Глёбус, Адам. сУчаснікі. – Менск: Логвінаў, 2006. – 142 с.

«Мае самыя любімыя літаратурныя творы, – пісаў у «Словах пігмэя» Акутагава, – гэта тыя, у якіх адчуваецца, што аўтар – чалавек. Чалавек – з мозгам, сэрцам і сапраўднымі пачуцьцямі…»

Да пісьменьніка Адама Глёбуса можна ставіцца па-рознаму, аднак бясспрэчна адно: за ягонымі творамі, калі карыстацца яснымі ўзважанымі крытэрамі, прапанаванымі Акутагава, бачыцца чалавек. І гэта асабліва тычыцца кнігі «сУчасьнікі», адным з пэрсанажаў якой зьяўляецца сам аўтар. Ненапышлівыя словы «...перапэцканым у цыбулю нажом рэжу сваю правую нагу, каб кроў, каб праз боль спыніцца, і не парэзаць чужога» (навэля «Ядзя і мячык») прамоўлены чалавекам, які здольны спыніць зло, што сыходзіць ад яго самога. Непрыдуманае пачуцьцё, яркі мастацкі вобраз.

НЕМАГЧЫМАСЬЦЬ АДНОСІНАЎ ПАМІЖ ПІСЬМЕНЬНІКАМ І КРЫТЫКАМ

Калі Глёбус толькі-толькі пачаў друкаваць «сУчасьнікаў» у «Нашай Ніве», а было тое восемь-дзевяць гадоў таму, мне падалося, што гэтыя навэлі малавартасныя, і яны адцягваюць увагу Глёбуса, графіка-манумэнталіста па адукацыі, ад галоўнага: стварэньня раману пра сучасную Беларусь (такую місію я «навязаў» гэтаму пісьменьніку). Ня дзіва, што калі Глёбус пачаў з 2002 году выкладаць у Інтэрнэце «сУчасьнікаў», я абрынуўся на яго зь яшчэ большай крытыкай. Я няспынна агітаваў яго пісаць раман, пакінуўшы гэтае паскудзтва (маю на ўвазе «сУчасьнікаў»), іншым разам, сonfiteor, выходзячы за межы прыстойных паводзінаў, парушаючы прафэсійную этыку, але ў выніку заслужыў падзяку ад самога пісьменьніка: на сайце litara.net Глёбус згадвае маё прозьвішча ў ліку тых, хто дапамагаў яму будаваць «Дом».

Я пачаў успрымаць «сУчасьнікаў» як паўнавартасны мастацкі твор толькі пасьля таго, як у адным з эўрапейскіх раманаў прачытаў наступнае: «...адносіны паміж людзьмі (у сучасным грамадзтве. – П. А.) паступова робяцца немагчымымі, што вельмі спрыяе памяншэньню колькасьці гісторыяў і здарэньняў, якія ў суме складаюць чыёсьці жыцьцё... Жанр раману не прыстасаваны для таго, каб апісваць раўнадушша альбо пустэчу; трэба было вынайсьці нейкую іншую мадэль, больш роўную, больш ляканічную, больш маркотную» (Мішэль Уэльбэк. «Пашырэньне прасторы барацьбы»). Такім чынам, пакуль я заклінаў і заклікаў, у эўрапейскім рамане паглыбляўся крызіс. Першымі гэта заўважылі самі пісьменьнікі. Жыцьцё зноў аказалася складанейшым за літаратуру. Ці пачаў я пасьля гэтага пакрысе пагаджацца з тым, што Глёбус знайшоў адпаведную форму(лу) для свайго новага тэксту («больш ляканічную, больш маркотную», калі казаць словамі француза Ўэльбэка)? Магчыма.

О, ледзь не забыўся: Глёбус зрабіў мяне пэрсанажам «сУчасьнікаў» – выйшаў цудоўны вобраз блазнаватага крытыка-самавука. А што яшчэ застаецца рабіць у час, калі адносіны паміж пісьменьнікам і крытыкам паступова робяцца немагчымымі?

АЎТАР, КНІГА, ЧЫТАЧЫ: ХТО КАГО АДУЖАЕ?

Глёбус лічыць, што «сУчасьнікі» – гэта ня нон-фікшн, а менавіта мастацкі тэкст. «Таму, – кажа пісьменьнік, – пэўныя факты я наўмысна скажаю дзеля мастацкага вобразу. Часам трансфармую прозьвішчы герояў» (Народная воля. 2005. № 184). Як вядома, у слова «скажэньне» два значэньні. Пісьменьнік абраў адно, чытачы, якія сталі прататыпамі герояў кнігі, – другое. Вось і маем «этымалягічны канфлікт»: Глёбус упэўнены, што ў сваёй кнізе ён радыкальным чынам перапрацаваў, зьмяніў факты, а чытачы – што ў «сУчасьніках» інфармацыя пададзена лжыва, няправільна¹.

Сапраўды, успрыняцьце пісьменьнікам уласнай кнігі, з аднаго боку, і стаўленьне да ягонага твору чытачоў – з другога, амаль заўсёды не супадаюць. Да таго ж, як сьведчыць гісторыя сусьветнай літаратуры, пісьменьнік можа колькі заўгодна дэкляраваць нешта наконт сваёй кнігі, але насамрэч ня мець улады над ёю – гэта можа яскрава выявіцца яшчэ ў часе працы над творам.

Аднак сёньня я ўжо ня схільны лічыць, што Глёбус, быццам альхімік, правёў няўдалы вопыт, і ў выніку атрымаў зусім не паслухмянага Галема, а стогаловую істоту, якая мае ўласную душу, няхай і перакрыўленую, скажоную, і якая сыпле праклёнамі на адрас свайго творцы. Уся справа ў інтэрпрэтацыях, прапанаваных чытачамі і крытыкамі. Глёбус жа ставіў перад сабою канкрэтныя задачы. Па-першае, ён імкнуўся «паказаць шэрасьць, абыякавасьць і нудоцтва» (Народная воля. 2005. № 184). Гэтыя словы многае вытлумачаюць, і шкада, што перакананьне, быццам трапіць у «сУчасьнікі» – тое модна, тое cool, якое я ніколі не падзяляў, да гэтага часу папулярнае ў калялітаратурных беларускіх колах.

Па-другое, да ліку галоўных мастацкіх праблемаў, якія Глёбус вырашаў у гэтай кнізе, можна аднесьці праблему крыўды і абразы, а таксама «гульні з крыўдаю». Ім прысьвечана «геапаэтычнае эсэ» «Крыўда», і тое, што яно зьмешчана ў «сУчасьніках» у якасьці аўтарскай прадмовы, зусім не выпадкова. «Пакрыўдзіць азначае паказаць крывое, намаляваць адхіленьне ад нормы, навесьці крытыку ў карыкатурнай форме і застацца пры ўсім пры тым праўдзівым», – аб гэтых словах Глёбуса трэба памятаць, калі чытаеш «сУчасьнікаў».

…У 1799 годзе «Дыярыё дэ Мадрыд» даў мудры камэнтар да сэрыі афортаў «Капрычас» Францішка Гоі, спрабуючы тым самым хоць часткова абараніць мастака і ягоную творчасьць ад нападак гледачоў і крытыкаў. «Няма патрэбы папярэджваць публіку, якая не зусім недасьведчаная ў мастацтве, – тлумачыла выданьне, – што ў ніводнай кампазыцыі гэтай сэрыі мастак ня меў на мэце высьмеяць недахопы нейкай канкрэтнай асобы. Сапраўды, таленту было б занадта цесна ў рамках гэткай задачы...»

Сёньня Глёбусу прад’яўляюць тыя ж абвінавачваньні, што і Гоі калісьці. Многім цяжка паверыць, быццам у «сУчасьніках» Глёбус ня зводзіў рахункаў з сваімі ворагамі ў жыцьці і літаратуры, што ў кнізе ён вырашаў найперш мастацкія задачы, а таксама ўлічваў густы сваіх «ідэальных чытачоў» (выраз Умбэрта Эка)². Аднак памятайма: пісьменьніка можна крытыкаваць зыходзячы толькі з тых крытэраў, якія ён сфармуляваў сам. «Кнігу перачытваюць, газэту – праглядаюць», – калісьці сказаў Глёбус.

Калі вы возьмецеся перачытваць «сУчасьнікаў», значыцца, гэта мастацкі твор.

«ЛЮДЗЬМІ ЗВАЦЦА»

Нягледзячы на тое, што кніга «сУчасьнікі» мае наклад 500 асобнікаў, яна выбухнула ў беларускай літаратурнай прасторы быццам бомба – у многім дзякуючы радыкальнаму абнаўленьню Глёбусам свайго «ваеннага арсэналу», то бок мастацкага мэтаду. Дамавікі-агенты, якія перасьледавалі беларусаў і падпільноўвалі іх ўсюды, дзе толькі можна, былі звольнены, бо пісьменьнік вырашыў паназіраць-пасачыць за паспалітымі людцамі самастойна. Глёбусу ўдалося – цяпер яму вядомы ўсе словы, учынкі, звычкі, правіны іншых людзей. «Хіба ж гэта людзі? – пярэчыць Глёбус. – Ведзьмакі лысагорскія гэта, а ня людзі, сУчасьнікі, адным словам»³. Трапная характарыстыка, аднак у кнізе дзеюць ня толькі сУчасьнікі, якія ўвасабляюць пошласьць, мяшчанства і выродзтва, але й тыя, хто могуць па праву «людзьмі звацца». Іх аўтар вывеў пад уласнымі прозьвішчамі і «зьмясьціў» у асобнай главе «Настаўнікі».

Трапіць у «сУчасьнікі» лёгка. Крыўдаваць можна бясконца. А вось перастаць ілгаць самім сабе і іншым, зрабіцца шчырым і адказным, навучыцца саромецца і сьмяяцца, дараваць і кахаць – тое навука. Кніга Глёбуса і пра гэта таксама. Пра пошукі самога сябе і свайго месца ў жыцьці. «Варта шукаць дастойныя заняткі і прысьвячаць ім сваё жыцьцё», – упэўнены ён (навэля «Вера Маркава і заняткі»).