Была пятніца, восьмага траўня. Наплываў ясны пагодлівы вечар, сьвежы і зорны. Марка зь Янам сядзелі пад парасонамі вулічнай кавярні, дапіваючы па трэцім кухлі піва.

Яны пасябравалі параўнаўча нядаўна – трохі болей за год, на паседжаньні літаратурнай студыі пры рэдакцыі гарадзкой моладзевай газэты. Абодва выявіліся прыхільнікамі паэзіі, вось і зараз, прысёрбваючы піва, вялі тую самую несканчоную размову, што доўжылася паміж імі ўжо цэлы год.

– Ну добра, украінскай літаратуры няма. Усе тыя тычыны-сасюры даўно павыміралі. Дый што яны пісалі?! – запальна пытаўся Ян. – Другое дзела расейская літаратура. Асабліва – паэзія.

– Паэзія – яна заўсёды іншая рэч. Або «другое дзела», як ты сказаў, – шматзначна падтакнуў Марка, пасьля чаго натхнёна дапіў сваё піва. Зірнуўшы ў пусты кухаль, ён раптам нарадзіў прапанову. – Слухай, а як наконт таго, каб палірнуць?

– Што палірнуць? – Ян, заглыблены ў сваю выкрывальна-хваласьпеўную прамову ў гонар паэзіі, не адразу злавіў перамену тэмы. – А, палірнуць? Чаму б і не?

У пажарнай часьці, дзе Марка зарабляў свой хлеб надзённы мастаком-афармляльнікам, якраз сёньня далі прэмію за першы квартал. Марка пасьпеў ужо купіць у пэнсіянэра каля вакзалу томік Тэкерэя ў добрым стане і таму пачуваўся вызваленым ад абавязку несьці дахаты і рэшту грошай. Жонцы заўсёды можна сказаць, што прэмію зрэзалі. З гэтае прычыны ён узмахам рукі паклікаў афіцыянта ды рашуча замовіў пляшку партвэйну.

Калі густая чырвоная вадкасьць соладка і павольна пацякла па страваводах, Ян зрабіў спробу вярнуцца да ранейшае тэмы.

– Але і ў расейскай паэзіі ня так усё проста. Вось я, напрыклад, цаню Іосіфа больш за ўсіх тых жэняў, андрушаў і робэртаў, разам узятых. Занадта шмат яны пра чырвоныя сьцягі пісалі.

Марка, ня маючы пярэчаньняў (дый ахвоты лезьці ў спрэчку), толькі кіўнуў і другі раз прыклаўся да шклянкі, дзе прадбачліва пакінуў на два пальцы віна. А Ян акурат тым часам (часам Маркавага глытка) неспадзявана й раптоўна згубіў нітку размовы. Ён паглядзеў на пляшку такім запытальна-ўмольным позіркам, які цяжка было не зразумець, і калі Марка плюхнуў зь яе ў шклянкі, Ян хуценька схапіў сваю, паднёс да вуснаў, але замест выпіць зьнячэўку прамовіў:

– Скажы мне, адкуль яны бяруцца?

– Хто – яны? – не зразумеў Марка. – Паэты?

– Ды не. Вэтэраны, – прыцішыў голас да шэпту Ян.

– Як гэта – адкуль? – ня цяміў Марка.

– Зараз растлумачу, – паабяцаў Ян, чаркнуўшыся зь сябрам. Яны выпілі, перавялі дых, і Ян працягваў: – Еду я сёньня ўраньні ў бібліятэку, а ў тралейбус на Тэатральным пляцы заходзіць вэтэран. Невялічкі такі сівы дзядок, ордэнаў на ім вось так, – Ян правёў рабром далоні па таліі ніжэй за стальніцу, там, дзе Марка і ня ўбачыў, адно мог здагадацца. – І ён так уладна, так жорстка абвёў нас усіх, хто ехаў у тым тралейбусе, вачыма: «Ану, хто тут мне месца саступіць?» – што адразу трое ці чацьвёра ўсталі. Ён тады сеў, яшчэ раз нас усіх позіркам акінуў ды паехаў сабе…

– Ну і што тут цябе зьдзіўляе? – запытаўся Марка і зноў плюхнуў у шклянкі. – Заўтра ж гэты, Дзень Перамогі.

– Але! – Ян перайшоў ужо на ціхі шэпт, хоць, апрача іх, у радыюсе мэтраў дзесяці не было ніводнага наведніка, адно воддаль маячыў у дзьвярах пануры афіцыянт. – У тым і ўся загадка. Скажы, чаму іх не відаць у іншы час, увесь год? Ні ўлетку, ні ўвосень, ні ўзімку?

– Цікава… – Марка задуменна паглядзеў у шклянку і даліў яшчэ патрошку, спачатку сабе, потым сябру. – Калі шчыра, дык я таксама калісьці пра гэта думаў. Ну, будзьма!

Гэтым разам партвэйн пайшоў плаўна й нячутна, пакінуўшы адно гаркаватую слодыч у горле. Скаўтнуўшы асцу, Марка працягваў:

– Як мне было гадоў дзесяць-дванаццаць, да нас у школу іх часьцяком прыводзілі, ну гэтых, вэтэранаў. Я тады думаў: «Калі стану дарослым, яны ўжо ўсе паўміраюць, і маё пакаленьне будзе ганарыцца, што бачыла яшчэ жывых удзельнікаў той вайны».

Ян паглядзеў на Марку ва ўпор і нэрвова гігікнуў. Марка, нібыта зразумеўшы, кіўнуў.

– Мне ўжо сорак два, а я кожны год бачу іх у траўні на парадах. І яшчэ праз год буду бачыць, і праз два, і празь пяць. Некалі мне проста здавалася, а цяпер я перакананы – пражыву сваё жыцьцё, памру, а яны на сваіх парадах усё будуць хадзіць і хадзіць.

Запала маўчаньне. Ян заміж адказу працягнуў руку цераз стол і сам разьліў рэшткі віна. Сябры, нібы па камандзе, узьнялі шклянкі і зрабілі глыток. Ян ажно закерхаўся – словы лезьлі з горла насустрач трунку.

– Слухай, а табе ніколі не здавалася… Мо яны ўжо і напраўду памерлі?

Марка падняў вочы.

– А давай праверым…

* * *

Сябры разьлічыліся – гэта значыць разьлічыўся Марка. Ян выняў быў з кішэні пяцёрку, але старэйшы таварыш уладным рухам рукі спыніў яго: кінь! Ён даў маркотнаму афіцыянту пяцідзясятку і, каб было бяз рэшты, паказаў на пляшку каньяку мясцовага разьліву, якая самоцілася ў шкляным бары сярод гарэлак і партвэйнаў:

– А гэта нам з сабой. І пару бутэрбродаў, тых, зь селядцом.

Могілкі ў іхнім горадзе былі не далёка і ня блізка. Марка зь Янам перабеглі вуліцу, ускочылі ў пусты, ці не апошні, тралейбус, не прабіваючы квіткоў, перайшлі пяць або шэсьць прыпынкаў. Яны выйшлі ў змрок, які ўвачавідкі гусьцеў, перасеклі яшчэ дзьве вуліцы зь пераважна прыватнай забудовай. Жалезная брамка, што служыла бакавым уваходам на могілкі, аказалася адчыненая – яна адно ціхенька рыпнула, калі сябры пераадолелі яе і спыніліся.

– Ну і што цяпер? – запытаўся Ян здушаным голасам.

Як быццам у адказ, недзе ў прыватным сэктары хрыпата азваўся певень. Ягоны крык ня ўзьняўся ўгору і ня быў падхоплены іншымі пеўнямі. Дый ці былі на гэтай гарадзкой вуліцы іншыя пеўні?

Марка прымружыў вочы, паправіў акуляры і, прыціскаючы да грудзей пляшку, рушыў уперад вузкай сьцежкаю паміж магілаў. Ян, баязьліва горбячыся й азіраючыся, пабрыў сьледам.

Хвілінаў празь дзесяць яны апынуліся на цэнтральнай алеі, параўнаўча шырокай і асьветленай двума слабенькімі бледнымі ліхтарамі. Сюды, на алею, таксама выходзілі магілы, але яны былі прыветнейшыя, чым там, у глыбіні кладоў. Ахайна абкапаныя, дагледжаныя, зь вянкамі і жывымі кветкамі ў бутэльках з-пад кефіру ды ў маянэзных слоічках.

– Тут ляжаць дастойныя людзі, – прамармытаў Марка, кіруючыся бліжэй да сьвятла. Паўз магілы двух мэраў, чые чорныя гранітныя галовы сурова ўглядаліся ў цемру з дарагіх пастамэнтаў, паўз магілу дырэктара тэатру і галоўнага лекара гарадзкога шпіталю сябры нарэшце выйшлі да лавачкі, што сіратліва прыткнулася пад далёкім ліхтаром. Разгледзеўшыся й змахнуўшы з дошак невідочны пыл, Марка сеў, заціснуўшы паміж каленяў пляшку. Алюміневая закрутка тройчы затрашчала ў ягоных пальцах.

– Пі, – працягнуў ён пляшку Яну. Той узяў, зрабіў глыток, скрывеліўся.

– Ну як? Нармальны? Ці палёны? – Марка, не чакаючы адказу, забраў пляшку і зрабіў адразу два вялікія глыткі. – Нармальны! Г-гу!..

Дзесьці за дрэвамі, у нябачным адсюль прыватным сэктары, завыў сабака. Ян спалохана азірнуўся і ўцягнуў голаў у плечы.

Марка падбадзёрліва ляпнуў сябра па плячы і раптам замёр. Паблізу пачуўся дзіўны, незразумелы гук. Гэта быў скрыгат, але ня гучны і рэзкі, а глыбокі, як быццам прыглушаны слоем нечага мяккага. Ваты? Ці – зямлі?

Сябры інстынктыўна прыгнуліся, прыціснуліся адзін да аднаго і павярнулі галовы ў той бок. Спачатку нічога не было відаць, аднак потым у цямрэчы за магіламі ўдалося разгледзець нейкі хаатычны, адрывісты рух.

Гэта быў стары мужчына зь зеленаватым тварам і рэдзенькімі валасамі на чэрапе, апрануты ў форму падпалкоўніка з чырвонымі пятліцамі танкіста. Левая рука вісела ў яго ўздоўж цела амаль нерухома, але правай падпалкоўнік даволі спрытна абтрапаў з кіцеля наліплую зямлю. Худыя й тонкія пальцы былі закрапаныя воскам, што прыліп да пазногцяў.

– Эй, рабята! – ён з-за магільнай агароджы памахаў Марку зь Янам усё тою ж правай рукой. – З наступаюшчым празьнічкам вас!

– Дзякуй… вас таксама… – прамармытаў Марка. Ян, далучаючыся, кіўнуў.

– Тут нашых нікаго ня відзелі? – пацікавіўся падпалкоўнік, гледзячы глыбока запалымі вачыма, нібы і не на іх, а некуды ў глыбіню цемры. У адказ Марка толькі паціснуў плячыма.

– Ну ладна… – вайсковец павярнуўся і, далей атрасаючыся, пацёгся паміж магіламі кудысьці ўлева. Сябры праводзілі яго позіркамі, усё яшчэ не даючы веры вачам. Ян дробна-дробна цакатаў зубамі. Марка паднёс яму да рота пляшку і ўліў глыток каньяку. Ян адно ўдзячна кіўнуў і абхапіў свае локці далонямі. Яго калаціла дробная дрыготка.

Далей уздоўж алеі адна з цэнтральных магілаў таксама заскрыгатала, глуха і невыразна. Падпалкоўнік прысьпешыў у той бок хаду. І якраз своечасова – з-пад пліты павольна паднялася высокая, станістая постаць у мундзіры з шырокімі лямпасамі і вялікімі залатымі зоркамі на пагонах.

– Таварышч генерал! – падскочыў да яго танкіст, уздымаючы ўгору неслухмяную правую руку. – Падпалкоўнік Панкратаў на таржэсьцьвеннае пастраеніе прыбыў первым!

– Вольна! – мармытнуў генэрал, атрасаючы мундзір. – Не сьпяшыце, падпалкоўнік. Хаця усердзіе пахвальнае.

Абодва вайскоўцы выйшлі на цэнтральную алею. Цяпер было відаць, што зямля прыліпла ня толькі да кіцеляў, але і да штаноў – генэралавых, дыхтоўных, зь лямпасамі, і падпалкоўнікавых, вузейшых і сьціплейшых. Чаравікі ў абодвух таксама былі забруджаныя, хоць і не гразёю, а пылам. Таму сьпярша генэрал, а за ім і падпалкоўнік асьцярожна патупалі нагамі.

– Бач… ты не памыліўся… – прашаптаў Марка і прагна каўтануў з пляшкі. Ян працягнуў дрыготкую руку і, абліваючыся, зрабіў свой доўгі глыток.

А глухаватае скрыгатаньне ўжо неслася з розных бакоў, здалёк і зблізку. То тут, то там гупала аб дол каменная пліта і з-пад яе паднімалася чарговая постаць у мундзіры.

Нябожчыкі падцягваліся да генэрала й падпалкоўніка, рапартавалі аб прыбыцьці, а потым працягвалі атрасацца, пакрысе шыхтуючыся ўздоўж алеі ў ня вельмі роўную калёну. Ян з Маркам незварушна сядзелі на лавачцы. Ды на іх ня надта і зважалі. Размовы, што вялі нябожчыкі міжсобку, перапляталіся ў шырокае і не зусім зразумелае палатно:

– Ох харашо як вакруг!.. Вясна, усё пазелянела! Нядарам вясной пабеду дабылі!

– Ты, што лі, яе дабываў? Да табе ж у сорак пятам чатырнаццаць лет стукнула, Іван Міронавіч! Ты ж ваенруком усю жызнь праработаў у школе, пацаноў вучыў працівагаз адзяваць!

– Ну і што, і эта тожа нада! Гатовіў будушчых зашчытнікаў. Ці вы што проціў імееце, Міхаіл Пятровіч? Ілі я вінават, што ад вас малодшы?

– О, глядзі, Сямёнаўна вылезла! Ты ж наша падруга баявая, і маць, і сястра, і жана! – паміж магільных агароджаў прабіралася, накульгваючы, старэнькая бабуля ў доўгай чорнай спадніцы і плюшавай жакетцы, на якой трыма шэрагамі тырчэлі ордэнскія плянкі. – А дзе ж самі награды твае? Дзецям у насьледзтва аставіла?

Сямёнаўна спынілася, абаперлася на весьніцы каля адной з магілаў і прашамкала:

– Да награды мае Віцька, унук младшы, яшчэ ў дзевяноста первам вывез у эту Польшу, каторую мы з вамі, Пятровіч, асвабаждалі, і там зьмяняў на часы электронныя, кітайскага праізводзтва.

– Да вы што? Вот негадзяй! І як так можна!.. – абураны, разьвёў рукамі Пятровіч. Ад рэзкага руху адна рука ў яго ненатуральна перагнулася ў локці навонкі, і ён ашчадна засунуў яе ў кішэню кіцеля.

А Сямёнаўна, шчэмячыся вузкімі праходамі між магілаў, тлумачыла:

– Дык ён жа тых часоў прывёз тады нямерана, цэлыя два мяшкі. З тымі часамі паўгораду хадзіла. І це тры кіоскі на базары, якія ён січас дзержыць, яны ад тых часоў пачаліся. То разьве ж мне жалка?

Марка здрыгануўся і асьцярожліва перавёў позірк на свой гадзіньнік. «Casio» паказваў палову на трэцюю. Ян, прыхінуўшыся да сябравага пляча, ужо не трымцеў, а сядзеў у нейкім здранцьвеньні. Марка сіламоц расчапіў яму зубы і ўліў туды колькі грамаў каньяку. Па тым, што на Янавым гарляку таргануўся коўцік, было зразумела: жыцьцё ў целе яшчэ кволіцца. Марка ашчадна паднёс пляшку да вуснаў і адпіў сам.

Тым часам Пятровіч выйшаў на сьвятло і выявіўся тоўстым і пляшывым маёрам-сувязістам. Ён паглядзеў у бок Маркі зь Янам і быццам бы сам сабе, але досыць голасна прамовіў:

– А ў ніх жа тут зараз есьць магазіны і кіоскі эці, як іх… кругласутачныя! Чуеш, Сямёнаўна, а твой унук часам не такім кіоскам заведуе?

– Не, ён куртачкамі і штанамі таргуе, – ужо зусім побач адгукнулася Сямёнаўна. – У яго ўначы закрыта.

– А-а-а, і то праўда… – Пятровіч відавочна ўзьбіўся на блізкую й важную для сябе тэму. – Да і дзенег гэтых, саўраменных, наўрад лі ў каго найдзёш. Яны ж, радня, перад тым, як хараніць, усе карманы абшараць!..

Той, каго ён называў Міронавічам, невысокі вузкаплечы нябожчык у форме няпэўнага роду войскаў з пагонамі старшага лейтэнанта, стоячы трохі воддаль, разьвёў рукамі ды паціснуў плячыма. Гэтыя рухі атрымаліся нязграбна-драўлянымі, аднак Пятровіч мяняць тэму не хацеў.

– Вот у нас пару лет назад тут вылез учасьнік Акцябарскай рэвалюцыі. Яму ў наябры паложана, але ён дзень перапутаў ці, можа, і нарошна. Яно ж прыятней вясной вылезьці. Так у яго, слыш, Міроныч, у яго ў падкладцы пінжака залатыя царскія пяцёркі зашыты аказаліся. Ну, я табе скажу, мы тагда гульнулі!.. – летуценна гнуў сваё Пятровіч, пакрысе, крок за крокам, набліжаючыся да лавачкі. Марка прытуліў Яна да сябе, і той ад жаху апусьціў голаў, гледзячы проста пад ногі, у цемру, ледзь разбаўленую бледным ліхтарным сьвятлом.

Пятровіч неяк бокам, нізка і дробна перастаўляючы ногі, нібыта ішоў на пратэзах, чыкіляў да ліхтара. Ян роспачна застагнаў, а Марка схаваў пляшку з каньяком пад куртку.

– Вот слышце, маладыя людзі, – здалёк пачаў Пятровіч, спыніўшыся мэтраў за пяць ад іх. – Скока зараз бутылка водкі стоіць? У эціх вашых, новых дзеньгах?

Марка з паўхвіліны счакаў. Нябожчык зрабіў у іхнім кірунку яшчэ тры крокі, і не адказаць ужо было немагчыма. Намагаючыся, каб голас не трымцеў, Марка прашаптаў:

– Ды грыўні тры-чатыры…

– Ё-ёй… Дарагавата… – Пятровіч быў ужо за пару крокаў. – Прэжнія разы былі і па дзьве, і па паўтары грыўні. Што ж гэта такое, што ўсё даражае?

Марка зь Янам маўчалі. Пятровіч таксама спыніўся й быццам задумаўся, вырашаючы нейкую складаную задачу. Потым зрабіў ячшчэ два-тры дробненькія крокі ды пачаў сваёй правай рукою ці то мацаць, ці то масіраваць грудзі – леваруч, там, дзе сэрца.

«Можа, яму блага? – мільганула ў галаве ў Маркі, ды гэтую думку імгненна захінула іншая: – Але як гэта мерцьвяку можа быць блага?» А Пятровіч, пакуль тое, палез пад адварот кіцеля і пачаў там нязграбна шнарыць.

– Слушайце, маладыя людзі… – ён калупаўся за пазухай, і Марку рабілася страшна ад самой думкі пра тое, што Пятровіч зараз можа адтуль дастаць. – А вот вы можаце даць мне эці самыя чатыры-пяць грывень… не за бясплатна… а вот за эта, напрымер.

Ён выцягнуў руку з-за пазухі – там не было нічога. Але той самай рукой ён зьняў з грудзей ордэн Чырвонай Зоркі і працягнуў яго Яну, адначасова прыкручваючы двума нягнуткімі пальцамі на «хвосьцік» круглую мэталёвую заглушку, якую і адшпільваў так доўга з адвароту кіцеля.

– Ордэн. Ён гаразда дарожэ стоіць.

Ян, быццам загіпнатызаваны, глядзеў на пяціканцовую мэталёвую зорку, пакрытую чырвонай эмальлю, потым узяў яе левай рукою, беражліва, двума пальцамі. У той самы час правую далонь ён засунуў у кішэню штаноў і здабыў адтуль пяцёрку – тую самую, якой спрабаваў разьлічыцца ў бары і якую ўладным рухам вярнуў яму Марка.

– Вось. Вазьміце.

Мярцьвяк працягнуў сваю выпетраную далонь, і Ян паклаў туды банкноту, хутка-хутка, яшчэ й адхапіўшы сваю руку, каб выпадкам не дакранулася плоць да плоці. Пятровіч заўважыў і ўсьміхнуўся вузкімі, амаль нерухомымі вуснамі:

– Ня нада, ня нада баяцца…

Ён схаваў пяцёрку ў кішэню і, павольна разьвярнуўшыся, пашкандыбаў па алеі.

А нябожчыкаў тым часам прыбывала й прыбывала, іхняя шматгалосая размова ўжо разьлягалася па-над усімі кладамі.

– Сматры-сматры, Манцюк паказаўся! Ах ты, тля бандэраўская! Ты ж первых два года вайны ў паліцаях служыў ілі там у лясу сядзеў. А патом, кагда нашы прыйшлі, так ты, как ні ў чом ні бывала, прысаедзініўся! Ану, прачся назад, зараза, а то закапаем утарой раз!..

– О, Лазар Майсеевіч паявіўся. Ты што ж, за ўсю жызьнь так вышэй маёра і не даслужыўся? Пятая графа памяшала?

Той, каго назвалі Лазарам Майсеевічам, выглядаў яшчэ амаль жывым – відаць, яго пахавалі ня так даўно. У яго быў прыгнечаны выраз твару са стуленымі вуснамі ды вялікім, хоць і не крукаватым носам. Маёрскі мундзір сядзеў на ім неяк недарэчна, але ён, абцягнуўшы яго, упэўнена папраставаў на алею, туды, дзе стаяў генэрал. Высока паднімаючы ногі, якія, здавалася, зусім не згіналіся ў каленях, Лазар Майсеевіч адрапартаваў пра сваё прыбыцьцё, а затым, далікатна ўзяўшы генэрала пад локаць, адвёў яго ўбок, бліжэй да ліхтара. Марка ўслухаўся і пачуў досыць гучнае шамканьне:

– Слышце, таварышч генерал… Тут нада рашыць адзін вапрос. Я ж эта, нядаўна, так сказаць, пераход савяршыў.

– Што-што? – не зразумеў генэрал.

– Ну, помер то есьць.

– А-а-а. Ну і што ж? – генэрал размаўляў неахвотна, відавочна дэманструючы жаданьне вярнуцца да больш прыемных абавязкаў. Недалёка ўжо тоўпілася з паўтузіна новых нябожчыкаў, якія, падымаючыся на дыбачкі, пазіралі ў бок постаці зь лямпасамі. – Давай быстрэй, Майсеевіч!

– Так штоб быстрэй, то эта… – сумеўся Лазар, – нужна ваша помашч…

– Какая яшчэ помашч? – скрывіўся генэрал.

– Вы ж з эцім, зь цяперашнім прадсядацелем гарсавета, як эта ано… з мэрам, вы ж зь нім знакомы? Он жа ў вас у ваенкамаце замясьціцелем начынаў? Так уродзе?

– Не замясьціцелем, а камсоргам! Не цяні, Майсеевіч! Кажы, што нада!

– Так вот… – Майсеевіч відавочна ня ўмеў «не цягнуць», – я ж калі помер… мы ж в очарадзі стаялі… на кварціру.

– У цябе ж была кварціра, трохкомнатная! На бульвары герояў Сталінграда, з улучшанай планіроўкай!.. – усё больш уквелена хрыпеў генэрал.

– Ой, да кагда эта! – Лазар паднёс рукі да грудзей. – Посьле этага я два раза зьяжджаў. Та кварціра старшай дочке асталась. А пасьледнее ўрэмя я жыў з унучкай, у двухкомнатнай хрушчоўке.

– І што? – у генэрала яўна сканчалася цярпеньне.

– Да эта ж… Як я помер, акурат перад дваццаць трэцім феўраля, то мы ўсе ждалі, што нам ордзер прынясуць, на новую кватэру. Чэраз эта ажыданіе мяне радныя яшчэ дзьве нядзелі не харанілі. Фу, стыдна сказаць, усю хату ім праваняў…

– Ну і што з этага? – генэрал ужо крычаў, не хаваючы раздражненьня. – Ты радзіш, наканец, чаго ты хочаш?

– Ой, тока ня нада на мяне крычаць! – Лазар Майсеевіч таксама адважыўся падвысіць голас. – Я вас тока папрасіць хацеў, штоб вы днём, посьле парада, есьлі прадставіцца случай, напомнілі пра этот вапрос прадсядацелю. Бо маі так і асталісь у той хрушчоўке. Пахлапочыце, таварышч генерал?

Генэрал выхапіў локаць з Майсеевічавых пальцаў, рэзка крутануўся на абцасах і, не адказаўшы, хутка, наколькі мог, рушыў да новапрыбылых нябожчыкаў, якія чакалі яго на алеі воддаль. Адышоўшы крокаў на дзесяць, ён азірнуўся на Лазара, што самотна застыў, трымаючы сагнутую ў локці руку, якая толькі што разьвіталася з рукавом суразмоўцы. У генэралавым позірку зьмяшаліся пагарда й шкадоба, а з паўраскрытага пустога рота даляцела кароткае й глухое: «Ладна!.. Пасмотрым».

Марка зь Янам пасьпелі трохі апамятацца і нават украдня глынулі з пляшкі, якую дзеля гэтага мусілі нахіляць ужо вельмі высока. Марка зноў схаваў пляшку пад паху, за куртку, і своечасова, бо па алеі да іх набліжаліся падпалкоўнік Панкратаў і маёр Пятровіч, які сьціскаў у правай руцэ атрыманую ад Яна пяцёрку.

– Тут за пару кварталаў есьць вагончык кругласутачны… – Пятровіч паціраў ад радасьці рукі. – Там і затаварымся. Хоць мярзаўчыка якога-небудзь, штоб вкус ва рту напомніць. Праўда, таварышч падпалкоўнік?

Падпалкоўнік зьлёгку кіўнуў, відавочна думаючы пра нешта сваё. Потым спыніўся так рэзка, што Пятровіч, які ішоў побач, спатыкнуўся і ледзь ня грымнуўся на дол. – Што такое, таварышч падпалкоўнік?

– Есьць адно дзельца… – шматзначна прабубнеў пад нос Панкратаў.

– Што за дзельца? Пасрэдзі ночы…

Падпалкоўнік павярнуўся да Пятровіча і амаль усутыч спадылба паглядзеў на яго.

– Тут пад горадам, за рэчкай, маі танкісты ляжат. На краю балота, чатыры экіпажа. У сорак трэцім тут у нас бой был аснавацельны.

– Ага… – працягнуў Пятровіч, відочна ня маючы чаго сказаць, а толькі каб падтрымаць дыялёг.

– Так вот я січас выйду с табой, а патом пабягу туда, за рэчку.

– Зачэм? – Пятровіч усё ж прыдумаў, як яму прадоўжыць размову. Ён вырашыў задаваць пытаньні, што самі сабой вынікалі з пачутага.

– А зацем! Оні ж тожэ павылазілі.

– І што?

– А то! – падпалкоўнік пачынаў злавацца, бо суразмоўца-назола патрапляў сваімі пытаньнямі зусім ня ў тэму. – Оні ж там не ў парадках пахаронены. Шлемафоны абгарэлыя, у аднаго паўгалавы зьнясло, у другога ног нету па калені. Я ж не магу пазволіць, штоб і ані на парад папёрлісь!

– А, ну да, правільна… – Пятровіч са сваёю тактыкай зноў трапіў у тупік.

– Сам знаю, што правільна. Да вот нада мне іх как-та удзяржаць. Да скажу ім, што нет нікакога парада, што новая ўласьць паадмяняла. А ты міня падаждзёш, возле таго сваяго лабаза… Дабро?..

Яны паціху пашкандыбалі далей, нават не паварочваючы галоў у бок Маркі і Яна. Тыя, у сваю чаргу, зрабілі выгляд, што іх няма ні на лавачцы, ні наагул у прыродзе – затаілі дыханьне і не зварухнулі ніводнай часткаю цела, улучна з валаскамі ў ноздрах. Толькі калі дзьве постаці расталі ў цемры за галоўнаю брамай, Марка перавёў дух і працягнуў Яну пляшку, выняўшы яе з-за пазухі. Там яшчэ ацалела грамаў сто каньяку, а гадзіньнік паказваў ужо дваццаць пяць хвілінаў на чацьвёртую.

– Хутка сьвітаньне… – прашаптаў Марка Яну ў самае вуха.

– Ня так яно й хутка, – адказаў той, круцячы пляшку, дзе пітва амаль не засталося.

Удалечыні генэрал прымаў рапарты аб прыбыцьці ад усё новых нябожчыкаў у розных мундзірах. Сярод іх трапляліся і постаці ў цывільным, з ордэнамі, а радзей з ордэнскімі плянкамі на левым баку запалых і нерухомых грудзей.

Марка падняў пляшку над разяўленым ротам і трымаў яе, аж пакуль на язык ня ўпалі трынаццатая й чатырнаццатая кроплі.

– Усё. Больш і алькашы не здабываюць.

Ён ашчадна паставіў пляшку ў цемру пад лаўку, а потым адкаціў яе пяткаю далей.

– Можа, патроху зьліняем? – Ян паглядзеў цераз плячо на Марку. – Пераканаліся ўжо, што яны ўсё ж ёсьць. Значыць, не, што іх усё ж няма. Цьху, зусім заблытаўся. – Ён спрабаваў усьміхнуцца, але адно скрывіў рот. Страх у ягоных вачах нікуды ня зьнік.

Марка мацней сьціснуў плячо малодшага таварыша. Алькаголь абсалютна ня дзейнічаў – думкі былі ясныя і выразныя.

– Можна і ліняць. Але я б яшчэ трохі пасядзеў. Калі ты ня супраць. Хачу пабачыць… – ён асёкся, заўважыўшы, як з-за помнікаў намагаецца дапасьці да алеі нябожчык, якому перад сьмерцю, напэўна, няўдала зрабілі апэрацыю. Галава і левая рука ў яго па чарзе адвальваліся; праваю ён прыладжваў згубленую частку цела назад, але прытрымаць ня мог, бо тады адпадала штосьці іншае. Калі ён дабраўся да генэрала і, дакладваючы, выпрастаўся, то левую руку паклаў сабе пад ногі, бо справіцца зь ёю ўжо ніякім чынам ня мог. Адрапартаваўшы, нябожчык падняў левую руку, але, відаць, стаміўшыся яе прытуляць, проста заціснуў пад пахаю правай. Галаву пры гэтым ён трымаў нерухома і адышоў асьцярожна, амаль што на дыбачках.

– Што ты сабраўся пабачыць? – Ян хацеў, каб Марка закончыў папярэднюю фразу. Ён трохі ачуняў ад страху, прынамсі, вызваліў плячо з-пад Маркавага локця і ўладкаваўся на лавачцы больш вольна.

– Ну, гэта, як у амэрыканскіх фільмах, калі ўранку ўзыходзіць сонца, і ўсе… усе яны пад яго промнямі… пачынаюць дымець, а тады зьнікаюць, памятаеш? – Марка, не зважаючы ні на што, хацеў заставацца дасьледнікам да канца. – Богведама, ці патрапім яшчэ калі нешта падобнае ўбачыць.

Ян кіўнуў, хоць было відаць, што найбольш ахвотна ён даў бы зараз на ўсю моц лататы, каб апынуцца як мага далей ад гэтае лавачкі і ад кладоў.

– Добра, пасядзім яшчэ крыху.

Недзе ў прыватным сэктары падаў голас той самы невідочны певень – глуха й самотна.

* * *

Пад раніцу, як пачало днець, нашы сябры ўжо важылі носам табаку. Яны прахапіліся толькі пры зьяўленьні падпалкоўніка Панкратава, што цягнуў на сабе Пятровіча. Той, несумненна, пасьпеў купіць даўно жаданую чакушку і нават прыняць яе на душу. Каля лавачкі, дзе сядзелі Ян з Маркам, падпалкоўнік прыстоіў адпачыць. Пятровіч апрытомнеў і пачаў прапаноўваць яшчэ адзін свой ордэн за пару грыўняў «на закуску».

– Вось, вазьміце. – Ян раптам успомніў пра два лусьцікі зь селядцом, якія яны захапілі з сабою ў кавярні, і дрыготкай рукою дастаў з кішэні пакунак. Лусьцікі, праўда, зьляпіліся ў адзін, але Пятровіча гэта не зьбянтэжыла, і ён узяўся жаваць «закуску», нават не разгортваючы. Падпалкоўнік амаль нячутна мацюкнуўся скрозь зубы і пацягнуў маёра ў бок шыхтаваньня.

Сонца паднялося ня хутка і не павольна – якраз так, як і павінна ўзыходзіць у вясновую пагодную раніцу. Яго чырвоныя промні, паступова ператвараючыся ў залатыя, сьлізганулі па вяршалінах таполяў, якія абступалі могілкі, потым дацягнуліся ніжэй, да зямлі. Але дзіўна – ніхто зь нябожчыкаў не задыміўся, ня ўпаў, не спалохаўся. Усе яны, засяроджана ўзьняўшы галовы, слухалі каманды генэрала.

– Ты бачыш, – толькі і здолеў прамовіць Марка.

А мерцьвякі тым часам, не сьпяшаючыся, сшыхтаваліся ў калёну па трое і рушылі ў кірунку да галоўнай брамы. Уражаныя й прыгаломшаныя, глядзелі нашы сябры на гэтую працэсію. Уперадзе ішлі генэрал з падпалкоўнікам, а за імі – усе астатнія, хоць і не ў нагу, аднак даволі зладжана. У апошнім шэрагу двое вэтэранаў у цывільным вялі пад рукі Сямёнаўну, што выявілася тут адзінай жанчынаю. Пятровіч пагойдваўся зьлева направа ды сплёўваў абрыўкі сурвэткі, у якую быў загорнуты лусьцік зь селядцом.

Зарыпела жалезная брама, і калёна, выліўшыся з могілак вонкі, павярнула налева, у бок цэнтру, рухаючыся па бязьлюдным у гэты час цэнтральным праспэкце.

Калі Марка зь Янам ачомаліся – а здарылася гэта хвілінаў праз дваццаць – яны падняліся з лавачкі і паціху пакіравалі тудысама, да галоўнага выхаду з кладоў. Размаўляць было цяжка дый не хацелася. Па залітым ранішнім сонцам праспэкце ехала жоўтая «Волга» з папярочным клятчастым грабеньчыкам.

– Таксі! – Марка махнуў рукой, і аўто, гайдануўшыся пустым багажнікам, спынілася.

– С празьнікам, мужыкі! Куда ехаць? – таксіст высунуўся з кабіны ў прачыненае акенца.

– У цэнтар… – Марка па-ранейшаму пачуваўся, нібы ў сьне. Вусны варушыліся павольна, быццам ватныя або плястылінавыя.

– А дзеньгі есьць? – недаверліва прымружыў вока таксіст. – А то вы што-та слішкам на бамжэй пахожы!

Марка дацягнуўся да кішэні і зь зьдзіўленьнем намацаў там усяго адну банкноту. Выцягнуўшы яе, ён убачыў, што гэта дзьвесьце грыўняў.

– Ну не, у міня з такіх здачы ня будзет!.. – закапрызіў таксіст.

І тут Ян рашуча рвануў на сябе дзьверцы з боку пасажыра, рэзка плюхнуўся на сядзеньне і ўпэўненым рухам працягнуў таксісту ордэн Чырвонай Зоркі.

– На прасьпект Пабеды! – амаль што пракрычаў ён. – Трогай, паехалі!..

Пераклаў з украінскай Уладзімер Арлоў