэрсій гістарыязофіі – «актывістычнай» і «дэтэрміністычнай»).

Этапам гістарычнага поступу Беларусі ў кірунку здабыцьця страчанай тоеснасьці (быцьця antemurale christianitatis і зьбіральнікам усходнеславянскіх земляў) ёсьць паўстаньне БНФ «Адраджэньне».

Канцэпцыя Беларускага Нацыянальнага Адраджэньня грунтуецца на народнай гісторыі. Без каранёў нічога доўга не існуе. У беларусаў, як у мала каго іншага, ёсьць магутны гістарычны грунт – іхная вялікая дзяржава, якую яны страцілі ў канцы ХVІІІ стагодзьдзя ў выніку міжнароднай змовы і наступнай затым расейскай акупацыі

– піша Пазьняк у тэксьце «Прамаскоўскі рэжым». Бэнэдыкт Андэрсан выставіў тэзу, што «нацыі – гэта ўяўленыя супольнасьці». У арганізоўваньні групы людзей у нацыю на першы плян выходзіць visio – візія, бачаньне гэтай групы як аднаго цэлага. І тут нельга абысьціся без рэтравізіі, цэльнага і зьвязнага бачаньня мінулага дадзенай супольнасьці. Патрэбна такое бачаньне, якое здольнае будзе спарадзіць пачуцьцё арганічнасьці, цэльнасьці, еднасьці.

«Без каранёў нічога доўга не існуе», – кажа Пазьняк, але не заўважае, расьлінка, якая завецца нацыяй, расьце вельмі нетыпова: зьверху ўніз! Бо спачатку паўстае ідэя, візія, уяўленьне нацыі, а потым ужо пачынаюць расьці яе «карані», г. зн. пісаньне «нацыянальнай гісторыі», якая выконвае ня столькі інфармацыйна-пазнавальную функцыю, колькі пэрфарматыўна-інтэгравальную (паклікана «выканаць», «спарадзіць» пэўную гаму пачуцьцяў, якія будуць пачуцьцямі супольнымі, яднальнымі для дадзенай групы людзей).

Дзьве задачы, якія ставіць Пазьняк перад сабой і перад нацыянальна сьведамай інтэлігенцыяй, наступныя: «Вярнуць гістарычную сьведамасьць у родны дом – у Вялікае Княства Літоўскае. Наступны абавязковы этап – палітычны: вярнуць афіцыйную назву дзяржавы». Гэтыя дзьве задачы маюць маральны характар:

Калі гэтага не зрабіць – значыць, будаваць незалежнасьць на пяску, запраграмаваць шчарбатае, трэснутае грамадзтва з кволай самаідэнтыфікацыяй, поўнае супярэчнасьцяў на роўным месцы і абсурдных спрэчак па недыскусійных пытаньнях.

Асабліва насьцярожвае тут прэсупазыцыя апошняй часткі выказваньня: Пазьняк сугеруе існаваньне «недыскусійных пытаньняў» і існаваньне «абсурдных спрэчак» па гэтых пытаньнях. Якія гэта пытаньні? Пазьняк не канкрэтызуе іх, але можна меркаваць, што гэта тыя пытаньні, якія так ці інакш разбураюць макраканцэпт «Беларусь». А ён складаецца з наступных тэзаў-канцэптаў (тэзы гэтыя будуць рэканструкцыяй, г. зн. выражаныя на больш сьціслай, аналітычнай мове):

1. ВКЛ – Беларуская дзяржава.

2. Існуе адназначная ўзаемасувязь паміж гістарызмам «ліцьвін» і сучасным паняткам «беларус».

3. Мова ВКЛ – беларуская.

4. ВКЛ-Беларусь – «край Хрысьціянства».

5. БНФ «Адраджэньне» зьяўляецца ня толькі першай, але і адзінай у найноўшай гісторыі Беларусі сілай, якая здольная вярнуць Беларусі яе сапраўдную тоеснасьць.

Кожны, бадай, навуковец скажа, што вышэйпералічаныя тэзы ў найлепшым выпадку – дыскутавальныя, а ў горшым – наўпрост фальшывыя. Коратка пракамэнтуем гэтыя тэзы:

(1) Калі ведама, што ВКЛ было канфэдэрацыяй трох этнасаў – «жмудзкага», «ліцьвінскага» і «маларускага» (назоўніцтва тут даволі ўмоўнае), то на якой падставе яго называем «Беларускай дзяржавай»? Тут сувыступаюць дзьве мэтадалягічныя праблемы, якія трэба разглядаць асобна: а) праблема накладаньня сучаснага паняцьця («беларускі») на гістарычную зьяву (ВКЛ); б) праблема інфляцыйнага ўжываньня тэрміну «беларускі»: нават калі ўдасца абараніць тэзу аб адназначнай пераходнасьці «ліцьвін – беларус», застаецца пытаньне, што рабіць са жмудзінамі і маларусамі? І тут хаваецца чарговы «парадокс Зянона», парадокс, які мае ўжо ня проста мэтадалягічны, але і палітычны і этычны характар. Праблема (б) наводзіць на думку, што ВКЛ для Пазьняка – гэта ня проста «Беларуская дзяржава», а «Беларуская Імпэрыя», дзе адна група (этнічная або нацыянальная) ажыцьцяўляе сваю ўладу над іншымі этнасамі ці народнасьцямі. Тым часам варожасьць Пазьняка да якой-кольвечы імпэрыі ўсім вядомая: «Імпэрыі не рэфармуюцца, яны разбураюцца», «Імпэрыя – гэта сусьветнае зло». Калі Пазьняк трактуе ВКЛ як імпэрыю, а імпэрыя – гэта ex definitione зло, то навошта яго адраджаць? А калі трактуе яе як дзяржаву трох раўнапраўных суб’ектаў, то на якой падставе Беларусь мае прыўлашчваць назву ВКЛ? Цалкам магчыма, што пад абсалютысцкай этыкай Пазьняка хаваецца рэлятывісцкая тэза: усякая імпэрыя – нядобрая, апрача імпэрыі беларускай, або: усякая імпэрыя – добрая, апрача небеларускай.

Тэза (2) ня менш праблемная. Па-першае, трэба спачатку высьветліць, ці «ліцьвін» – гэта этнонім ці ўсё ж палітонім. Ці назва гэтая ўказвае на этнічную прыналежнасьць, ці на прыналежнасьць да пэўнае дзяржавы (ліцьвін = абывацель Вялікага Княства Літоўскага). Цалкам магчыма, што «ліцьвін» у розных кантэкстах выступае ў розных значэньнях. Па-другое, у любым выпадку застаецца праблемным пытаньне, ці існуе адназначная пераходнасьць паміж «ліцьвінам» і «беларусам». Валер Булгакаў у свой час паказаў на прыкладзе Ф. Багушэвіча наяўнасьць «пасярэдняга зьвяна» ў ланцугу этнакультурнай трансфармацыі, магчымасьць такой сытуацыі: «памёр» ліцьвін, але яшчэ «не нарадзіўся» беларус»¹. Такім чынам, можна сказаць, што вялікакняскі ліцьвін уяўляе сабой «матэрыю» ў стасунку да розных «формаў»: ён можа стацца беларусам, літоўцам, украінцам, палякам, расейцам. Гістарычны ліцьвін – гэта не беларус, а протабеларус («патэнцыйны беларус»), проталітовец («патэнцыйны літовец»), протаўкраінец і г. д. Можна прыняць тэзу аб «дыспазыцыйнай няроўнасьці», г. зн., што «ліцьвін», які гаварыў на беларускай гаворцы, больш «дыспанаваны», каб стацца беларусам, чым літоўцам ці ўкраінцам, але нельга прымаць тэзу аб наканаваньні. Мэтафізычная тэза аб адназначнай пераходнасьці ліцьвіна ў беларуса (а тым болей аб іхнай тоеснасьці) ёсьць толькі доказам жывучасьці дэтэрміністычнага мысьленьня.

(3) Канцылярская мова ВКЛ нідзе, бадай, у гістарычных крыніцах не называецца беларускай. Гэта, канечне, яшчэ не падстава лічыць, што яна такой не была. Адна і тая ж зьява можа «абслугоўвацца» рознымі назвамі (магла існаваць беларуская мова, не называючыся «беларускаю», гэтаксама як у старажытнасьці існавала эстэтыка, не называючыся «эстэтыкай»). Тым ня менш, адсутнасьць назвы спараджае неабходнасьць апраўдваць і абгрунтоўваць права ex post называць канцылярскую мову ВКЛ беларускай. Вось жа падаецца, што справа з гэтым абгрунтаваньнем не такая простая. Нарвэскі навуковец, знаўца гісторыі балцкіх і славянскіх моваў Хрыстыян Станг выявіў шматварыянтнасьць афіцыйнай мовы ВКЛ. Ад часоў Міндаўга да Вітаўта гэтая мова была пазначана ўплывам валынскіх гаворак, у другой палове XV стагодзьдзя пачынаюць дамінаваць уплывы паўночна-валынскіх і паўднёва-беларускіх дыялектаў, пад канец XV і ў першай палове XVІ стагодзьдзе далі аб сабе знаць гаворкі зь берасьцейска-наваградзкага рэгіёну і толькі ў другой палове XVІ канцылярская мова значна «зьбеларусела», г. зн. паменшала колькасьць стараславянскіх элемэнтаў, зьніклі паўночна-валынскія рысы, а пачаў дамінаваць уплыў цэнтральнабеларускіх гаворак. Тым ня менш, ад пачатку (XІІІ стагодзьдзе) і да канца (XVІІ стагодзьдзя) «матрыцай» заставалася стараславянская мова. Вобразна кажучы, стараславянская мова, ужываная ў ВКЛ, была як «вяхотка», якая ўвабрала ў сябе многія элемэнты тагачаснай беларускай мовы, але гэтая «насякнутасьць» не зрабіла яе яшчэ беларускаю.

Тэза (4) можа быць прынята толькі пры прыняцьці спасылкі, што праваслаўе не зьяўляецца хрысьціянствам. У гэтым выпадку статус «недыскутавальнай» трэба надаць, хутчэй, тэзе супрацьлеглай: на ўсход ад ВКЛ таксама ёсьць Хрысьціянства.

Праблема, аднак, у тым, што Пазьнякова бачаньне расейскага праваслаўя заінфэктавана яго спрошчанай мэтадалёгіяй, асноўныя рысы якой называліся раней. Праваслаўе ёсьць адно толькі элемэнтам імпэрскай палітыкі Расеі, як гэта вынікае з даўняга, зь першай паловы 1990-х гадоў, тэксту Пазьняка «О русском империализме и его опасности». Цалкам падобны падыход можна заўважыць у права-кансэрватыўных літоўскіх публіцыстаў, прыкладам, гісторык Стасіс Мазіляўскас сьцьвярджае функцыянальную тоеснасьць камуністычнай ідэалёгіі і расейскага праваслаўя.

Такі падыход, які нагадвае мэнтальнасьць з часоў «рэлігійных войнаў», ніяк ня ўпісваецца ў хрысьціянскую тоеснасьць. Супрацьпастаўленьне хрысьціянства хрысьціянству – гэта нехрысьціянскі занятак.

(5) БНФ не бяз рацыі можна лічыць адкрывальнікам новай старонкі ў беларускім адраджэньні. Роля кансэрватыўнага крыла БНФ і сёньня, і заўтра будзе напэўна вялікая. Тым ня менш, упартая прэтэнзія на манаполію ў справе нацыянальнай ідэі і татальная крытыка ўсяго і ўсіх, што навокал, могуць паспрыяць адно толькі большай самаізаляцыі гэтай партыі (альбо, як хоча яе лідэр, сілы) і дэзынтэграцыі грамадзтва.

У папярэднім разьдзеле мы сказалі, што Пазьняк стаўся закладнікам Гісторыі. Падагульняючы гэты разьдзел, можам сказаць нешта падобнае, толькі ўва ўзмоцненай вэрсіі: Пазьняк стаўся ахвярай чараў Беларусі. Беларусь для яго – гэта anima, якая – згодна зь Юнгам – носіць рысы Дзявіцы і Маці. Пазьняк доўгі час мусіў жыць у напружаньні, спароджаным адчуваньнем сталай пагрозы для яго шляхетнай душы і чыстага сумленьня з боку амаральнай савецка-гэбісцкай таталітарнай махіны. Кожнаму ясна, якую моц мела гэтая махіна і колькі душаў і сумленьняў яна зьнішчыла. Пазьняк у гэтым змаганьні за сумленьне і за веру застаўся самім сабой, але гэтае змаганьне пакінула пэўны сьлед: у яго сьвядомасьці (або падсьвядомасьці) «зрасьліся» тры вобразы – Сталін – КГБ – Расея. Гэты «трохгаловы» цмок увесь час пагражаў яго тоеснасьці, але вось напрыканцы 1980-х, пачатку 1990-х яму давялося перажыць нечаканы трыюмф над «цмокам»: разваліўся СССР, Беларусь здабыла незалежнасьць, а дзякуючы яго доўгагадовай працы беларускае грамадзтва і міжнародная супольнасьць даведаліся пра мэтадычнае зьнішчэньне людзей на тэрыторыі Беларусі ў час сталінскага тэрору.

Псыхічная энэргія (лібіда ў юнгаўскім значэньні) скіравана цяпер на абарону Беларусі, гэтаксама як раней яна была скіравана на абарону сваёй душы. І тут маем справу з чарговым «парадоксам Зянона», гэтым разам экзыстэнцыйным парадоксам. Пазьняк перастаў адрозьніваць сваю душу ад калектыўнага суб’екту (Беларусі), што спарадзіла псыхічную інфляцыю, успрыманьне самога сябе як «звышчалавека», а гэта прывяло да ўзросту прэтэнзіяў на адзіна праўдзівую інтэрпрэтацыю падзеяў, спарадзіла няздольнасьць да кампрамісаў і кааліцыяў, хранічную падазронасьць і інш. Тым часам Беларусь складаецца не з адной Пазьняковай душы, а з многіх душаў, якія маюць свае біяграфіі і маюць права па-свойму, інакш перажываць беларускасьць.

* * *

Пазьняка можна параўнаць зь біблійным Самсонам, які дзякуючы надзвычайнай сіле аднаасобна перамагаў у бітвах зь філістынцамі, але ў пэўны момант згубіў сваю сілу з-за жанчыны. Моцны Пазьняк, які маральна перамог КГБ і савецкую сыстэму, страціў моц, «нелегальна» атаясаміўшы сваю душу зь Беларусьсю.

Вось такую псыхааналітычную гіпотэзу можна запрапанаваць для выясьненьня «парадоксаў Зянона». Такім чынам, і Быкаў, і Якубовіч, сказаўшы, на першы погляд, цалкам супрацьлеглыя рэчы, у значнай ступені абодва маюць рацыю: Пазьняк сапраўды быў «апосталам праўды», быў Самсонам, але «яго прывяла да фінішу ўнутраная палітычная лёгіка», лёгіка, якая патрабуе мастацтва ўзаемадзеяньня, і выключае практыкі аднаасобнага дзеяньня.