Przebinda Grzegorz. Między Moskwą a Rzymem. Myśl religijna w Rosji XIX i XX wieku. – Kraków: Universitas, 2003.

Przebinda Grzegorz. Piekło z widokiem na niebo. Spotkania z Rosią 1999–2004. – Kraków: Znak, 2004.

Аб’ектыўная і суб’ектыўная, русафільская і русафобская, эканамічная і культурная залежнасць Беларусі ад Расіі не толькі выклікае палітычна-ідэалагічныя спекуляцыі, маніпуляцыі і фальсіфікацыі пануючага рэжыму, часовы гаспадарчы дабрабыт, але ўжо зрабілася сэнсам жыцця для некалькіх пакаленняў беларусаў.

Аўтар памянёных кніг, прафесар Ягелонскага універсітэта ў Кракаве, філолаг і гісторык ідэй, спецыяліст у расійскай літаратуры і рэлігійнай філасофіі ХІХ–ХХ стст. аналізуе гісторыю падобнай залежнасці і паміж іншымі нацыямі нашага рэгіёну.

РОЗУМ І ВЕРА – ШАНЕЦ ДЛЯ РАСІІ

Г. Пшэбінда акцэнтуе ўвагу на расійскай рэлігійнай думцы, бо перакананы, што большасць праблемаў Расіі, як у гісторыі, так і ў сучаснасці, выклікана спецыфічнай расійскай інтэрпрэтацыяй хрысціянства, а таксама абумоўленым гэтым панаваннем дзяржавы ў сферы філасофіі, рэлігіі і наагул мыслення.

Сёння назіраецца рэнесанс расійскага нацыяналізму, які грунтуецца на некалькіх падставах – антызаходніцтва і шырэй антыамерыканізм плюс нацыянальная абранасць і выключнасць, якія шчыльна звязаныя з «праўдзівай» праваслаўнай верай. Яго ідэалагічныя падставы сфармаваліся і вядомы яшчэ з ХІХ ст. Адсюль вынікае адмаўленне заходнееўрапейскай – каталіцкай і пратэстанцкай – рацыянальнасці. Як часта бывае апошнім часам, менавіта «крытыка» амерыканскіх і заходнееўрапейскіх каштоўнасцяў зрабілася галоўным аргументам у прапагандысцкай машыне сучасных беларускага і расійскага палітычных рэжымаў. Антырацыяналізм у расійскім грамадстве быў і ёсць характэрным і для славянафілаў-нацыяналістаў, і для атэістаў-інтэрнацыяналістаў. А яго панаванне характэрна і для часоў імперыі, і для часоў савецкай дыктатуры, і для сённяшніх часоў суверэннай Расійскай Федэрацыі. А лукашэнкаўскае палітычнае і інтэлектуальнае асяроддзе праславілася сёння толькі капіяваннем думак і паводзін так званага «старэйшага брата». Даходзіць часам да абсурду, калі беларускі філосаф, палітолаг, сацыёлаг ці гісторык польскага паходжання «абгрунтавана» даводзяць пра перавагу расійскага і праваслаўнага ладу як прагрэсіўнага перад польскім і заходнееўрапейскім, каталіцкім і пратэстанцкім як крызісным і рэгрэсіўным.

Шырокае і грунтоўнае зацікаўленне расійскай філасофіяй у постсавецкім грамадстве ў кароткі перыяд паміж 1989 і 1992 гг., перыяд «вяртання філасофіі ў Расію», было добрым знакам. Назіраўся найцікавейшы працэс сутыкнення расійскай філасафічнай рэфлексіі з ідэямі лібералізму, што адчыняла шляхі да прагрэсіўнага развіцця ў сферах гаспадаркі, палітыкі, сацыяльных адносін. Натуральна, што любая мадыфікацыя альбо адступленне ад нормаў імперскага кіравання ў Расіі – гэта шанец для зменаў у Беларусі, магчымасць вяртання на сваё еўрапейскае месца. Аднак са снежня 1993 г. расійскія лібералы і – шырэй – «заходнікі» паступова ссоўваліся на маргінэс. І пытанне «добраўпарадкавання» Расіі адклалася на няпэўны час, бо зноў запанаваў антырацыяналізм, толькі цяпер спалучаны з меркантылізмам. Найлепшым адлюстраваннем расійскіх пераменаў ёсць «беларуская сітуацыя» перыяду А. Лукашэнкі. У дадзенай сітуацыі «пісанне гісторыі найноўшай расійскай думкі робіцца заняткам аднастайным».

КАРЫСНЫЯ МЕРКАВАННІ АЛЯКСАНДРА САЛЖАНІЦЫНА

У тэксце «Русский вопрос» к концу ХХ века», надрукаваным у «Новом мире» (1994. № 7), А. Салжаніцын падкрэслівае, што няшчасці Расіі апошніх 300 год вынікалі з яе абсурднага тэрытарыяльнага экспансіянізму. Замест таго, каб у пераломныя моманты займацца ўнутраным рэфармаваннем краю, ад якога заўсёды прыбывала вольнасці і хлеба, Расія на працягу стагоддзяў удзельнічала ў вайсковых міжнародных кампаніях, якія аслаблялі яе і духоўна, і матэрыяльна.

Яшчэ адзін момант у палітычных поглядах расійскага пісьменніка – гэта стаўленне да дэмакратыі ўвогуле і дэмакратычнага добраўпарадкавання Расіі ў прыватнасці. За крыніцу для аналізу быў узяты тэкст «Как нам обустроить Россию? Посильные соображения». Сярод прапанаваных Арыстоцелем формаў дзяржаўнага ладу – манархія, арыстакратыя і дэмакратыя. – А. Салжаніцын выбірае апошнюю. Праўда, з сур’ёзнай агаворкай – дэмакратыя гэта адпаведная форма дзяржаўнага кіравання, а не ўніверсальны прынцып чалавечага існавання. Таму дэмакратыя – гэта не спосаб улады, а спосаб абмежавання яе – так, каб тая не перашкаджала развіццю ў чалавеку галоўных якасцяў, якія яму даюць сям’я і вера. А найбольшых поспехаў дэмакратыя дасягае не ў сітуацыі, калі большасць пераважае над меншасцю, а калі яны разумеюцца паміж сабою.

Для Салжаніцына няма мэты «адбудоўваць» Расію, ён заклікае яе «будаваць». Праф. г. Пшэбінда на гэты конт заўважае, што для пісьменніка Расія яго мары ніколі не існавала ў мінулым, ніколі раней не было адпаведнага стану, які мог бы сёння быць адзіным прыдатным узорам. А мы, на жаль, штодня сутыкаемся са спробамі рэканструкцыі СССР альбо БССР, у той час, калі трэба канструяваць Беларусь, Расію і іншыя краіны. Эфекты дзейнасці «рэстаўратараў» – гэта ўзмацненне таталітарных і дыктатарскіх тэндэнцый, усеагульны кантроль, змяншэнне ролі асобы, прыярытэт абавязкаў над правамі, барацьба з іншадумствам і воляй.

У сувязі з гэтым вельмі характэрнай з’яўляецца крытыка Салжаніцыным традыцыяналізму Расійскай Праваслаўнай царквы. Асабліва шкоднай у пераломных сітуацыях ёсць «шматвекавая традыцыя асацыяльнага праваслаўя», якое не здольнае выйсці за межы ўласнай парафіі і нагадвае больш археалагічны артэфакт, чым актыўную сілу. Гаворка вядзецца не пра асвячэнне лядовых палацаў ці банкаў, альбо пра дэманстрацыйна-тэлевізійнае бласлаўленне ўлады.

На жаль, даволі часта нават самыя прыгожыя і правільныя тэарэтычныя прынцыпы пераўтвараюцца ў нацыянальна-эгаістычныя, а момантамі нават у брутальныя палітычныя эмоцыі. г. Пшэбінда справядліва адзначае падобную метамарфозу ў А. Салжаніцына. Вось яго «практычны патрыятызм» моцна разыходзіцца з «тэарэтычным», калі гаворка заходзіць аб правах расійскага народа ў межах самой федэрацыі і асабліва па-за яе межамі. Тут ён і гарлівы нацыянал-патрыёт, ініцыятар стварэння Расійскага Саюза, і антыамерыканіст, і антыісламіст, і нават антыеўрапеіст, бо негатыўна паставіўся да далучэння Польшчы і іншых краін Цэнтральнай Еўропы да НАТО.

ЯН ПАВЕЛ ІІ ДУМАЎ ПРА БЕЛАРУСЬ

Асаблівай увагі заслугоўваюць развагі г. Пшэбінды пра Яна Паўла ІІ і яго кантакты з праваслаўем і расійскай культурай у апошнія пятнаццаць гадоў жыцця. Спачатку некалькі ўласных назіранняў. Пры жыцці Айца Святога ў Беларусі, у Расіі і часткова ва Украіне, так званай «кананічнай тэрыторыі» Маскоўскага патрыярхату (сам патрыярхат яе вызначыў яшчэ за часоў фармавання ідэі «Масква трэці Рым і чацвёртаму не існаваць» у канцы XV–XVI стст.), яго афіцыйна часта характарызавалі толькі як антыкамуніста, саюзніка ЗША, разбуральніка «праўдзівага» хрысціянства і ненавісніка праваслаўя. (Цікава, што амаль 130 гадоў назад Фёдар Дастаеўскі вылучыў адваротную тэзу, што «Рымскі Папа – гэта правадыр камунізму».)

Праўда, няма чаму здзіўляцца, бо, як паведамляе г. Пшэбінда, Палітбюро КПСС у шчыльным супрацоўніцтве з КДБ ужо 13 лістапада 1979 г. сфармулявала шасціпунктавы праект «Барацьба з палітыкай Ватыкана адносна сацыялістычных краін». У гэтую барацьбу былі ўцягнуты Міністэрства замежных справаў СССР, Акадэмія навук СССР і саюзных рэспублік, ТАСС, тэлевізія і прэса. У першым пункце гаварылася аб мабілізацыі партыйных уладаў у рэспубліках з рымска- і грэкаталіцкім насельніцтвам (у першую чаргу ў Беларусі, ва Украіне, у Прыбалтыцы). У другім пункце заклікалася да шырэйшага «абмену інфармацыяй» з братнімі камуністычнымі партыямі ў Аўстрыі, Аргентыне, Бельгіі, Ірландыі, Італіі, Партугаліі, Францыі і Заходняй Нямеччыне. У трэцім было загадана нейтралізаваць «мірную фразеалогію» адпаведных групаў у каталіцкім касцёле. Паводле чацвёртага, КДБ павінна было распаўсюджваць за мяжой думкі, што «Ян Павел ІІ з’яўляецца небяспечным для каталіцкага касцёла». І апошняе: Акадэмія навук павінна была яшчэ больш працаваць над умацаваннем асноваў «навуковага атэізму». (Цікава было б яшчэ раз правесці даследаванне наконт тэматыкі «навуковых» дысертацый, манаграфій і артыкулаў, абароненых у 70–80-я гады ХХ ст. сучаснымі беларускімі ідэолагамі, часткай «кіраўнічых» асобаў у акадэмічнай і універсітэцкай гістарычнай, філасофскай, сацыялагічнай, рэлігіязнаўчай навуках. Перакананы, што шмат для каго ідэалагічнай асновай былі падобныя рэкамендацыі, пастановы і праекты.)

Палітыка і ідэалогія найперш камуністычных уладаў СССР, а потым падпарадкаваных радыкальнаму праваслаўю расійскіх і беларускіх уладаў не дазволілі Рымскаму Папу, вядомаму сваёй верацярпімасцю, любоўю і міласэрнасцю, які адбыў больш за сто падарожжаў па ўсім свеце, наведаць Беларусь і Расію. Вось жа, выходзіць, што Б. Ельцын і У. Пуцін разам з Аляксіем ІІ і А. Лукашэнка з Філарэтам, замест таго каб застацца ў гісторыі як асобы, якія спрыялі прыезду Яна Паўла ІІ у еўрапейскія і хрысціянскія краіны і ўсталяванню праўдзівага дыялогу паміж заходне- і ўсходнееўрапейскімі цывілізацыямі, застануцца ў ёй з герастратавай славай дэструктыўных сілаў. І ўжо рыторыка аб праеўрапейскіх кірунках, дэмакратычнасці і ліберальнасці сучасных беларускіх і расійскіх афіцыйных палітыкаў не можа быць шчырай і пераконваць. На жаль, і сёння, пасля смерці Яна Паўла ІІ, па-за газэтай «Наша Ніва» ў беларускай медыяльнай прасторы мы не сустрэлі справядлівых водгукаў і ацэнак яго жыцця, дзейнасці і творчасці. Яго багатая тэалагічная і філасофская спадчына надалей застаецца па-за ўвагай і розумам сучасных беларускіх гуманістаў, большасць з якіх надалей функцыянуюць у межах вульгарнага марксізму і атэізму альбо прарасійскага «самаўладдзя, праваслаўя і народнасці» ці зноў моднага еўраазіяцтва.

З кнігі вынікае, што Ян Павел ІІ ставіўся з прыхільнасцю да расійскай, украінскай і беларускай культураў (апошнія ён ведаў менш) і быў прыязна настроены да праваслаўя. Пра гэта сёння, на жаль, не ведае нават праеўрапейска настроеная расійская і беларуская інтэлігенцыя. Дзіўна, але адносіны да Папы Рымскага, паляка з паходжання, і яго поглядаў сярод праваслаўных інтэлектуалаў Расіі і Беларусі чамусьці праектаваліся на стаўленне да Польшчы, польскай культуры і польскага каталіцызму, а не на галоўнага прадстаўніка каталіцкага касцёла.

Паказальная дыскусія паміж Янам Паўлам ІІ і Аляксандрам Салжаніцыным, якая адбылася 16 кастрычніка 1993 г. на пятнаццацігоддзе пантыфікату. Дарэчы, расійскі пісьменнік і дысідэнт савецкага часу быў адзінай асобай, якую ў гэты ўрачысты дзень прыняў пантыфік. Папа Рымскі выступаў як спадкаемца ідэі польска-літоўска-рускай (чытай беларуска-ўкраінскай) Рэчы Паспалітай і спасылаўся на традыцыі талеранцыі ў гэтай дзяржаве. А. Салжаніцын заставаўся пад уплывам гістарычных прэтэнзій расійскіх інтэлектуалаў да Ватыкану, а таксама фанатычных антыкаталіцкіх тэндэнцый сучаснай расійскай эміграцыі. Ён лічыў Расію выключна праваслаўнай дзяржавай, выстаўляў прэтэнзіі каталіцкаму касцёлу за тое, што той на працягу стагоддзяў пагардліва глядзеў на праваслаўе як на горшую рэлігію, а цяпер, пасля падзення камунізму, спрабуе праводзіць экспансіўную палітыку на тэрыторыі Расіі. Расійскі пісьменнік прыводзіў аргументы толькі ў катэгорыі «гістарычна было»: удзел у дзвюх дзімітрыядах і акупацыя Масквы польскімі войскамі, паход Стэфана Баторыя на Пскоў на чале польскіх войскаў, задушэнне паўстання Севярына Налівайкі і Багдана Хмяльніцкага польскімі войскамі, Берасцейская унія 1596 г. як пагроза Расіі. І паўсюль толькі расійска-польскія гістарычныя адносіны. Для А. Салжаніцына няма ў гэтых падзеях беларуска-ўкраінскай гісторыі і шматнацыянальнай Рэчы Паспалітай.

Для Яна Паўла ІІ беларусы, украінцы, літоўцы – гэта паўнавартасныя нацыі, якія ўтваралі ў мінулым супольную дзяржаву Рэч Паспалітую. Для А. Салжаніцына беларускія і ўкраінскія землі – гэта «рускія тэрыторыі», якія былі аб’ектам польскай каланізацыі. У чэрвені 1991 г. у Варшаве Папа Рымскі публічна паведаміў : «Te narody (беларускі, украінскі і літоўскі. – Г. С.) dążą do swojej autonomii, do swojego samostanowienia, swojej własnej podmiotowości, także politycznej. My się tego cieszymy. Cieszymy się z tego rozwoju, z tego dojrzewania sąsiadów na wschodzie». Гэта гучная падтрымка іх самастойнасці, якую пацвердзіў Ян Павел ІІ падчас сваіх падарожжаў у 1993 г. у Літву і ў 2001 г. ва Украіну. Прызнанне рэлігійнай, культурнай і палітычнай самабытнасці Беларусі і Украіны – не фармальна-юрыдычна, а духоўна, – гэта найважнейшы крок для папраўлення польска-расійскіх адносінаў і добраўпарадкавання Расіі.

«Прыгажосць уратуе свет», – кажа князь Мышкін у «Ідыёту» Фёдара Дастаеўскага. Ян Павел ІІ гаворыць: «Сіла дабра схавалася ў натуры прыгожага». «Якая прыгажосць і які свет яна ўратуе?» – пытае праф. г. Пшэбінда. І адказвае: «Павінны быць «новы свет» і «новая Еўропа», з вольнымі і незалежнымі Польшчай, Украінай, Беларуссю і Літвой, а таксама самакіраванай і не варожай да Еўропы Расіяй».