— У сучаснай беларускай літа-ратуры ня так і шмат пісьменьнікаў, якія маюць адукацыю бібліятэкара. Ведаю яшчэ Андрэя Федарэнку. Ці ёсьць нейкая псыхалягічная цяжкасьць пачаць пісаць сярод мноства кніг у бібліятэчнай залі?

— Псыхалягічная цяжкасьць пачаць пісаць? Вядома, ёсьць. Больш за тое, яе проста ня можа ня быць, калі толькі ты да таго, як узяў на сябе сьмеласьць штосьці сказаць людзям і назваць тое сказанае творам, яшчэ ўзяў ды й не паленаваўся тое-сёе пачытаць. Мудры японец Акутагава раіць у такім выпадку: «Той, хто вырашыў заняцца пісьменьніцтвам, якім бы гарадзкім да мозгу касьцей ні быў, а павінен у душы ператварыцца ў барбара». Страшнаваценька? А як па мне, дык гэта цалкам нармальна – пабойвацца чыстага аркуша. Маю на ўвазе, вядома, ня вымытага ў лазьні Алеся Аркуша, але таго, нармалёвага – белага й папяровага. Больш за тое, баяцца паперы, лічу, трэба. Тады меней будзе небясьпекі нагарадзіць лухты. І меней граху, бо за тваю ж гэтую лухту нехта яшчэ і грошыкі заплаціць, і, што яшчэ страшней, ты сваёй пісанінай скрадзеш у кагосьці ягоны час – найважнейшы і найкаштоўнейшы дар, атрыманы чалавекам ад Бога. І тут ужо не да жартачкаў, бо сказана ж: «Не крадзі!». Але гэта, вядома, бярэцца ў разьлік толькі тымі, хто ўвогуле прызнае такое паняцьце – адказнасьць літаратара за напісанае. І перад Тым, Хто даў яму здольнасьць (пабойваюся слова «талент») ствараць, і перад тым, хто аддасьць на прачытаньне ягонага твору свой час.

Але вернемся ў бібліятэку. Кажаш, страшна там пачынаць пісаць? А чытаць? Я хоць і няшмат прапрацавала ў бібліятэцы, але пасьпела зразумець, што такое «небясьпечныя» кнігі. На дварэ былі 1970-я. Увушшу – траскатня ад брэжнеўскіх лёзунгаў, накшталт «Эканоміка павінна быць эканомнай». А яшчэ СССР гудзеў ад праведнага абурэньня на Салжаніцына. Беларусы, вядома, таксама абураліся. Ды было й такое, на што нібыта гучна і не абураліся, але й памяталі: не пушчаць! У бібліятэкі тады час ад часу прыходзілі загады сьпісаць кнігі то адных, то другіх аўтараў. На нарадах пужалі: «Няхай толькі знойдзем у кнігасховішчах тое, што падлягае сьпісаньню!..» Дык і сьпісвалі. Натуральна, што цікава было найперш самой пачытаць і зразумець, а за што ж іх?.. Пачытала, памятаю, паглядзела нейкія брашуркі, накшталт «Как вырастить высокий урожай картофеля». Думаю, што за лухта? Няхай бы сабе і рос той ураджай – на ліха сьпісваць? Але потым адзін дасьведчаны настаўнік цішком патлумачыў мне, што гэтыя кніжкі загадана ліквідаваць не за зьмест, а за прозьвішчы аўтараў, найчасьцей габрэяў, якія надумаліся ўцячы з самай дэмакратычнай краіны. Ну, паехалі й паехалі, зноў думаю, наіўная, шчасьлівай дарогі – навошта ж сьпісваць кнігі? Згадзіся, што збольшага тая сытуацыя падобная да нашай, сучаснай, калі лёс кніг вырашае нават ня іхны зьмест, а тое, «чэсны» альбо не іхны аўтар. Але аднойчы зьявіўся, памятаю, і такі загад: ня сьпісваць, але і ня ставіць на кніжныя паліцы «Яго батальён» Васіля Быкава. Што за ліха, думаю, гэты ж нібыта нікуды ня ўцёк? Пачытала. Потым яшчэ раз перачытала. І на ўсё жыцьцё палюбіла нашага Васіля Быкава. Тады ж і пасеяліся ў маёй душы першыя зернейкі дысыдэнцтва, глыбока ўтоенага, унутранага, словам, беларускага. Зернейкі прарасьлі потым у даволі трывалыя парасткі, узмужнелі, хоць і ня надта прарываліся на паверхню нейкімі бунтарскімі ўчынкамі, на якія здольны быў, напрыклад, Вінцэсь Мудроў, як ён напісаў у сваёй кнізе «Ператвораныя ў попел». Адно што гэта дапамагло мне не ўступіцца ў партыю. Дык дзякуй Васілю Быкаву і за гэта. Прыкладна тады ж я прачытала і Караткевічавы «Блакіт і золата дня» ды «Чазенію». А апавяданьні Янкі Брыля ды ягоная «Жменя сонечных промняў» ужо тады былі «маімі» кнігамі. Дык ці лёгка пасьля ўсяго гэтага было пачаць пісаць? Акутагавы я тады яшчэ ж не чытала, таму ягонай парады зрабіцца барбарам скарыстаць не магла. Мала я, мабыць, тады думала пра тую боязь, а цябе ж таксама яшчэ і блізка не было. Памятаю, як пазьней на нарадзе ў Каралішчавічах Леанід Дайнека павучаў нас, маладых ды нявопытных, што літаратурны занятак увогуле не для сьціплых. Напэўна. Ды мая кароткая кар’ера бібліятэкара на той час ужо скончылася, я стала журналістам. А ці быў сьціплы Федарэнка? Наўрад. Але ж ты, Алесь, яшчэ пра Людку Сільнову забыўся! Ды і пра Марыю Баравік. А пра Вітаўта Кіпеля? Ого, колькі нас, аказваецца, нясьціплых ды самаўпэўненых!

— Ці паўплывала на тваё разьвіцьцё і як пісьменьніка, і як грамадзяніна наваполацкае літаб’яднаньне «Крыніцы», тагачаснае крынічанскае асяродзьдзе?

— Я проста ўдзячная лёсу, што ў маім жыцьці былі «Крыніцы». Думаю, ты таксама. Гэтак жа, як і Валянціна Аксак, Уладзя Арлоў, Сяржук Сокалаў-Воюш, Алег Мінкін, Лявон Баршчэўскі, Якуб Лапатка, Вінцэсь Мудроў, Лера Сом, нават аршанская Алена Танана і віцяблянка Ірына Сабачэўская ды цяпер ужо наша прадстаўніца ў аранжавай Украіне Іна Снарская. Як шмат, Алесь, нас, аднак, было! І як хораша нам было разам! І неяк жа вось часу хапала: на стварэньне твораў, а потым і на абмеркаваньне іх на «Крыніцах», на шматлікія сустрэчы ў школах ды бібліятэках, а потым і паміж сабой на кватэрах, на суботнікі па рэстаўрацыі Сафійскага сабору, на пошукі маленькіх беларусаў для першых беларускіх клясаў у Наваполацку, на паходы потым у тыя клясы...

У маім альбоме ёсьць адзін здымак, на якім усе мы пасьля чарговага пасяджэньня «Крыніцаў» сфатаграфаваліся каля рэдакцыі «Химика». Ёсьць там сярод нас і незнаёмая маладзенькая дзяўчына. Неяк я думала-прыгадвала, хто ж гэта такая, а потым успомніла, як мы наагітавалі дзяцей у першую беларускую клясу, а потым грымнула новая бяда – няма настаўніцы. І тады тое дзяўчо ці хто прыслаў, ці падаслаў, ці сама заахвоцілася, але прыйшла яна на «Крыніцы» ды сказала, што хоча быць настаўніцай у беларускай клясе. Праўда, як наслухалася яна тады нас, а можа спалохалася Сержуковых песень ці мудроўскіх жарцікаў, дык толькі тады мы яе і бачылі. Так і скончылася ейная кар’ера нацыяналісткі, не пасьпеўшы пачацца. Адно што на здымку засталася. Настаўніцу тады мы ўсё ж знайшлі – добрую, разумную. А памятаеш, як Сяржук Цімохаў намаляваў такога вучонага і такога беларускага ката ў першай беларускай клясе? На ўсю сьцяну! Праўда, праз колькі гадоў, калі ўжо беларускасьць пачала спакваля станавіцца хоць і ня нормай, але ўжо й не дзівацтвам, настаўніца таксама праявіла ініцыятыву: купіла шпалеру (пашанцавала ж ёй недзе яе дастаць!) і заклеіла нашага сымпатовага ката. Шкада мне яго было – жах! Аказваецца, у самы неспрыяльны час можа стварыцца, забруіцца вось такое прыгожае асяродзьдзе. Крыніцы! Памятаеш Сержукова:

Былі крыніцы сінімі
І ад крыві чырвонымі,
А груганы над выспамі
Кружлялі натамлёныя…

Гэта потым ён пачаў гарлаць:«Фронт! Фронт! Фронт!», а тады былі «Крыніцы». Прыгадаўся вось і Алег Мінкін:

Над дахамі, над скарчанелым гольлем,
Як попел, узьвіліся крумкачы,
Злавесна засланілі далячынь,
Дзе вецер разьдзімаў зары вугольле…

А нядаўна ў Вінцэсевым апавяданьні «Сьвятая крыніца», якое яшчэ нідзе не друкавалася, прачытала пра аднаго рабацягу, які спрабаваў мыць у сьвятой крыніцы свае завэдзганыя кірзачы…

І ўсё ж я перакананая: ні груганы, ні крумкачы, ні цівуны і ні віжы ня здольныя перамагчы чысьціню людзкіх памкненьняў, мараў, бескарысьлівасьці. А зрэшты, крыніцы ўвогуле не чалавек стварае – яны нібыта самі па сабе. Прыйдзе час – зьявяцца, забруяцца… А зьменіцца ён – могуць і травою зарасьці альбо ўзяць дый пайсьці сабе пад зямлю. У маленстве такое чула і не магла паверыць, што гэтак можа быць. Цяпер разумею: бывае.

— Як здарылася, што раптам ты стала актыўна супрацоўнічаць зь беларускім каталіцкім друкам? Ты ня крыўдзісься, калі цябе называюць каталіцкай пісьменьніцай?

— Ну, па-першае, мне здаецца, што гэта толькі ты так мяне і называеш, дарэчы, з маёй жа падачы. Памятаю я, адкуль рогі растуць. Неяк на адной вечарыне я казала, што калі Франсуа Марыяк настойваў на тым, каб яго называлі каталіцкім пісьменьнікам, калі Клайв Стэйплз Льюіс ня быў супраць таго ж, то чаму б і не? Але, пажыўшы ды набраўшыся розуму, я думаю, што гэта не зусім слушна. Навошта ўвогуле ў літаратуру ўблытваць прыналежнасьць аўтара да канфэсіі, сьвядома звужаць рамкі? Тым больш што заўсёды ёсьць небясьпека не ўпісацца ў іх. Ды і адзін з аўтараў «ARCHE», Пётра Рудкоўскі ОП ня сьпіць у шапку. Гэты пільны дамініканец, што праўда, высьвятляе больш цяпер філязофскія стасункі з Акудовічам, але ж Акудовіч сказаў, што яго няма, а я нібыта ёсьць. Пакуль што, прынамсі.

А калі сур’ёзна, то для мяне сапраўды заўсёды найважнейшымі былі ідэалы і каштоўнасьці хрысьціянства. Яны для мяне – невычэрпная крыніца (зноў жа, бачыш, крыніца!) і думак, і натхненьня, і працы. І калі мне дазволена будзе яшчэ штосьці сказаць на паперы, то я хацела б гэта зрабіць па-хрысьціянску. Pro Christo! Для Хрыста! Так называецца выдавецтва, у якім апошнім часам і ў мяне выйшлі тры кнігі: зборнік апавяданьняў «Гадара», раман пра Росіцкую трагедыю «Будзь воля Твая», і аповесьць-казка для дзяцей «Спрэчка анёлаў».

А як гэта я раптам, як ты кажаш, пачала актыўна супрацоўнічаць з каталіцкім друкам? Ды не, Алесь, гэта адбылося зусім ня раптам. Для мяне, вядома. Хрысьціянства прыйшло да мяне зусім не з гарбачоўскай перабудовай, калі дазволілі быць вернікам, а тады, калі марозным студзеньскім днём бацькі з хроснымі прывезьлі мяне, немаўлятка, з маіх Чаранкоў у задароскі касьцёл ды ахрысьцілі, за што я ім вельмі ўдзячная. Таму зусім не выпадкова я прыняла і свае журналісцкія псэўданімы: І. Студзеньская ды Ірэна Задарожная. Дый, калі на тое пайшло, то я ня проста пачала супрацоўнічаць з каталіцкім друкам, а разам з Хрысьцінай Лялько ды іншымі стаяла ля самага ягонага вытоку. А яшчэ раней, калі не было ніводнага рэспубліканскага каталіцкага выданьня, мы з ксяндзом Уладасам Пятрайцісам выдавалі ўжо газэту «Голас душы». Ён жыў тады ў Мёрах, я ў Наваполацку, але нават такая нязручнасьць, да таго ж, без кампутараў і электроннай пошты, не перашкодзіла нам гэта рабіць. Баюся зьбіцца на танны патас, якога і сама не люблю, і, здагадваюся, ты таксама, але бачыш, якая тут рэч: я веру ў такую таямнічую зьяву – пакліканьне. Вось, напрыклад, тваё пакліканьне, як я разумею, было стварыць ТВЛ. Дзіўна гучыць, праўда? А ты прааналізуй свой шлях да гэтага, прыгадай зьбег так званых выпадковасьцяў і, можа, згодзісься тады са мной. Альбо можна зірнуць зь іншага боку. Уяві, што ТВЛ стварыў ня ты, а… Алег Салтук ці Мікола Мятліцкі… Можаш такое ўявіць? Не. Ды і твой сябар Юры Гумянюк не зрабіў бы гэтага. Проста, у іх іншае пакліканьне, у кожнага яно сваё. А ў мяне вось такое. Гэта, калі хочаш, мая ніша. Я яе шчасьліва адшукала, а можа, вымаліла, бо надта ж ужо рэзаў мне вуха ды кульгаў на ўсе чатыры капыты савецкі пастулят: «религия – яд, береги ребят».

Памятаю, калі вучылася ў 10 клясе, настаўнікі прапанавалі мне паўдзельнічаць у нейкім надта ж ужо прэстыжным, як мне сказалі, рэспубліканскім конкурсе сачыненьняў на тэму: «Чаму я ня веру ў Бога». Я адразу ж катэгарычна адмовілася. Да таго часу я пісала ўжо нейкія там сачыненьні пра Гагарына, абуралася на хунвэйбінаў, штосьці там яшчэ было, а тут коратка і ясна: «Ня буду». Вось што гэта было? Ні ў якім разе ня страх: «Божанька насварыцца!», ня сьмеласьць сказаць сваё «фэ» настаўнікам, ну і не лянота, бо я страшэнна любіла ўсялякія літаратурныя конкурсы. Як цяпер бачыцца, то, мабыць, ужо тады ўва мне прамаўляла маё пакліканьне.

— Задам табе пытаньне як чалавеку дасьведчанаму, які да таго ж мае сына ксяндза: як стаіць справа ў касьцёле зь беларускай мовай?

— Ну-у-у, як… У касьцёле проста моляцца па-беларуску. Цяпер, праўда, я ўжо і прызабыла, як 10–15 гадоў таму мне дорага было кожнае роднае слова ў касьцёле. Памятаю, на пачатку 1990-х гадоў грэка-каталікі ўстанаўлівалі ў Полацку крыж памяці па ахвярах сталінізму. Прыехаў маліцца згаданы ўжо тут ксёндз Пятрайціс зь Мёраў, я тады ўпершыню ў жыцьці пачула малітву па-беларуску. Тады ж мы пазнаёміліся і неўзабаве выпусьцілі першы нумар нашага «Голасу душы». Колькі было радасьці! А цяпер вось ужо больш за 10 гадоў рэгулярна выходзяць нашы часопісы «Ave Maria», «Наша вера», у якіх я часта друкуюся, часопіс для дзяцей «Маленькі рыцар Беззаганнай», які рэдагую. Пачыналася ж усё з нуля. Цяпер нікога ня зьдзівіш тым, што ў касьцёлах моляцца па-беларуску, а некалі на ўсю Беларусь быў адзін такі дзівак – ксёндз Уладзіслаў Чарняўскі зь Вішнева. Неяк давялося пачуць, што беларуская мова не загіне ўжо таму, што на ёй людзі гавораць з Богам. Прыгожа! А я вось яшчэ прыгадала, як на фэсьце ў Будславе хор з Чырвонага касьцёлу засьпяваў гімн «Магутны Божа». Я радасна падхапіла і… асеклася: людзі вакол мяне маўчалі, яны проста ня ведалі гэтага сьпеву, як і многіх іншых беларускіх песень ды малітваў. Калі б мела добры голас, то гэткай там бяды, а так паспрабуй адной сьпяваць разам з хорам, бліжэй да якога празь людзкі натоўп не праціснуцца… Ажно раптам чую: ззаду чыйсьці мужчынскі голас таксама падхапіў. Азірнулася, а там Алесь Жлутка зацягвае і, як мне здалося, таксама адчувае штосьці падобнае. Але так-сяк дасьпявалі – нас жа ўжо двое было, цэлы дуэт! На мінулым фэсьце ў Будславе мы зь ім прыгадалі тыя нашы пакуты ды шчыра пасьмяяліся, а вакол нас шматтысячны натоўп вольна й прыгожа сьпяваў па-беларуску.

Але я кажу найперш пра Віцебшчыну, Меншчыну ды Магілёўшчыну, а за Берасьцейшчыну, Гомельшчыну ды Гарадзеншчыну не бяруся, бо даволі рэдка бываю там, прэса наша таксама туды менш трапляе, ды і «Магутны Божа» мне там не даводзілася сьпяваць. Можа, Жлутка і сьпяваў калі-небудзь, а я-то не. Тыя тэрыторыі, асабліва Гарадзеншчыну, добра ведае, зноў жа, Пётра Рудкоўскі ОП, ён можа падказаць.

— Як ты ўспрыняла стварэньне «альтэрнатыўнага» Саюзу пісьменьнікаў на чале з Чаргінцом? Ты ўдзельнічала ў працы сходу Літфонду, што перарос у нечарговы зьезд СБП, на якім абмяркоўвалася ўзьніклая сытуацыя. Як ты лічыш, ці рэалістычна яе ацэньвалі з трыбуны і ў кулюарах?

— Як успрыняла? Як тое, што павінна было адбыцца. Увесь ход апошніх падзеяў у Беларусі паказваў на гэта. Мы зь Вінцэсем Мудровым даўно гаварылі, калі ж гэта нарэшце зьявіцца «шыхт здаровых сілаў»? І вось сталася! А тое, што знайшліся, бачыце, такія дзівакі, якім не заманулася ірвануць у той шыхт, дык гэта ўжо іхныя праблемы, а значыць, і мае.

Як гэтыя праблемы абмяркоўваліся на тым сходзе? Усяго было. Пісьменьнікі – народ эмацыянальны і даверлівы. Таму адны гатовыя былі кінуцца на амбразуру, другія прапаноўвалі галадоўку, трэція, больш разважлівыя, заклікалі пачакаць і спрабаваць яшчэ і яшчэ раз высьветліць неяк адносіны з уладамі, а чацьвёртыя ўгаворвалі жыць, як вучыў мудры кот Леапольд: дружна. Апошняе, мне выдае, – абсалютная ўтопія. Як яны сабе тое ўяўляюць? Мабыць, як у той показцы, калі адзін партызан здаў другога немцам. Таго, другога, зьбіваюць на горкі яблык, ён плюецца ўласнымі зубамі ў твар свайму былому таварышу па барацьбе, а той, выцершыся: «Ты што, дружа, пакрыўдаваў?»

Нам цяпер што… Нам галоўнае цяпер падзяліць паміж пісьменьніцкімі саюзамі памерлых. Ну, бо як падзяліць майно і ўсё астатняе (імёны, статусы, званьні і&mbsp;г. д.) жывых, не ад нас жа залежыць. Ёсьць каму за нас гэта рабіць. А вось з тымі, хто ўжо не адзавецца, ня грымне кулаком па стале, ня скруціць дуліну ды ня тыцне камусьці ў нос, складаней. Чуў жа і ты, нябось, выказваньні накшталт: «Мы, а не зарвавшиеся политиканы, – продолжатели традиций Купалы і Колоса!». Альбо: «Вот Короткевич им (чытай – нам) сказал бы!». Адна, праўда, радасьць ад такіх прэтэнзіяў усё ж ёсьць: на Быкава не замахваюцца, нам саступілі, «продолжать» ягоныя ідэі ім, вядома, не выпадае. Ну і што вось на такое скажаш? Размаўляць, як вядома, можна толькі тады, калі цябе жадаюць пачуць. Хіба што такімі аргумэнтамі крыць, як у свой час Міхал Юр’евіч грымеў: «Но есть и Божий суд, наперсники разврата! Он ждет, он не доступен звону злата…». Але ж і гэты аргумэнт толькі для тых, хто лічыцца з існаваньнем Бога і Ягонага суду. Вось мне, напрыклад, у гэтым пляне лягчэй. Але ж хацелася б і да Божага суду пажыць па-людзку. Калі ў Польшчы быў уведзены вайсковы стан, вялікая група польскіх артыстаў адмовілася выступаць па радыё і тэлебачаньні, абвясьціла байкот. Многія галадалі ў літаральным сэнсе, але трымаліся. Ведаеш, чытала кнігу «Komedianci. Rzecz o bojkocie» з інтэрвію тых актораў і плакала: якая годнасьць і любоў да радзімы!

Вось думаю, а калі ўсё ж уявіць такі цуд: грымне раптам нейкая перабудова, зьявіцца нейкі Гарбачоў у Беларусі… І што тады? Як бы мы зноў паціскалі адзін аднаму рукі? Як у той показцы: «Ты што, дружа, пакрыўдаваў?». Ды калі б праблема была толькі ў чыста чалавечых стасунках паміж пісьменьнікамі, то гэта яшчэ было б хоць і балюча, ды ўсё ж паўбяды. Але ж мы цудоўна разумеем, што на карту пастаўлены лёс беларускай літаратуры, культуры, нацыянальнай ідэі. Што, не разумее хтосьці з альтэрнатыўшчыкаў, як сваім маладушшам яны засланяюць дарогу да людзей Янку Брылю, Нілу Гілевічу, Рыгору Барадуліну, Ніне Мацяш, Дануце Бічэль, Валянціну Тарасу, Генадзю Бураўкіну?.. Гэты сьпіс можна было б працягваць вельмі доўга – тых, хто не пасьпяшаўся ў новы СП, ой як шмат! А можа, якраз гэта некаторым і лашчыць надзею на ўласны ўзьлёт – прастора ж павялічылася, а то неяк зашмат было пісьменьнікаў, не прапіхнуцца. Словы «ворагі народу» пакуль што ня вымаўленыя, а пячаткі ўжо прыпячатаны.

Мне адзін сьведка Росіцкай трагедыі распавядаў у той час, калі я зьбірала матэрыял для кнігі «Будзь воля Твая», як на ягоных вачах паліцаі спалілі бацьку, забілі сястру, як у агні згінулі сваякі, суседзі, а самога яго разам зь іншымі «шчасьліўцамі» адправілі ў канцлягер. Распавядаў, як пасьля вайны ён вярнуўся на тыя папялішчы і як у адной ацалелай вёсцы ў хаце сваяка сустрэў паліцая зь мясцовых, свайго былога суседа – удзельніка і аднаго з выканаўцаў той карнай акцыі. Выпадкова сустрэліся. Сядзелі за адным сталом, бралі чарку, закусвалі салёнымі гуркамі і маўчалі. Ані слова ніхто не сказаў, не згадаў пра тыя падзеі. Мой суразмоўца проста ня змог слова зь сябе выціснуць, ну а паліцай, зразумела, не зацікаўлены быў весьці такія гутаркі. Так і разышліся. І таго ж вечара паліцай засіліўся. Вайну перажыў, усе тыя акцыі, зьверствы, усю сваю службу захопнікам неяк жа ператрываў, а чарка за сталом з былым суседам стала апошняй кропляй. Слабак, бачыш, такі быў.

Ды ладна, наганяю я тут жахаў…

— Які свой твор ты лічыш найбольшай творчай удачай?

– Няма такога твору. Шыкоўны хвост павы мне зусім не пасуе, дык і не прымерваю яго. Іншая рэч, што ёсьць кніга, найбольш мне дарагая, – зборнік апавяданьняў «Гадара». Магчыма, і не таму, што яна найбольш напакутавалася, пакуль выйшла ў сьвет. «Мастацкая літаратура» яе напачатку заплянавала, нават у тэматычным пляне ўжо стаяла, і мне з кнігарняў ужо тэлефанавалі ды раіліся, колькі браць асобнікаў, а потым яна неўпрыкмет вылецела з тых плянаў. Дзякуй Богу, што ёсьць выдавецтва «Про Хрысто»: у выніку «Гадара» выйшла, хоць і паменшаным аб’ёмам – празь недахоп сродкаў. Ды ўсё ж многае з таго, што мне карцела сказаць, я ў ёй сказала. Напрыканцы мінулага году, дарэчы, мяне запрашалі на сустрэчу ў Полацкі дзяржаўны ўнівэрсытэт на абмеркаваньне «Гадары», але на студэнтаў насоўвалася сэсія, і сустрэчу было вырашана адкласьці на пачатак лютага. Ды вось і люты скончыўся, а нешта ж ня клічуць. Кніга за гэты час пагоршала? Альбо аўтарка? Сама вінаватая: нячэснаю аказалася – у новы шыхт не пасьпяшалася.

Асобна ад усяго, мною напісанага, стаіць раман «Будзь воля Твая». Але тут ужо гаворка нават і не пра творчасьць, і не пра літаратуру. Я яго пісала настолькі аголенымі нэрвамі й пачуцьцямі, што і да гэтага часу не магу як сьлед ачомацца. Не пакідае, разумееш, адчуваньне, што я яшчэ канчаткова ня выйшла з гэтае кнігі, з тых падзеяў, нібы яшчэ ўсё згараю на Росіцкім жудасным папялішчы. А можа тут рэч у іншым? Можа ўсё ж такія тэмы не для жанчын-пісьменьніц? А зь іншага боку, калі зьбірала матэрыял, а потым пісала – такога адчуваньня і блізка не было. Прабач за такую шчырасьць. Напэўна, такое ня варта казаць на шырокую публіку. Але ж ужо сказана.

— Як ты ўспрымаеш розныя цяперашнія экспэрымэнты ў творчасьці? Пэрформансы, вершы для мабільнікаў і г. д. Увогуле, як ты ставісься да мадэрнізму?

— Вершы для мабільнікаў? Цікава, а бібліятэкі такой літаратуры будуць? Уяўляю: «Вам якога Аркуша, эмтээсаўскага ці вэлкомаўскага?» Не ўжо, я на такога бібліятэкара не падышла б – усё на сьвеце пераблытала б. Дый несправядліва гэта: на мабільніку адны ж паэты будуць, а нам, суровым празаікам, куды? А вось пэрформансы… Памятаю, як ты ладзіў на Дзень беларускага пісьменства ў Полацку пэрформанс «Вершы на пяску». Ірына Дарафейчук, Андрэй Хадановіч і ты пісалі вершы на тым пяску, а я ды яшчэ колькі чалавек чыталі. Клясна! Плыла Дзьвіна ў Даўгаву, пілі гарэлку палачане, над плошчай гучалі палымяныя прамовы аблашчаных і дапушчаных літаратараў, якія цяпер, вядома ж, у «здаровых сілах», а на прыдзьвінскім абрывістым беразе, на пяску нараджаліся вершы. Цуд! Не падумай, што іранізую. Хочаш вер, хочаш не, але ў мяне і цяпер не прапала адчуваньне, што дзейства тое ня зьнікла назусім, што вецер не замёў ды чалавечыя сьляды не затапталі яго. Такое адчуваньне, што менавіта ў тым месцы ў той дзень у Полацку былі нацягнутыя нябачныя струны паміж небам і зямлёю. Таму дзякуй табе, Алесь, і Ірыне, і Андрэю за тое, што гэта было.

Мадэрнізм? Ай, не дуры ты мне галавы – я ў гэтым нічога не разумею. Спытай лепш пра тое ў Дубаўца, Жукоўскага, Тычыны, Тычкі альбо Гніламёдава. Яны ведаюць лепш, у тым ліку і тое, ці можа, да прыкладу, такі чалавек, як я, прымаць той мадэрнізм, дадзена яму гэта альбо не. У мяне ж усё вельмі проста: я магу прырасьці душой да нейкага твору, зусім не задумваючыся, мадэрновы ён ці традыцыйны. Ну, але калі Аркуша, Сільнову, Аксак ды Хадановіча чытаю, то можа й не безнадзейна засела у традыцыйнасьці? Але ж я і Шамякіна ў свой час усяго прачытала… Словам, ніякай лёгікі.

— І традыцыйна, на завяршэньне, – пра пляны.

– Ведаеш, як можна насьмяшыць Пана Бога? Будуючы пляны. Во недзе павесяліўся Ён у часе савецкіх пяцігодак, плянаў разьвіцьця калгасаў-саўгасаў, розных паскарэньняў ды рынкавага сацыялізму! Таму гаворка пра пляны мною сьвядома адмятаецца. І ты мне не пярэч, тым больш у сакавіку, калі жанчыны былога СССР маюць хоць раз на год прывілей. А калі сур’ёзьней, то я сапраўды ніколі і нідзе не гавару пра пляны і задумы, бо, як правіла, яны потым усё адно ня збудуцца. А каб неяк лягічна скончыць нашую гутарку, давай лепш пагаворым пра мары. Ты вось пра што марыш у першыя дні вясны 2006 году?

— Учора быў гарачы дзень у Менску: Казуліна зьбілі, Мілінкевіч сустракаўся з выбаршчыкамі на вуліцы пад «аховаю» міліцыянтаў з гумовымі дручкамі і шчытамі. Дык сёньня мары толькі аб адным…

– Ты пра свабоду?.. Як сапраўдная прадстаўніца памяркоўнай нацыі я пазіраю цераз плот на ўрадлівы літаратурны гарод свайго сябра Ўладзімера Арлова і зайздрошчу яму. І мару я, грэшная, каб адзін ягоны твор раптам зрабіўся неактуальны, непапулярны, прынамсі, сярод нас, памяркоўных. Ведаеш, які? Ягонае эсэ «Незалежнасьць – гэта…». Добрае эсэ, але зайздросьцяць жа не благім. Так мне хочацца, разумееш, забыцца на слова «незалежнасьць»! А гэта можа стацца толькі тады, калі незалежнасьць будзе ў нас, як вада, як паветра. Мы ж ня думаем пра іх, калі яны ёсьць. Спахопліваемся, калі забракуе… Нядаўна прачытала ў мудрага Акутагавы: «Дайце мне Швайцарыю альбо хоць бы свабоду слова». Я пра Швайцарыю ня мару. Навошта мне яна, калі ў мяне ёсьць Беларусь! А мая мара, тым часам, ня толькі не пакідае мяне, але мацнее. Няхай мне даруе Ўладзя, але я не жадаю папулярнасьці ягонаму твору «Незалежнасьць – гэта…».

Нядаўна на перадвыбарным сходзе чула, як адна патэнцыяльная выбаршчыца крычала кандыдату ў прэзыдэнты Аляксандру Мілінкевічу, што яна ня хоча свабоды, яна ўжо баіцца слова «свабода», бо, маўляў, напужалі яе памаранчавая Ўкраіна, Грузія, Кіргізія…

Я не баюся слова «свабода». Я мару пра яго забыць, як забывае чалавек пра ваду, наталіўшы ёю смагу. 3.03.2006, Полацак Гутарыў Алесь Аркуш