1

Тэма памяці пра падзеі, значныя для грамадзтва, «ключавыя», «паваротныя» для краіны, яе насельніцтва, тым больш – для калектыўнай гісторыі, усёй уяўленай гісторыі мінулага, натуральна, выходзіць далёка па-за межы псыхалягічных асаблівасьцяў і здольнасьцяў, ці то псыхалёгіі асобных людзей, ці то малых групаў (сям’я, супольнасьць людзей, кампанія равесьнікаў). «Памяць» тут адэкватней разумець як мэтафару альбо гняздо мэтафараў, якія сымбалічна транскрыбуюць – азначаюць і пераазначаюць – больш ці менш устойлівую альбо, наадварот, няўстойлівую канструкцыю соцыюму і ягоных базавых інстытутаў у сьвядомасьці людзей. Пасьля працаў Марыса Хальбвакса прынята казаць у такіх выпадках пра «сацыяльныя рамкі памяці». Тут ідзецца пра суадносіны грамадзкіх сілаў і пазыцыі асобных групаў зь іх перавагамі і ацэнкамі, рэсурсамі дзеяньня і разуменьня, пра розныя прыродай і сьветаглядам сацыяльныя рухі і саюзы, уладныя клікі, лідэраў грамадзкай думкі, пра дзейнасьць і дзейснасьць шматлікіх каналаў сьцьвярджэньня і трансьляцыі іх уяўленьняў, вызначэньняў сытуацыі, ацэнак і прагнозаў.

Такая канструкцыя цэлага ў Расеі на працягу апошніх 20 гадоў не аднойчы зьмянялася, розныя яе вузлы і падсыстэмы (эканамічная, палітычная, судова-праўная, мас-камунікацыйная – у цэнтрах грамадзтва і на яго пэрыфэрыі, «на месцах») займелі шматлікія трансфармацыі. Адпаведна ссоўваліся рамкі, восі, вэктары самааднясеньня і самавызначэньня розных групаў людзей. Акурат зь зьявамі калектыўнай ідэнтыфікацыі і структурамі ўяўленай ідэнтыфікацыі людзей сацыёлягі маюць справу, калі гавораць пра «памяць».

Зразумела, што пераважная большасьць цяперашніх расейцаў ня могуць памятаць Другой сусьветнай вайны, паколькі нарадзіліся ўжо пасьля яе заканчэньня. Больш за тое, вайна для іх зьвязаная, пераважна, ня столькі зь небясьпекай нацызму для Эўропы і сьвету ў цэлым, колькі зь лёсам Расеі. Таму гэта вайна для іх па-ранейшаму не «сусьветная», а «айчынная», пачалася яна не ў 1939-м, а ў 1941-м, і перамогу ў ёй расейцы сьвяткуюць 9 траўня (а ня 8-га, як увесь астатні сьвет).

Табліца 1. 22 чэрвеня – гадавіна пачатку Айчыннай вайны.
Які асабіста для Вас сэнс гэтай вайны? (2002, N=1600 чалавек.)¹

Гэта вайна за існаваньне нашай радзімы	44
Вайна супраць фашызму за свабоду і дэмакратыю ва ўсім сьвеце	28
Вайна СССР супраць гітлераўскай Нямеччыны	21
Найважнейшая частка Другой сусьветнай вайны	5
Цяжка сказаць	2

Ужо паводле гэтых зьвестак можна бачыць, як адасабляюцца адзін ад аднаго два пляны ўяўленьняў пра вайну: адзін, бліжэйшы і значнейшы, зьвязаны са значэньнямі «свайго», «нас», іншы, больш аддалены і менш істотны – са значэньнямі «абагульненага іншага». Значэньні далейшага пляну ня першаступенныя, але важныя: у канчатковым выніку, вызваленьне Эўропы ад фашызму – ці не адзіны безумоўна пазытыўны ўнёсак Савецкага Саюзу ў сусьветную гісторыю, тым больш важны, што значнасьць рэвалюцыі, сацыялізму, СССР як такога ў гэтым сэнсе за 1990-я гады відавочна зьмяншаецца – як сярод насельніцтва, так і ў сьвеце наагул.

Пры гэтым у цяперашніх масавых уяўленьнях расейцаў пра вайну пераважаюць найбольш эмацыйныя характарыстыкі. Калектыўная сьвядомасьць рэагуе толькі на наймацнейшыя стымулы і, як заўсёды ў такіх выпадках, самым распаўсюджаным, можна сказаць – тыповым чынам (доля тых, хто абраў менш эмацыйныя ацэнкі, а асабліва тых, хто ўстрымаўся ад адказу на гэтую пэўнага кшталту каштоўнасную правакацыю, як можна бачыць, вельмі невялікая).

Табліца 2. Якія словы Вам найперш прыходзяць да галавы, каб назваць вайну, пачатую нападам Нямеччыны на СССР 22 чэрвеня 1941 году?
(2003, N=1600 чалавек, адказы градуяваныя, можна было адзначыць некалькі пазыцыяў.)

Вялікая	38
Крывавая	35
Трагічная	31
Жахлівая	28
Гераічная	25
Доўгая	12
Подлая	10
Забытая	4
Цяжка сказаць	1

Дадам, што калі ў 1989 годзе прыналежнасьцю да вайсковага пакаленьня ганарыліся яшчэ 7 % апытаных у Расеі, то ў 2003-м гэтая лічба склала ўжо толькі 1,8 %. На фоне падзеньня сымбалічнай значнасьці Кастрычніцкай рэвалюцыі, выцясьненьня з калектыўнай сьвядомасьці балючых успамінаў пра калектывізацыю і рэпрэсіі сталінскага часу агульная значнасьць перамогі ў вайне як вызначальнай падзеі ХХ стагодзьдзя на працягу апошніх 15 гадоў у Расеі расла.

Але справа тут ня толькі ў зьмяненьні лічбавых значэньняў таго ці іншага паказьніка дадзенай табліцы. За пятнаццаць гадоў трансфармавалася, наколькі можна меркаваць па прыведзеных лічбах, канструкцыя культурнага часу расейцаў, іначай кажучы – канструкцыя іх калектыўнай ідэнтычнасьці, «запісаная» мерамі і знакамі агульнага часу. Абазначыліся, і пры гэтым набылі прыблізна роўную важкасьць, ягоны «пачатак» (Кастрычніцкая рэвалюцыя) і «канец» (распад СССР і пасьля гэта катастрофа чачэнскай вайны, свайго кшталту «пакараньне» за адбытае). Яны склалі ўяўленыя межы калектыўнай ідэнтычнасьці («савецкага народу», «савецкага чалавека»), кропкай фокусу, сэнсавым цэнтрам усёй канструкцыі значэннага сьвету стала перамога ў Айчыннай вайне, а яе «рэхам», «двайніком» – перамога над космасам, палёт Гагарына. Пры гэтым адмоўныя значэньні падзеяў, што папярэднічалі вайне (калектывізацыя, голад, рэпрэсіі) прыкметна зьнізіліся, тады як сымбалі ўсяго нэгатыўнага, разбуральнага ці таго, што пагражае разбурэньнем, перанесьліся ў бліжэйшы храналягічны пэрыяд і сканцэнтраваліся ў яшчэ зусім ня даўняй, але ўжо сталай мінулым, «эпосе перабудовы», 1990-х гадах. Тым самым далёкія часовыя пляны ўяўленага цэлага гісторыі як бы высьветліліся, бліжэйшыя ж, наадварот, сталі яшчэ чарнейшымі. А паміж імі легла нейкая новая краіна Ўтопія – «пазалочаны век» брэжнеўскага пятнаццацігодзьдзя.

Табліца 3. Якія зь пералічаных падзеяў Вы б назвалі найзначнейшымі для Расеі?
(Падаюцца толькі найбольш статыстычна значныя пазыцыі.)

	1989 N=1500	1994 N=3000	1999 N=2000	2003 N=1500
Першая сусьветная вайна	8	19	18	14
Кастрычнік 1917-га	62	49	49	40
Калектывізацыя	10	8	6	6
Рэпрэсіі 1930-х гадоў	30	18	11	17
Перамога ў Вялікай айчыннай вайне	73	73	85	78
ХХ зьезд партыі	9	5	4	4
Палёт Гагарына ў космас	33	32	54	51
Вайна ў Аўганістане*	10	24	21	23
Пачатак перабудовы	24	16	16	20
Чарнобыльская катастрофа	36	34	32	35
Распад СССР	–	40	47	42
Вайна ў Чачні	–	–	24	31
Цяжка сказаць	4	10	3	3

Пры гэтым у міталягізаванай карціне таго часу самым рашучым чынам зьмякчаюцца, калі не наагул выключаюцца, тыя цяжка пераносныя сярэднім чалавекам, пагрозьлівыя для яго сваякоў значэньні прымусовасьці і безальтэрнатыўнасьці, татальных рэпрэсіяў, асабістай небясьпекі, якія былі шмат у чым зьвязаныя для масавай сьвядомасьці з вобразам сталінскай эпохі і горача, хаця і нядоўга, дэбатаваліся ў прэсе часоў перабудовы. Палітычна-ідэалягічная руціна і маральная двухсэнсоўнасьць брэжнеўскіх дзесяцігодзьдзяў, разам з сэмантыкай адноснай побытавай уладкаванасьці тых часоў, увайшлі цяпер у настальгічнае сэнсавае цэлае «эпохі стабільнасьці», «мірнага часу» (усеагульны дэфіцыт, перасьлед іншадумцаў, спробы афіцыйнай рэабілітацыі Сталіна да ягонага стагодзьдзя ў 1979 годзе, пачатая тады ж аўганская вайна, рост маразму самога Брэжнева і ягонага кіраўніцтва, натуральна, выцесьненыя масавай сьвядомасьцю з ідэалягізаванай карціны той эпохі).

Калі мець на ўвазе падобную сэмантычную канструкцыю, то праблематыка «памяці пра вайну» пераводзіцца для дасьледніка ў іншую плоскасьць. З пляну рэальных арыенціраў, стымулаў паводзінаў удзельнікаў вайны і іх непасрэдных партнэраў па ўзаемадзеяньні яна павінна быць перанесеная ў плян уяўленай калектыўнай ідэнтыфікацыі, сымбаляў агульнадзяржаўнага і агульнанацыянальнага цэлага. Тады перад аналітыкам паўстаюць пытаньні: кім, калі, дзеля якіх задачаў, зь якога сымбалічнага матэрыялу і якім чынам быў сканструяваны вобраз вайны, празь якія каналы і мэханізмы ён далей трансьляваўся і адтвараўся? Акурат гэты, можна сказаць, інструмэнтальна-тэхнічны бок праблемы – мэханізмы фармаваньня сымбалічна-сэмантычных структураў, іх падтрыманьня, трансьляцыі, адаптацыі – і будзе мяне цяпер пераважна цікавіць.

2

Калі галоўнай падзеяй расейскай гісторыі ХХ стагодзьдзя, паводле масавых сацыялягічных апытаньняў канца 1980-х – пачатку 2000-х гадоў, падсумаваных вышэй, для расейцаў выступае перамога ў Вялікай айчыннай вайне, то найлепшым часам, у якім рэспандэнты жадалі б жыць, яны, прыблізна з 1993–1994 гадоў, пасьля пачатку гайдараўскіх рэформаў, прыватызацыі і г. д., абвяшчаюць брэжнеўскую эпоху – умоўна кажучы, пятнаццацігодзьдзе паміж канцом 1960-х і пачаткам 1980-х гадоў.

Табліца 4. Калі такім людзям, як Вы, жылося ў нашай краіне лепш за ўсё? (2002, N=4500 чалавек.)

Да Кастрычніцкай рэвалюцыі	4
пры Сталіну	4
пры Хрушчову	3
пры Брэжневу	49
пры Гарбачову	4
пры Ельцыну	2
пры Пуціну	22
Цяжка сказаць	12

Табліца 5. Калі б можна было пачаць жыцьцё наноў, у які час вы б хацелі жыць? (2002, N=1600 чалавек.)

У Расеі да 1917 г.	4
У гады сталінскіх пяцігодак	3
У час хрушчоўскай «адлігі»	3
У спакойныя брэжнеўскія гады	39
У час перабудовы і пачатку эканамічных рэформаў	3
Цяпер, пры прэзыдэнту Пуціну	23
Жыў бы ў іншай краіне	17
Цяжка сказаць	8

На мой погляд, высокія цяперашнія ацэнкі ўжо дастаткова аддаленай у часе брэжнеўскай эпохі, да таго ж многім апытаным дзеля іх узросту папросту невядомай з уласнага досьведу, зьвязаныя ня толькі з уяўленьнямі пра тую сацыяльную стабільнасьць і параўнальны эканамічны дабрабыт – уяўленьнямі, якія выступаюць праекцыяй ураўняльных сацыяльных ідэалаў патэрналісцка арыентаванай большасьці. Адпаведна і сэнс той эпохі для сёньняшніх расейцаў не абмяжоўваецца толькі ўяўным кантрастам з больш блізкімі, вядомымі з уласнага досьведу часамі Гарбачова і Ельцына, што ўвасабляюць сёньня ў калектыўнай сьвядомасьці сацыяльны хаос, няўпэўненасьць у матэрыяльным становішчы і г. д. Пачуцьцё прыніжанасьці і перанос на мінулае, які разгружае сьвядомасьць большасьці расейцаў, вядома, існуе. Але ў гэтых ацэнках ёсьць, на маю думку, другі, сымбалічны плян.

Яны адсылаюць да ўяўнай эпохі адзінай і ўстойлівай калектыўнай ідэнтыфікацыі, стабільнага вобразу макрасацыяльнага цэлага, супольнага «мы». Прычым вышыня значнасьці і адзінае разуменьне гэтага «мы» забясьпечаны і падмацаваны тым – гранічным па сэнсавай нагрузцы – уяўленьнем аб «вялікай вайне», якое было сфармаванае ў брэжнеўскі пэрыяд.

Перш чым выказаць далейшыя меркаваньні, я б сказаў, што высокая пазытыўная ацэнка брэжнеўскіх гадоў належыць ня толькі той эпосе як такой і ня проста перанесеная, перададзеная, трансьляваныя ад старэйшых пакаленьняў да больш маладых. Гэты працэс, канечне, назіраецца, прычым часьцей за ўсё набывае своеасаблівую форму сьцьвярджэньня «ад адваротнага». Бацькі ня толькі хоцькі ці няхоцькі перадаюць дзецям уласныя ідылічныя ўспаміны аб міталягізаваным мінулым – дзеці самі маюць магчымасьць як бы параўнаць гэтыя бацькоўскія праекцыі зь цяперашнім фрустраваным станам старэйшых, іх невысокімі даходамі альбо пэнсіямі, нізкім сацыяльным статусам, адсутнасьцю рэальных дасягненьняў і ўзнагародаў за пражытае жыцьцё. Але падобнае становішча бацькоў (а значыць, ускосна і дзяцей) зьвязваецца ў сьвядомасьці тых і другіх ня з тым мінулым, 1960-мі і 1970-мі гадамі, а зь цяперашнім «сапраўдным», досьведам 1990-х.

Так што справа тут ня толькі ў пераносе «памяці» ад старэйшых пакаленьняў да маладзейшых. У ня меншай ступені брэжнеўскі час надзелены гэтай значнасьцю і ўзорнасьцю рэтраспэкцыйна, зь цяперашняга дня. Пунктам жа злучэньня тагачаснага і цяперашняга, кропкай апірышча для пераходу ў думках ад адной эпохі да іншай ёсьць сканструяваны на працягу, умоўна кажучы, 1970-х гадоў і жывы дагэтуль міт аб перамозе ў вайне. Як ні парадаксальна, яго можна назваць ня проста галоўнай падзеяй савецкай эпохі, але і цэнтральнай «падзеяй» брэжнеўскіх гадоў, калі ён быў створаны. Сэнс і апраўданьне (можна сказаць – самаабгрунтаваньне) брэжнеўскага пятнаццацігодзьдзя, як і ўсёй савецкай гісторыі ў цэлым – перамога ў вайне. Але пры гэтым самое значэньне вайны сканструяванае, зыходзячы з расстаноўкі сілаў, праблемаў і прыярытэтаў брэжнеўскіх гадоў, тагачасных сэнсавых рэсурсаў.

Іначай кажучы, я хачу сказаць, што прываблівасьць брэжнеўскай эпохі і «памяць» пра вайну як пра час цяжкіх выпрабаваньняў зь іх кульмінацыйным пунктам – перамогай над калектыўным ворагам, зьвязаныя паміж сабой. Гэтая канфігурацыя, па-першае, склалася ў брэжнеўскую эпоху, прыблізна паміж 1965 і 1980 гадамі, па-другое, яна стала асноўным элемэнтам у калектыўным самавызначэньні савецкіх і постсавецкіх людзей, расейцаў праз ідэалягічную (у сэнсе К. Мангайма) адсылку да мінулага, да «гісторыі», і, па-трэцяе, такая сымбалічна-сэмантычная канфігурацыя злучыла ў сабе сэнсавыя лініі ўсёй канструкцыі абагульненага расейскага «мы». У гэтым пляне сёньняшнія дасьледнікі ўсё меней маюць справу з памяцьцю ўдзельнікаў як такой, выцесьненай больш складаным сэнсавым утварэньнем.

Гэтая канструкцыя аўтарытэтнай мінуўшчыны, больш значэннай, чым сучаснасьць, глыбока эшалянаваная. Яна разнародная складам, а яе часткі разнаплянавыя функцыямі. Сярод іншых яна мае элемэнты вышэйшай функцыянальнай нагрузкі: яны служаць як бы шыфрам сэнсавага «замка», паролем «на ўваходзе» – фільтрам, бар’ерам, спускавой прыладай, якая «ўключае» ў дзеяньне іншыя складовыя часткі канструкцыі, забясьпечваючы іх «доступ», актывізуючы ў калектыўнай сьвядомасьці увесь «ланцужок» уяўленьняў. Што да вайны і ўсёй уяўленай канструкцыі бліжэйшай мінуўшчыны, ХХ стагодзьдзя, ролю такога фільтру адыгрывае «брэжнеўская эпоха», ідэалізаванае ўяўленьне пра яе. Яна ж, сярод іншага, улучае ў якасьці праекцыі настальгічны вобраз «вялікага правадыра». У сваю чаргу, высокая і ўсё нарастальная ў Расеі апошніх гадоў значэннасьць дваістай, шмат у чым няпэўнай фігуры Сталіна падтрымана ягонай прызнанай прыблізна трацінай расейцаў аўтарытэтнасьцю ў якасьці ваеннага лідэра, безь якога СССР не перамог бы ў вайне. Складовыя часткі агульнай канструкцыі калектыўнага «мы» падтрымліваюць і індуктуюць значэннасьць адно аднаго.

3

Другую палову 1960-х і 1970-я гады ў гэтым канкрэтным выпадку прапануецца апісваць і разумець як час усталяваньня і адноснай – часткова сымуляцыйнай – стабілізацыі посттаталітарнага альбо аўтарытарнага палітычнага ладу. Сацыяльнай умовай (у іншай лёгіцы – цаной) падобнай стабілізацыі зьявілася тады зьмякчэньне рэпрэсіўных момантаў рэжыму і няпісаны пакт аб падзеле паўнамоцтваў улады і насельніцтва – іх неўмяшальніцтва ў справы адно аднаго на тле пэўнага росту агульнага дабрабыту, з аднаго боку, і фармаваньня мноства адаптыўных мэханізмаў індывідуальнага і калектыўнага выжываньня («другая» эканоміка, «другая» сыстэма разьмеркаваньня, «другая» культура і г. д.), зь іншага.

Табліца 6. Зь якімі з наступных думак пра Сталіна Вы б хутчэй пагадзіліся?

	1998 N=1600	1999 N=1600	2003 N=1600	2004 N=1600
Сталін – мудры кіраўнік, які прывёў СССР да магутнасьці і росквіту	16	20	20	21
Сталін – жорсткі бесчалавечны тыран, вінаваты ў зьнішчэньні мільёнаў невінаватых людзей	27	32	27	31
Якія б памылкі і заганы ні прыпісваліся Сталіну, найважнейшае – што пад ягоным кіраўніцтвам народ выйшаў пераможцам у Айчыннай вайне	31	32	36	29
Палітыка Сталіна прывяла да таго, што краіна аказалася непадрыхтаваная да вайны 1941 году	14	18	18	15
Сталін працягнуў справу, пачатую Леніным і іншымі рэвалюцыянэрамі-бальшавікамі	6	6	5	8
Сталін перакруціў ідэі Леніна, стварыў лад, далёкі ад ідэалаў сацыялізму	10	8	8	9
Толькі жорсткі кіраўнік мог падтрымаць парадак у дзяржаве ў тых умовах вострай клясавай барацьбы і вонкавай пагрозы	15	20	20	16
Наш народ ніколі ня здолее абысьціся без кіраўніка такога кшталту, як Сталін, раней ці пазьней ён прыйдзе і навядзе парадак	12	18	16	16
Сталіна зласьліва ганяць людзі, якім чужыя інтарэсы расейскага народу і расейскай дзяржавы	4	5	6	5
Мы яшчэ ня ведаем усёй праўды пра Сталіна і ягоныя ўчынкі	27	30	27	33
Цяжка сказаць	10	8	6	5

Нагадаю, што да 1970-х гадоў у сацыяльнае жыцьцё СССР увайшло пакаленьне, якое нарадзілася пасьля 1945 году і якое (першае з савецкіх пакаленьняў) ня ведала ў сваім жыцьці вайны – ні з вонкавым ворагам, ні грамадзянскай, ні з ворагам «унутраным». Ад масавага зьнішчэньня, перасяленьня, дыскрымінацыі цэлых групаў і слаёў насельніцтва рэпрэсіўны апарат савецкай сыстэмы перайшоў цяпер да тактыкі больш адрасных, дакладных акцыяў. Акурат таму і якраз у тыя негераічныя гады мінулую «айчынную» («айчынную», але не «сусьветную» – «нашу», а не супольную для ўсяго сьвету!) вайну пачалі афіцыйна і ўсенародна гераізаваць. Гэты новы, адрэтушаваны і нацыяналізаваны яе вобраз задавальняў як вярхі, так і нізы соцыюму. Ад усясьветнага місіянэрства і страшнай ваяўнічасьці часоў клясычнага сталінізму і халоднай вайны ўлада перайшла няхай да дэмагагічнай і палавіністай, але ўсё ж палітыкі распружаньня ў вонкавапалітычных стасунках. Ні абагаўленьнем альбо дэманізацыяй правадыроў, ні міталёгіяй «вялікіх зьдзяйсьненьняў» грамадзтва ўжо не жыло, затое і простай агрэсіі, жорсткага прымусу шараговага чалавека з боку дзяржавы стала, здавалася, меней.

Людзей, можна сказаць, пакінулі ў спакоі, альбо, як тады казалі, «далі дыхаць». Улада і насельніцтва нібыта прыстасаваліся адно да аднаго: разышліся па сваіх «кутох» і паладзілі на аснове ўзаемнай незацікаўленасьці. Максымалізм салжаніцынскага патрабаваньня «Ня жыць ілжой» (1973) ня стаў і ня мог стаць максымай масаў, якія гадамі звыклі выжываць.

Непажаданых дзяржава цяпер не забівала мільёнамі, а адзінкамі высылала сілком за мяжу альбо сотнямі паступова выцясьняла ў эміграцыю (з другой паловы 1970-х яна мералася ўжо на тысячы). Нават са сьвядомасьці тых, хто выжыў, ня кажучы ўжо пра больш маладыя пакаленьні, стаў сыходзіць заўсёдны страх за сябе і сваякоў. Ува ўмовах фактычнай і ідэалягічнай закрытасьці ад Захаду і адсечанасьці ад больш далёкай мінуўшчыны (ад супольнай ці хаця б сямейнай памяці 1920-х гадоў, дарэвалюцыйных эпох) зразумела, з чым мог параўнаць сваё жыцьцё звычайны чалавек, на якім людаедзкім фоне савецкага ХХ стагодзьдзя вымалёўваліся для яго гэтыя – канечне ж, вельмі адносныя, па сутнасьці і зусім жабрацкія – вартасьці паўтара-двух брэжнеўскіх дзесяцігодзьдзяў, і як яны па кантрасьце былі ацэненыя большасьцю, чыя сьпеласьць (трыццаці-саракагодзьдзе) прыпала на апісаныя гады. А падобнае параўнаньне кожны сярэдні чалавек, сям’я, мікрагрупа вялі, варта адзначыць, штодзённа. Яны ацэньвалі сваё становішча, абагулена кажучы, паводле дзьвюх восяў: супастаўляючы яго з сваёй бліжэйшай мінуўшчынай – пасьляваенным пэрыядам, канцом сталінскай эпохі, з аднаго боку, і жыцьцём сваіх бацькоў (у абсалютнай большасьці, жыхароў гвалтоўна раскулачанай, абабранай і бяспраўнай сталінскай жа вёскі), зь іншага. Мерай, крытэрам пры гэтым выступала становішча большасьці сучасьнікаў – іншых, але «такіх самых, як мы», новая норма, сацыяльны стабілізатар, які стрымліваў і нівэляваў узровень узьніклай агульнай звычкі, пэўнага аморфна-калектыўнага жыцьцёвага ўкладу. Брэжнеўскае пятнаццацігодзьдзе – час крышталізацыі савецкага ладу жыцьця і тыпу сьвядомасьці, пераважнай мадэлі адаптыўных паводзінаў. Афіцыйная ідэалёгія на свой суконны лад прадстаўляла гэтыя працэсы ў выглядзе формулаў «савецкі народ» і «савецкі чалавек», дапоўненых ідэалягічнымі фікцыямі «дружбы народаў», «самай начытанай краіны ў сьвеце» ды інш., але сам працэс крышталізацыі, фармаваньня дамінантнага стэрэатыпу, несумненна існаваў (дапаўняючыся, як ужо казалася, дэмпфіроўнымі і страхоўнымі сацыяльнымі формамі «другога» пляну).

Трэба ўлічыць і тое, што да канца 1960-х гадоў СССР стаў, у масе і сярэднім, адукаванай краінай – дакладней, пісьменнай на ўзроўні школы-дзесяцігодкі. У сярэднім жа і ў масе – краінай гарадзкой (дакладней, ужо не вясковай). Ізноў жа, краінай у сярэднім і адносна пасьпяховай, то бок якая мае ў кожнай тыповай сям’і пэўны, няхай вельмі сьціплы, дастатак (бяз колькі-небудзь значнага аб’ёму ўласнасьці і без надзейных стратэгічных рэсурсаў – эканамічных, фінансавых, культурных) і некаторы, няхай і вельмі абмежаваны, вольны час. Валоданьне хаця і невялікай, але асобнай кватэрай, ідэя «ладу і стылю жыцьця» для мноства сем’яў становяцца рэальнасьцю акурат у гэты пэрыяд. Насельніцтва ў сваёй большасьці калі і не пачало набіраць тлушч, але ўсё-ткі перастала зацягваць паясы: танны хлеб, знакамітыя кілбаса і гарэлка, прынамсі, у цэнтры, канечне, не вычэрпваюць агульную пасьпяховасьць той эпохі, але ўваходзяць у яе неадменна, а пра чэргі ў правінцыі і кілбасныя цягнікі ў Маскву тады калі і казалі, то далёка ня ўсе і толькі паміж сваімі, дый тое напаўголасу.

Больш за тое, Савецкі Саюз тых гадоў стаў краінай, якая адной нагой уступіла ў масавае грамадзтва – грамадзтва масавых камунікацыяў, друкаваных і аўдыёвізуальных (тэлевізар), грамадзтва побыту, цывілізаванасьці, моды, тэхнікі і нават «тэхнічнай эстэтыкі». Элемэнты імпарту ў тым гарадзкім і сталічным жыцьці, рэальныя і сымбалічныя адначасова (вопратка, абутак, мэбля, таршэры, бра, люстры замест ранейшых аднолькавых голых лямпачак і аранжавых абажураў, касмэтыка і дзіцячыя тавары з Чэхіі, Вугоршчыны, ГДР, экзатычная кераміка і больш якасная радыётэхніка з Прыбалтыкі), – рэч невыпадковая. Яны, як і тыя крамы «Бярозка» ў найбуйнейшых гарадох, былі, канечне, толькі ўкрапінамі ўва ўнітарна-бедны савецкі побыт, але яны ўжо існавалі, былі ў рэальнасьці і ў сьвядомасьці людзей.

Пры гэтым у сукупнасьць множных, але аднатыпных «допускаў» узьніклага «вэгетарыянскага» (калі выкарыстоўваць выраз Анны Ахматавай) сацыяльна-палітычнага ладу ўваходзіла, апроч мноства іншага, магчымасьць для адукаваных слаёў, інтэлектуальных колаў і гурткоў альбо ўключыцца ў фармаваньне, падтрыманьне, абслугоўваньне параўнальна спрыяльнага, але ўжо не ваяўніча місіянэрскага вобразу новага рэжыму, альбо ў атамарным выглядзе існаваць на мяжы і па-за межамі агульнага соцыюму, у ягоных часовых запасьніках і адстойніках, не выходзячы, зрэшты, за межы прадпісанага і дазволенага. Адным з галоўных прадпрыемстваў па ідэалягічным канструяваньні абноўленай легенды ўлады (фактычная адмова ад утапічнай будучыні, рыторыка новай гістарычнай супольнасьці, акцэнт на наяўную дадзенасьць з паступовым перанясеньнем цэнтру цяжару на мінуўшчыну і г. д.) выступіла ў гэтыя гады фармаваньне ў калектыўнай сьвядомасьці новага вобразу Айчыннай вайны.

4

Пасьля прамовы Брэжнева да дваццацігадовага юбілею перамогі² новы, гераізаваны вобраз ці нават цэлая міталёгія Айчыннай вайны фармуюцца намаганьнямі прапагандысцкага апарату ўлады, работай мас-мэдыяў, літаратуры, візуальных мастацтваў, школаў, бібліятэк, усіх рэпрадуктыўных сыстэмаў савецкага грамадзтва. Унутраным адрасатам і разам з тым апірышчам новага міту выступае таксама фармаваная акурат у гэты пэрыяд ідэалягічная адукацыя: пакаленьне «вэтэранаў вайны» як захавальнікаў «непарушных устояў», «маральных узораў», «найлепшых якасьцяў савецкага чалавека» і іншае. Жывыя ўдзельнікі вайны (людзі пераважна 1910-х і самага пачатку 1920-х гадоў нараджэньня) у дадзены пэрыяд набліжаюцца да верхняй мяжы сацыяльна-актыўнага ўзросту і, як можна меркаваць, маюць пільную патрэбу ў выніковым прызнаньні, сьцьвярджэньні, падтрыманьні калектыўнай значнасьці іх існаваньня. Інстытуцыянальная сыстэма сацыяльных узнагародаў і дабротаў і прывілеяў вэтэранаў, якая складваецца ў 1970-х гадах, з аднаго боку, і фармаваньне міталёгіі выпрабаваньня, подзьвігу і перамогі, зь іншага, у сукупнасьці працуюць на гэтую сацыяльную задачу, а яе выкананьне, у сваю чаргу, як бы слугуе сацыяльнаму абгрунтаваньню брэжнеўскага рэжыму, умацоўвае яго (як лічыць улада).

Новы вобраз вайны фармуецца пры дапамозе ўсё больш папулярных у той пэрыяд гістарычна-патрыятычных раманаў-эпапэяў – як паказваюць сацыялягічныя апытаньні 1970-х гадоў, «кнігі пра вайну» ўстойліва займаюць першыя месцы ў масавым чытаньні і бібліятэчным попыце. Такім жа шырокім інтарэсам, асабліва сярод чытачоў-мужчынаў, карыстаюцца мэмуары савецкіх военачальнікаў (Георгія Жукава, Аляксандра Васілеўскага, Сяргея Штэменкі і інш.), якія акурат тады пачалі выдавацца і перавыдавацца масавымі накладамі. Новая панарамная оптыка вайны была візуальна прадстаўленая кіна- і тэлесэрыяламі пра вайну: гераічна-трыюмфальнымі эпапэямі («Вызваленьне» Юр’я Бондарава – Юр’я Озерава, 1970–1972), з аднаго боку, і вострасюжэтнымі фільмамі пра савецкіх контравыведнікаў («Шчыт і меч» Вадзіма Кажэўнікава – Уладзімера Басава, 1968; «Сямнаццаць імгненьняў вясны» Юліяна Сямёнава – Тацяны Ліёзнавай, 1973), зь іншага; да іх трэба дадаць шматразовы паўтор на кінаэкранах і па тэлебачаньні экранізацыі тых жа раманаў-эпапэяў Анатоля Іванова («Вечны кліч»), Пятра Праскурына і іншых.

Калі казаць вельмі абагульнена, у вобразе вайны пры гэтым злучаліся два сэнсавыя моманты. Па-першае, дзейнай асобай падзеяў – у традыцыях расейскай гістарычна-эпічнай прозы, рамку якой задаў у свой час «Вайной і мірам» Леў Талстой, – выступаў «народ». Гэтая ідэалягічная канструкцыя ХІХ стагодзьдзя стала рэанімавацца ў савецкай Расеі ваенных гадоў і адразу пасьля іх, калі ўлада, найперш у вусных і друкаваных выступах Сталіна, стала падводзіць вынікі і задаваць крытэры ацэнкі таго, што адбылося. Ува ўмовах 1970-х гадоў падобная фікцыя была ізноў актуалізаваная афіцыйнай прапагандай і стала адным з ідэалягічных інструмэнтаў маскаваньня і стрымліваньня пачаткаў сацыяльнай і культурнай дыфэрэнцыяцыі, росту адрозьненьняў ладаў жыцьця ў савецкім грамадзтве 1960-х гадоў, асобных прыкметаў індувідуалістычнай, спажывецкай арыентацыі ў субкультуры гарадзкой моладзі тых гадоў і іншае.

Другая сэнсавая вось, на якой будаваўся вобраз Айчыннай вайны – дэфіцыт дзеяньня, самастойнага ўчынку, а значыць, і аўтаномнасьці індывіда ў савецкім грамадзтве брэжнеўскага пэрыяду зь яго парадна-дэманстрацыйным калектывізмам, з аднаго боку, і падвойнымі стандартамі жыцьця і маралі, выпрацаванымі ўва ўмовах і дзеля мэтаў выжываньня малых групаў, нефармальных калектываў (сям’я, кампанія сяброў і іншае), з другога. У афіцыйнай культуры гэты дэфіцыт фігураваў пад назвай «актыўная жыцьцёвая пазыцыя». Парадаксальная форма, якую прымала гэтая вострая тэма ў літаратурнай, выяўленчай, тэле- і кінапрадукцыі, што працавалі тады на фармаваньне новай карціны выпрабаваньняў, гераізму і перамогі народу, палягала ў наступным. Аўтарамі альбо гіпэртрафаваўся момант добраахвотнага самаахвяраваньня пэрсанажаў, іх адмова ад саміх сябе ў імя калектыўнага цэлага («радзімы»), альбо дзеяньні герояў вызначаліся кампэтэнцыямі дзяржаўнай службы, на якой яны працавалі. Такі літаратурны і асабліва экранны вобраз палкаводца Георгія Жукава, па функцыі – бязьлітаснага дыктатара, што дубляваў у гэтым сэнсе малюнак міталягізаванага вобразу Сталіна; «індывідуальныя» рысы палкаводцу надаваліся акторам Міхаілам Ульянавым альбо ў рамках гэтага суперніцтва з правадыром (спробы службовага непаслушэнства і г. д.), альбо праз учынкі і жэсты бескантрольнага самадура. Парадычным, у тэрміналёгіі Юр’я Тынянава, выглядалі тут паводзіны экранных контравыведнікаў накшталт Штырліца, якія рукамі актора Вячаслава Ціханава рабілі адно, думалі – голасам актора Яфіма Капеляна – іншае, а атрымлівалася зь іх дзеяньняў нешта трэцяе, што павінны былі сынтэзаваць у сваёй сьвядомасьці ўжо «мы», гледачы. Паралюш самастойнага дзеяньня і падвойнае існаваньне тайнага агента мэтафарычна адтваралі звыклую атмасфэру брэжнеўскай эпохі, што ўдзячна пазнавалася глядацкай большасьцю і спараджала «чорныя» показкі ў асяродку як бы адстароненай меншасьці (тэму «дулі ў кішэні» цяпер не абмяркоўваю).

Сярод іншых задачаў гэтай літаратурнай і кінэматаграфічнай прадукцыі была актуальная неабходнасьць перахапіць ініцыятыву, заглушыць і выцясьніць з грамадзкай сьвядомасьці канкурэнтныя – дэгераізуючыя, стаічныя альбо нават камэдыйна-сатырычныя – уяўленьні пра вайну і найноўшую гісторыю Расеі ў цэлым. Альтэрнатыўныя вэрсіі нацыянальнай гісторыі, разам з ключавымі падзеямі ХХ стагодзьдзя, высоўваліся ў другой палове 1960-х – сярэдзіне 1970-х у сам- і тамвыдаце, дысыдэнцкай літаратуры. У іх уздымаліся пытаньні пра падзеі 1920–1930-х гадоў, што прывялі да вайны і шмат у чым вызначылі яе ход, выказваліся меркаваньні пра непамерную сацыяльную і чалавечую цану перамогі, назначаліся хады да бесстароньняга гістарычнага дасьледаваньня гэтага кола праблемаў і парэвалюцыйнай гісторыі краіны ў цэлым.

5

Афіцыйнае фармаваньне новага «ядравага» ладу калектыўнай ідэнтыфікацыі савецкіх людзей у 1970-х гадах суправаджалася ці нават забясьпечвалася дзеяньнем характэрнага сацыяльнага мэханізму. Гаворка вядзецца пра ўнутраны раскол адукаванага пакаленьня, умоўна кажучы, пакаленьня шасьцідзясятнікаў, і пра сымбалічнае выцясьненьне адной часткі сіламі другой з апірышчам на думку «народу», увасобленую ў міталягічна гераізаванай фігуры «вэтэрана». У гэтым выпадку гаворка ідзе нават ня столькі пра канкрэтных людзей, што займалі тады тую ці іншую пазыцыю (хаця, зразумела, і пра іх), колькі пра тыповыя ролі. У гэтым сэнсе падваеньне і здача могуць быць «унутраным» момантам самавызначэньня адной асобы, – такі, напрыклад, выпадак Юр’я Бондарава.

Фракцыя, якая «перамагла» ў гэтым эпізодзе барацьбы (і ў падобным супрацьстаяньні як такім, а яно, як я думаю, тыповае для гісторыі інтэлектуальных слаёў у Расеі), прымае і ўзаконьвае аморфную думку большасьці. У выніку яна ў далейшым становіцца элемэнтам стабілізацыі, дакладней, кансэрвацыі сыстэмнага цэлага, якому пагражае распад. Акурат такое прыняцьце і ўзаконеньне выступае чарговым крокам існаваньня – альбо раскладу – савецкай сыстэмы наагул, функцыянальна замяняючы ў ім рэальную зьмену элітаў у структурах улады і «культуры», якая яе абслугоўвае.

Падкрэсьлю, што гаворка ідзе не пра сутыкненьне сьветаглядаў двух розных пакаленьняў, «бацькоў» і «дзяцей», а пра сьветаглядны раскол унутры аднаго пакаленьня; хутчэй, гаворка можа ісьці пра нешта накшталт разьдзяленьня на «сучасьнікаў» і «сынхраністаў», у старой тэрміналёгіі Віктара Шклоўскага. У меру ж зьмены пакаленьняў зрушваецца толькі ключавы пункт, вакол якога крышталізуюцца сымбалі калектыўнай ідэнтыфікацыі, – вузлавы пункт «перадачы», дакладней, трансфармацыі, пераасэнсаваньня вобразаў калектыўнага «я=мы».

У такім разе аналітык, верагодна, мог бы падоўжыць гэтую траекторыю зрухаў альбо пераломаў на крок у мінуўшчыну (калі, прыблізна паміж 1925–1940 гадамі, фармавалася «новая» памяць вакол Кастрычніцкай рэвалюцыі), таксама як і ў будучыню. Сёньня, паміж 1995–2005 гадамі, калі пакаленьне вэтэранаў у Расеі, як ужо казалася, фізычна амаль сышло, на нашых вачох у сродках масавай камунікацыі, кіна- і тэлесэрыялах, падручніках гісторыі, папулярнай гістарычнай славеснасьці і інш. складваецца «новы» вобраз вайны і ўсяго папярэдняга стагодзьдзя. Гэта сыстэмная работа, якая павінна ў выніку задаць фокус калектыўнай ідэнтыфікацыі для бліжэйшых пакаленьняў расейцаў ужо XXI стагодзьдзя, становіцца, праз палітыку дзяржаўнай падтрымкі і простай замовы, усё больш інтэнсіўная, больш за тое – ударная. Інкрустацыя гэтага вобразу адносна «новымі» элемэнтамі (сымбалямі вялікадзяржаўнасьці і праваслаўя, з аднаго боку, прыёмамі галівудзкай паэтыкі і піратэхнікі, зь іншага) не закранае прынцыповых і дастаткова ўстойлівых у часе момантаў канструкцыі «ключавой падзеі» і «гісторыі» наагул, разам з тым забясьпечвае ім пазнавальную масавымі чытачамі, гледачамі, слухачамі адаптацыю да цяперашняга дня. Іначай кажучы, справа тут і ўва ўсіх падобных выпадках ня проста ў ідэалёгіі самой зь сябе (яна можа ў пэўных межах зьмяняцца) і не ў сымбалічных структурах як такіх (яны, насуперак пашыраным банальнасьцям, ніколі не «лунаюць у паветры» і ня «ўсмоктваюцца з малаком маці»), а ў мэтанакіраванай працы інстытуцыянальных мэханізмаў сацыяльнай сыстэмы.

Сувязь паміж уяўленьнямі пра найлепшы час стагодзьдзя і галоўную падзею стагодзьдзя (роля перамогі ў вайне становіцца ў гэтым апошнім сэнсе, як ужо згадвалася, усё больш значэннай) указвае на тое, што вобразы калектыўнай ідэнтычнасьці і носьбіты іх – ядравыя структуры – для Расеі канца стагодзьдзя пераважна склаліся, відаць, у параўнальна мірную, спрыяльную для масаў брэжнеўскую эпоху. Далей яны дастаткова спрыяльна перажылі крах савецкай сыстэмы і ўтрымалі сваё значэньне ў працэсах яе раскладу і распаду. Яны дэмпфіруюць самыя хваравітыя наступствы гэтага распаду для індывідуальнай і калектыўнай сьвядомасьці. Але справа гэтым не абмяжоўваецца: устойлівасьць названых сымбалічных структураў забясьпечваецца іх функцыянальна-цэнтральным становішчам у сыстэмах калектыўнай ідэнтыфікацыі расейцаў. Іншых такіх жа актуальных, такіх жа дадатных і такіх жа агульных сымбаляў для насельніцтва Расеі сёньня няма («Захад» – утварэньне такое ж агульнае, але сэмантычна дваістае, і нэгатыўныя значэньні ў ягонай ідэалягізаванай калектыўнай сэмантыцы на працягу 1990-х гадоў растуць, а цяпер і пераважаюць). У сваю чаргу, гэтыя ўстойлівыя ядравыя структуры значна тармозяць разьвіцьцё новых фокусаў індывідуальнай і калектыўнай ідэнтыфікацыі ў Расеі, сучасных і незалежных ад дзяржавы арыенціраў паводзінаў, самастойных крытэраў ацэнкі сябе і іншых – як на масавым узроўні, так і ў протаэлітных фракцыях расейскага соцыюму, у друку і візуальных мэдыях, большасьць зь якіх сёньня прымусова адзяржаўлена, ува ўсёй бюракратычнай і па-ранейшаму не рэфармаванай рэпрадуктыўнай сыстэме постсавецкага грамадзтва.

Гераізацыя вайны, манумэнталізацыя яе калектыўнага вобразу – зусім ня сьведчаньне памяці, а ўказаньне на месца забыцьця, амнэзычны сьлед ці «шнар», які ўласна і дэманструецца рэспандэнтамі пры апытаньнях, з навязьлівасьцю тыражуецца сродкамі масавай інфармацыі і іншае. Перад намі кенатаф, надгробак над адсутнай у гэтым «месцы» сьвядомасьцю – над нязьдзейсьненым усьведамленьнем: помнік, а ня памяць. А гэта значыць, што траўматычная падзея Другой сусьветнай вайны ў Расеі – у адрозьненьне, напрыклад, ад Нямеччыны – рэальна не перажытая (да ліку разьлівых адрозьненьняў тут належыць, у прыватнасьці, і той кардынальны факт, што нацызм, вайна ў савецкай і постсавецкай Расеі не зьвязаныя з галакостам, якога ў калектыўнай сьвядомасьці расейцаў наагул няма і як бы не было). Не зразуметыя прычыны таго, што адбылося, ход падзеяў і рухальныя сілы, сэнс і наступствы. З вайны, з «работы жалобы» ўсьлед ёй, вакол яе і з нагоды яе не атрыманы досьвед, які б зрабіў немагчымым у далейшым тое разьвіцьцё грамадзтва, якое прывяло да вайны. Насельніцтву Расеі, яе ўладным і іншым «элітам», не прышчэплены на будучыню імунітэт да таталітарызму, дзяржаўніцтва, ксэнафобіі, да сацыяльнай пасіўнасьці і ізаляцыянізму, зайздрасьці і інфантыльнасьці, на якія заўсёды абапіраліся і сёньня абапіраюцца недэмакратычныя рэжымы.

Перакладзена зь нязначнымі скаротамі з расейскай паводле: Отечественные записки. 2004. № 5. С. 68–84 – з ласкавай згоды аўтара.