М. С.:

Я шмат гадоў быў мінамётчыкам яснавяльможнага гаспадара. Мінамёт я ставіў паблізу ад месца, дзе літасьцівы гаспадар даваў бяседы для прагных да ежы беднякоў. Калі бяседа канчалася, я выстрэльваў угару сэрыю снарадаў. У момант выбуху з гэтых снарадаў вылятала каляровае воблака, якое, рассыпаючыся, павольна падала на зямлю – гэта былі стракатыя хусткі з выявай імпэратара. Людзі тоўпіліся, штурхаліся, выцягвалі рукі, кожны хацеў вярнуцца дадому, адораны цудоўна спушчаным зь неба партрэтам імпэратара.

А. А:

Ніхто, абсалютна ніхто, дружа, не прадчуваў, што надыходзіць канец. Ці хутчэй, штосьці там прадчувалася, штосьці ў галаве круцілася, але такое няяснае, невыразнае, што быццам увогуле не было ніякага адчуваньня надзвычайнасьці. А ўжо ж даўно блукаў па палацы камэрдынэр, штораз гасячы якіясьці агні, але зрок да гэтага згасаньня прызвычайваўся, і прыходзіла выгодная ўнутраная згода, што відочна-невідочна так усё мусіць быць пагашанае, зацемненае, паўзмрочна азмрочанае. У дадатак да гэтага ў імпэрыю пракраліся дэмаралізуючыя непарадкі, якія ўсяму палацу рабілі шмат клопатаў, а больш за ўсіх нашаму міністру інфармацыі, спадару Тэсфае Гебрэ-Эгзы, расстралянаму пазьней пануючымі сёньня бунтаўнікамі. Пачалося з таго, што ў семдзесят трэцім годзе, летам, прыехаў да нас журналіст зь лёнданскай тэлевізіі, нейкі Джонатан Дымбэлбі. Гэты тып даўней ужо бываў у імпэрыі, робячы хвалебныя фільмы пра нашага ўсёмагутнага ўладара, і таму нікому да галавы не прыйшло, што такі журналіст, які сьпярша хваліць, асьмеліцца пазьней зганіць, але такая ўжо, відаць, подлая натура гэтых людзей бяз годнасьці й веры. Так ці інакш, гэтым разам Дымбэлбі, заміж паказваць, як наш гаспадар разьвіцьцё даглядае і пра дабрабыт простых людзей клапоціцца, зьнік недзе на поўначы, адкуль нібыта вярнуўся ўсхваляваны і ўстурбаваны і адразу ж паехаў у Англію. Не мінула і месяца, як з нашай амбасады прыйшло данясеньне, што спадар Дымбэлбі паказаў у лёнданскай тэлевізіі свой фільм пад назвай «Схаваны голад», у якім гэты беспрынцыпны паклёпнік апусьціўся да дэмагагічнай штучкі, паказваючы тысячы людзей, якія паміраюць з голаду, а побач шаноўнага гаспадара, які бяседуе з саноўнікамі, пасьля паказаў дарогі, на якіх ляжаць дзясяткі шкілетаў памерлых ад голаду беднякоў, і адразу ж па гэтым нашыя самалёты, якія прывозяць з Эўропы шампанскае й ікру, тут – цэлае поле канаючых тубыльцаў, там – наш манарх, які падае мяса сваім сабакам са срэбнай місы, і так уперамешку: раскоша – нэндза, багацьце – роспач, карупцыя – сьмерць. У дадатак спадар Дымбэлбі заяўляе, што галадамор выклікаў сьмерць ужо ста, а можа і дзьвюхсот тысячаў людзей і што яшчэ столькі ж могуць у найбліжэйшыя дні падзяліць іх лёс. Паводле данясеньня амбасады, пасьля фільму ў Лёндане выбухнуў вялікі скандал, зьявіліся звароты да парлямэнту, газэты б’юць у звон, дастойнага гаспадара ганьбяць. Тут, дружа, відаць усю безадказнасьць замежнай прэсы, што гадамі, як і спадар Дымбэлбі, манарха нашага хваліла, і раптам, без аніякай нагоды і пачуцьця меры – зганіла. Чаму так? Чаму такая здрада і амаральнасьць? Далей амбасада даносіць, што зь Лёндану вылятае цэлы самалёт эўрапейскіх журналістаў, якія хочуць убачыць галадамор, пазнаць нашую рэчаіснасьць, а таксама высьветліць, куды дзяюцца грошы, якія іхныя ўрады давалі шаноўнаму гаспадару, каб ён разьвіваў, даганяў і пераганяў. То бок, коратка кажучы, умяшаньне ўва ўнутраныя справы імпэрыі! У палацы ўзрушэньне, абурэньне, але слаўны гаспадар загадвае захоўваць спакой і разважнасьць. І вось мы чакаем, якія будуць найвышэйшыя рашэньні. Адразу гучаць галасы, што трэба перадусім адклікаць амбасадара з прычыны такіх прыкрых і трывожных данясеньняў, якія ўносяць столькі неспакою ў жыцьцё палацу. Аднак міністар замежных справаў выступае супраць, аргумэнтуючы тым, што такое адкліканьне напалохае астатніх амбасадараў, якія ўвогуле перастануць даносіць што-кольвек, а мусіць жа дастойны гаспадар ведаць, што пра яго кажуць у розных частках сьвету. Тады азываюцца чальцы Кароннай рады, якія жадаюць самалёт з журналістамі разьвярнуць і ўсёй гэтай блюзьнерскай кодлы ў імпэрыю не пускаць. Але як жа тут, кажа міністар інфармацыі, не ўпусьціць, яны яшчэ большы крык уздымуць і міласьцівага гаспадара яшчэ горш зганяць. Рада ў раду, вырашылі прапанаваць літасьціваму гаспадару наступнае разьвязаньне: упусьціць, але запярэчыць. Так, сказаць што няма голаду! Трымаць іх у Адыс-Абэбе, паказываць разьвіцьцё, і хай пішуць толькі тое, што ў нашых газэтах здолеюць вычытаць. А прэсу, дружа, мы мелі ляяльную, скажу нават – узорна ляяльную. Праўду кажучы, не было яе шмат, бо на трыццаць зь лішкам мільёнаў падуладных штодзень друкавалася дваццаць пяць тысячаў асобнікаў газэтаў, але гаспадар наш выходзіў з такога прынцыпу, што нават найбольш ляяльнай прэсы не выпадае даваць зашмат, таму што з гэтага можа выпрацавацца навык чытаньня, а тады ўжо толькі крок да навыку думаньня, а вядома ж, якія гэта выклікае невыгоды, расчараваньні, клопаты і засмучэньні. Бо, скажам, штосьці можа быць ляяльна напісанае, але неляяльна прачытанае, хтосьці пачне чытаць ляяльныя рэчы, а пасьля захоча неляяльных, і так пойдзе дарогай, якая яго ад трона будзе аддаляць, ад разьвіцьця адцягваць, да бунту весьці. Не, не, гаспадар наш ня мог дапусьціць такой распусты, такога ўвядзеньня ў аблуду і таму ўвогуле ня быў энтузіястам надмернага чытаньня. Неўзабаве мы перажылі сапраўднае нашэсьце замежных карэспандэнтаў. Я памятаю, што адразу па іх прыезьдзе адбылася прэсавая канфэрэнцыя. Як выглядае, пытаюцца, праблема сьмерці ад голаду, якая косіць людзей? Мне пра гэта нічога не вядома, адказвае міністар інфармацыі, і мушу табе, дружа, сказаць, што ён ня быў далёкі ад праўды. Па-першае, сьмерць ад голаду сотні гадоў была ў нашай імпэрыі рэччу штодзённай і натуральнай, і ніколі нікому да галавы не прыходзіла ўздымаць вэрхал з гэтай нагоды. Наступала засуха, і зямля высыхала, быдла падала, сяляне паміралі – звычайны, згодны з законамі прыроды і адвечны парадак рэчаў. З прычыны гэтай адвечнасьці, нармальнасьці ніводны з натабляў не асьмеліўся б займаць увагу яснавяльможнага гаспадара тым, што хтосьці там у яго памёр з голаду. Натуральна, сам дастойны гаспадар наведваў правінцыі, але ня меў звычаю спыняцца ўва ўбогіх раёнах, дзе панаваў голад, дый, апроч таго, што можна ўбачыць падчас такіх афіцыйных адведзін? Людзі з палацу таксама ў правінцыю ня езьдзілі, бо досыць чалавеку пакінуць палаца, і тут жа на яго напляткараць, наданосяць, так што калі вернецца, убачыць, што ворагі перасунулі яго бліжэй да бруку. Дык адкуль жа мы маглі ведаць, што на поўначы пануе якісьці надзвычайны голад? Ці можам мы, пытаюцца карэспандэнты, паехаць на поўнач? Няможна, тлумачыць міністар, бо поўна разбойнікаў на дарозе. І зноў мушу сказаць, што ён ня быў далёкі ад праўды, бо апошнім часам даносілі пра памнажэньне ўва ўсёй імпэрыі ўсялякіх збройных нядобранадзейных элемэнтаў, якія хаваліся пры трактах. Пасьля гэтага міністар павёз іх на экскурсію па сталіцы, паказваў ім фабрыкі і нахвальваў разьвіцьцё. Але яны, дзе там – разьвіцьця ня хочуць, ім голад падавай, нічога больш іх не абыходзіць, хочуць мець голад і ўсё! Ну, кажа міністар, голаду вы ня ўбачыце, адкуль жа возьмецца голад, калі разьвіцьцё! Але тут, дружа, новая гісторыя здарылася. Гэтае наша збунтаванае студэнцтва паслала на поўнач сваіх дэлегатаў, а тыя напрывозілі і фатаграфіяў, і страшных гісторый аб тым, як памірае народ, і ўсё гэта цішком, употайкі карэспандэнтам перадалі. І пачаўся скандал, няможна ўжо было казаць, што няма голаду. Зноў карэспандэнты атакуюць, здымкамі размахваюць, пытаюцца, што ўрад у справе голаду зрабіў. Найвышэйшы гаспадар, адказвае ім міністар, надае гэтай справе найвышэйшае значэньне. Але канкрэтна! канкрэтна! – крычыць без аніякай павагі гэты пеклам народжаны зброд. Гаспадар наш, спакойна кажа міністар, у адпаведны час паведаміць, якія яго вялікасьцю плянуюцца пастановы, загады, даручэньні, не міністрам жа вырашаць такія рэчы і вызначаць хаду справаў. Урэшце карэспандэнты паляцелі і голаду блізка ня бачылі. І ўсю гэтую справу, так спакойна і годна адбытую, міністар палічыў посьпехам, прэса ж наша назвала перамогай. Міністар заўсёды неяк так рэчы прэзэнтаваў, што ўсё заканчвалася посьпехам і ўсё было добра, і мы баяліся, што калі б міністра гэтага ня стала, то адразу смуткам павеяла б, што пазьней спраўдзілася, калі мы яго пазбавіліся. Разваж яшчэ, Вашаць, што – паміж намі кажучы – някепска для лепшага парадку і большай пакоры падуладных народ трохі на дыеце патрымаць, пагаладаць прымусіць. Сама наша рэлігія загадвае палову дзён у годзе трымаць строгі пост, а запавет наш кажа, што хто пост парушае, робіць цяжкі грэх і ўвесь пачынае сьмярдзець серай пякельнай. У посны дзень няможна есьці больш за адзін раз, і тое нічога апроч кавалка праснака з прыправай з карэньняў. А чаму такую суворую рэлігію накінулі нам сьвятыя айцы, загадаўшы ўвесь час цела ўтаймоўваць? А таму, што чалавек паводле натуры ёсьць злой істотай, якую пякельная асалода прымушае паддавацца спакусам, а найперш спакусе непаслухмянасьці, валоданьня і распусты. Бо дзьве прагі буяюць у душы чалавека – прага агрэсіі і прага ашуканства. Калі не дазволіць яму крыўдзіць іншых, ён будзе сабе самому рабіць крыўду, калі не сустрэне нікога, каго можна было б ашукаць, ён сам сябе ў думках ашукае. Салодкі чалавеку хлеб ашуканства, кажа кніга прыпавесьцяў, а потым пяском напаўняецца рот яго. Як жа даць рады з гэтай страшнай істотай, якую ўяўляе сабой чалавек, якой ёсьць усе мы, як жа яе ўтаймаваць і ўціхамірыць? Як раззброіць гэтую шэльму, як яе абясшкодзіць? Ёсьць толькі адзін спосаб зрабіць гэта, дружа, – аслабіць чалавека. Так, забраць у яго сілы, бо, ня маючы іх, ён ня зможа чыніць зла. І якраз пост аслабляе, галаданьне пазбаўляе сілаў. Такая наша амхарская філязофія, і гэтага вучаць нашыя айцы. І ўсё гэта спраўджанае досьведам. Чалавек, які галадае ўсё жыцьцё, ніколі ня будзе бунтаваць. На поўначы не было ніякага бунту. Ніхто там ня ўзьняў ані голасу, ані рукі. Але калі толькі падуладны пачне есьці дасыта, а пасьля ты захочаш забраць у яго місу, ён адразу падымецца на бунт. У галаданьні тая карысьць, што ў галоднага думкі толькі пра хлеб, ён увесь паглынуты думкамі пра ежу, ён выдае на гэта рэшткі сілаў і яму ўжо не стае ні галавы, ні волі шукаць асалоды ў спакусе непаслухмянасьці. Вось падумай, хто зьнішчыў нашу імпэрыю, хто яе разбурыў? Ані тыя, хто меў шмат, ані тыя, хто ня меў нічога, а толькі тыя, хто меў трохі. Так, так, трэба заўсёды сьцерагчыся тых, хто мае трохі, бо гэта найгоршая, найбольш прагная сіла, гэта яны найбольш зацята мкнуцца ўгару.

З. С.-К.:

Вялікае незадавальненьне, нават абурэньне, ганьбаваньне панавалі ў палацы з прычыны гэтай неляяльнасьці эўрапейскіх урадаў, якія дазволілі спадару Дамбэлбі і кампаніі ўзьняць такі вэрхал на тэму галадамору. Частка саноўнікаў выступала за тое, каб надалей адмаўляць усё, але гэта ўжо было немагчыма, калі сам міністар паведаміў карэспандэнтам, што яснавяльможны гаспадар надае голаду найвышэйшае значэньне. Тады ўжо далей новым шляхам ісьці і клікаць замежных дабрадзеяў на дапамогу! Самі ня маем, хай жа іншыя дадуць, колькі могуць. І не мінула шмат часу, як прыйшлі памысныя весткі. То якіясьці самалёты прыляталі са збожжам, то якіясьці караблі з мукой і цукрам. Прыехалі лекары і місіянэры, людзі з дабрачынных арганізацыяў, студэнты з замежных вучэльняў, а таксама карэспандэнты, якія выдавалі сябе за санітараў. Усе яны рушылі на поўнач, у правінцыі Тыгрэ і Вола, а таксама на ўсход, у Агадэн, дзе, кажуць, цэлыя плямёны гінуць галоднай сьмерцю. У імпэрыі ўсчаўся міжнародны рух! Адразу скажу, што ў палацы не было з гэтай нагоды вялікага задавальненьня, бо заўсёды дрэнна ўпускаць столькі іншаземцаў, бо яны з усяго дзівяцца ды яшчэ й крытыкуюць. І ўяві сабе, містэр Рычард, прадчуваньне не падманула нашых саноўнікаў. Бо калі гэтыя місіянэры, лекары і санітары – апошнія, як я згадаў, былі пераапранутыя карэспандэнты – дабраліся на поўнач, яны ўбачылі, як кажуць, рэч для іх найбольш нечуваную, а менавіта тысячы людзей, якія паміралі з голаду, і побач рынкі і крамы, поўныя харчоў. Ёсьць харчы, ёсьць харчы, кажуць, але быў дрэнны ўраджай, сяляне ўсё сабранае мусілі аддаць паном, і таму ў іх нічога не засталося, а спэкулянты выкарысталі сытуацыю і так падвысілі цэны, што мала хто можа купіць хоць бы жменю збожжа, і адсюль усё няшчасьце. Прыкрая справа, містэр Рычард, бо гэта нашыя натаблі былі тымі спэкулянтамі, а хіба ж можна так называць афіцыйных прадстаўнікоў шаноўнага гаспадара? Афіцыйны і – спэкулянт? Не, не, няможна так казаць! Таму, калі крык гэтых місіянэраў, санітараў дайшоў да сталіцы, у палацы адразу загучалі галасы, якія заклікалі ўсіх гэтых дабрадзеяў, філёзафаў з імпэрыі выдаліць. Але як жа – кажуць іншыя – выдаліць? Немагчыма ж спыніць акцыю супраць голаду, калі літасьцівы гаспадар надае ёй найвышэйшае значэньне! І зноў невядома, што рабіць, выдаліць – дрэнна, пакінуць – таксама дрэнна, нейкая такая запанавала нерашучасьць і няяснасьць, калі раптам новы пярун б’е. Гэтыя санітары, місіянэры ўздымаюць крык, што транспарты з мукой і цукрам да галодных не даходзяць. Штосьці такое адбываецца, кажуць дабрадзеі, што дапамога зьнікае па дарозе, і трэба высьветліць, куды яна зьнікае, і вось ужо на ўласную руку пачынаюць шнырыць, умешвацца, нос соваць. Зноў выяўляецца, што спэкулянты цэлыя транспарты ў свае склады засылаюць, цэны шрубуюць, кішэні набіваюць. Як гэта выкрылі, цяжка сёньня прасачыць, хіба мусілі адбыцца нейкія ўцечкі. Бо ўсё было так арганізавана, што імпэрыя, натуральна, дапамогу прымае, але разьмеркаваньнем дароў займаецца сама, а куды пойдзе мука і цукар, нікому няможна дазнавацца, бо гэта будзе ўважацца за ўмяшаньне. Аднак тут нашы студэнты ў бой рушаць, выходзяць на вуліцы, ладзяць шэсьці, выкрываюць карупцыю, патрабуюць суду над вінаватымі, ганьба! ганьба! крычаць, канец імпэрыі абвяшчаюць. Паліцыя іх дручкамі лупцуе, арыштоўвае. Крыкі, хваляваньні. У гэтыя дні, містэр Рычард, мой сын Хайлу рэдка дома бываў. Унівэрсытэт ужо быў у стане адкрытай вайны з палацам. Гэтым разам пачалося з зусім мізэрнай справы, з малога, нікчэмнага здарэньня, такога малога, што проста ніякага, што ніхто б яго не заўважыў, ніхто б нават не падумаў, але, відавочна, прыходзяць такія моманты, калі найменшае здарэньне, драбніца дробная, поўнае глупства выклікае рэвалюцыю і распальвае вайну. Таму рацыю меў наш начальнік паліцыі, спадар генэрал Ілма Шыбэшы, калі загадаў шукаць дзіркі ўва ўсім, не ленавацца, а пільна шукаць, дзьмуць на халоднае і заўсёды датрымлівацца прынцыпу, што калі зерне пачынае пускаць расток, належыць адразу, не чакаючы, пакуль ён вырасьце, яго сьцяць. Але і генэрал шукаў, ды, відаць, не знайшоў. А мізэрнае тое здарэньне палягала ў тым, што амэрыканскі корпус міру зладзіў ува ўнівэрсытэце паказ найноўшай моды, хоць усялякія сходы, сустрэчы былі забароненыя. Але ж дастойны гаспадар ня мог забараніць амэрыканцам зрабіць паказ, і гэтую мірную і такую бяскрыўдную імпрэзу студэнты выкарысталі, каб сабраць вялізны натоўп і рушыць на палац. І ад гэтага моманту ўжо не ўдавалася разагнаць іх па дамох, яны ўжо мітынгавалі, зацята і імпэтна штурмавалі, больш ужо не саступалі. А генэрал Шыбэшы з гэтай прычыны валасы на сабе рваў, бо нават яму не прыйшло да галавы, што рэвалюцыя можа пачацца з паказу моды! Але менавіта так гэта ў нас выглядала. Бацьку, кажа мне Хайлу, гэта пачатак вашага канца! Мы так больш жыць ня можам. Мы пакрытыя ганьбай. Гэтая сьмерць поўначы і ашуканства двара пакрылі нас ганьбай. Край тоне ў карупцыі, людзі паміраюць з голаду, на кожным кроку цемра і барбарства. Нам сорамна за гэтую краіну, кажа, мы саромеемся гэтай краіны. Але, кажа, у нас няма іншай краіны, мы самі мусім выцягнуць яе з гразі. Ваш палац нас перад сьветам скампрамэтаваў, гэты палац ня можа далей існаваць. Мы ведаем, што ў войску неспакойна і ў горадзе неспакойна, і цяпер мы ня можам адступіць. Ня можам далей саромецца. Так, містэр Рычард, у гэтых маладых, шляхетных, але такіх безадказных людзях успадала на вока глыбокае пачуцьцё сораму за стан бацькаўшчыны. Для іх ужо існавала толькі дваццатае стагодзьдзе, а можа, нават гэтае чаканае дваццаць першае стагодзьдзе, у якім запануе блаславёная справядлівасьць. Усё іншае ім ужо не пасавала, ужо раздражняла іх. Яны ня бачылі вакол сябе таго, што хацелі б убачыць. І цяпер, відаць, пастанавілі так сьвет уладкаваць, каб можна было глядзець на яго з задавальненьнем. Эх, маладыя людзі, містэр Рычард, вельмі маладыя людзі!

Т. Л.:

І сярод гэтага галаданьня, місіянэраў і санітараў-крычаньня, студэнтаў-мітынгаваньня, паліцыі-са-студэнтамі-змаганьня дастойны гаспадар наш выправіўся зь візытам у Эрытрэю, дзе быў прыняты сваім унукам, галоўнаначальнікам флёту Эскіндэрам Дэстам, і зьбіраўся адбыць марскую паездку на адміральскім караблі «Этыёпія», адылі завесьці ўдалося толькі адзін рухавік, і вандроўку давялося скасаваць. Гаспадар наш, аднак, перасеў на францускі карабель «Пратэст», на палубе якога вячэру ў яго гонар даў вядомы адмірал з Марсэлю – Іель. Наступнага дня, ужо ў порце Масава, слаўны гаспадар, які з гэтай нагоды ўзьвёў сябе ў чын вялікага адмірала імпэратарскага флёту, пасьвячаў сем кадэтаў у афіцэры ваеннага флёту, павялічваючы такім чынам нашую марскую моц. Там жа ён прызначыў гэтых няшчасных натабляў з поўначы, якіх місіянэры ды санітары абвінавачвалі ў спэкуляцыі і абкраданьні ахвяраў голаду, на высокія пасады, каб давесьці іх невінаватасьць і ўціхамірыць замежнае пляткараньне, ачарненьне. Вось жа, усё нібыта прасоўвалася, разьвівалася памысна і прыхільна і ў найвышэйшай ступені ўдала і ляяльна, імпэрыя расла і нават – як падкрэсьліваў наш гаспадар – квітнела, калі раптам прыходзіць паведамленьне, што гэтыя замежныя дабрадзеі, якія ўзялі на сябе няўдзячную задачу накарміць наш ненаедны люд, узбунтаваліся і затрымліваюць пастаўкі: з той прычыны, што наш міністар фінансаў, спадар Елма Дэрэза, каб узбагаціць імпэратарскую скарбніцу, загадаў дабрадзеям плаціць за ўсякую дапамогу высокія мыты. Хочаце дапамагаць, кажа міністар, дапамагайце, але вы мусіце за гэта заплаціць! А яны кажуць, як плаціць?! за дапамогу, якую мы даем, яшчэ і плаціць? А так, кажа міністар, такія правілы. Як гэта – кажа міністар – хочаце так дапамагаць, каб імпэрыя нічога з гэтага ня мела? І тут разам зь міністрам наша прэса голас уздымае і збунтаваных дабрадзеяў дакарае, што яны, дапамогу затрымліваючы, народ наш на жахі нэндзы і галодную сьмерць выракаюць, супраць імпэратара выступаюць, ува ўнутраныя справы ўмешваюцца. А ўжо, дружа, пайшла вестка, што паўмільёна людзей з голаду памерла, што нашыя газэты адразу на ганебны рахунак гэтых бясслаўных місіянэраў, санітараў запісалі. І тут жа манэўр, які палягаў у тым, што наш урад памянёных альтруістаў абвінаваціў у галадаморы, спадар Гебрэ-Эгзы ацаніў як посьпех, што ў адзін голас пацьвердзілі ўсе нашы газэты. І ў гэты час, калі столькі гаварылі і пісалі пра новы посьпех, шаноўны гаспадар, пакінуўшы гасьцінную палубу францускага карабля, вярнуўся ў сталіцу, вітаны, як заўжды, пакорна і ўдзячна, і тым ня менш – сёньня мне можна гэта сказаць – у гэтай пакорнасьці адчувалася ўжо пэўная няяснасьць, якаясьці невыразная двухзначнасьць, якаясьці – скажам так – пакорная непакорнасьць, дый удзячнасьць ужо не выяўлялася старанна, хутчэй нават стрымана і буркліва, так, сапраўды, удзячнасьць выказвалі, але якая ж гэта была пасіўная, якая млявая, якая няўдзячная ўдзячнасьць! І гэтым разам – а як жа! – калі праяжджаў картэж, людзі падалі ніц, але куды ім было да ранейшага паданьня! Калісьці, дружа, гэта было паданьне-ўпаданьне, у-пыл, у-попел-ператварэньне, у-дрыжыках, у-трымценьні-ляжаньне, увесь гэты вулічны люд у нішто замяняўся, рукі выцягваў, літасьці маліў. А цяпер? Пэўна ж, падалі, але неяк так без жыцьця, сонна, быццам нехаця, па звычцы, для сьвятога спакою, павольна, ляніва, папросту адмоўна. Так, падалі адмоўна, ніяк, крывадушна, выглядала, што падалі, а ў глыбіні душы стаялі, нібыта ляжалі, але ў думках сядзелі; нібыта поўная пакорнасьць, але ў сэрцах упартасьць. Аднак ніхто ў картэжы гэтага не заўважаў, а калі б нават заўважыў пэўную млявасьць і маруднасьць падуладных, то нікому пра гэта не сказаў бы, таму што любое выказваньне сумнеўных думак сутыкалася ў палацы з дрэнным прыёмам, бо саноўнікі, як правіла, мелі мала часу, а калі ў кагосьці зьяўляўся сумнеў, усе мусілі адкладаць убок іншыя заняткі і як хутчэй брацца за расьсейваньне, разьвейваньне гэтага сумневу, каб зьнішчыць яго дашчэнту, а таго, каго ахапілі сумневы і слабасьць, падбадзёрыць і ўмацаваць. Вярнуўшыся ў палац, шаноўны гаспадар прыняў данос ад міністра гандлю – Кетэмы Іфры, які абвінаваціў міністра фінансаў у тым, што той, накладаючы высокія мыты, выклікаў спыненьне дапамогі ахвярам голаду. Аднак наш усёмагутны ўладар ані словам ня зганіў спадара Елмы Дэрэзы, нават відаць было задавальненьне на манаршым твары, бо гаспадар наш заўсёды непрыязна глядзеў на гэтую дапамогу, таму што ўвесь той розгалас, які ёй спадарожнічаў, усё гэта ўздыханьне, галавой ківаньне з нагоды няшчасных ахвяраў галадамору псавала пачцівы і прывабны вобраз імпэрыі, якой нішто не замінала ісьці шляхам разьвіцьця і даганяць і нават пераганяць. Таму ніякай дапамогі, падтрымкі ўжо не патрабавалася, а гэтым ахвярам галадамору павінна было хапіць таго, што літасьцівы гаспадар наш асабіста надаў найвышэйшае значэньне гэтай праблеме, што ўжо было асаблівым стаўленьнем да іх лёсу, нават вышэйшым за найвышэйшае, і давала падуладным супакаяльную і ўмацавальную надзею, што калі б ні зьявілася ў іх жыцьці нейкая гнятлівая бяда, нейкія турботы, якія выклікаюць скаргі, слаўны гаспадар дадасьць ім так патрэбнага духу, а менавіта надаўшы гэтай бядзе ці турботам найвышэйшае значэньне.

Д.:

Апошні год! Так, але хто ж мог тады прадбачыць, што гэты семдзесят чацьверты год будзе нашым апошнім годам? Так, адчувалася якаясьці туманнасьць, якаясьці цьмяная адметная няўдаласьць, якаясьці нават адмоўнасьць, ды ў паветры неяк так то цяжка, то нэрвова, то напяцьце, то друзласьць, то разьвіднее, то пацямнее, але каб з гэтага так раптам проста ў бездань? І ўсё? І няма? І вось ужо глядзіце, а палацу ня бачыце. Шукаеце яго і не знаходзіце. Пытаецеся, і ніхто вам не адкажа, дзе ён. А пачалося – уласна кажучы, ідзецца пра тое, што гэта столькі разоў пачыналася, але не заканчвалася, столькі было пачаткаў і ніводнага кончага фіналу, і праз гэтае бясконцае пачынаньне, праз такую колькасьць пачаткаў без канца ўзьнікла ў душы прызвычаеньне, суцяшэньне, што заўсёды выкруцімся, вытрымаем, што не аддамо таго, што маем, бо найгоршае ператрываем. Але ўрэшце гэта прызвычаеньне аказалася аблудай. Вось жа, у сьнежні памянёнага году генэрал Бэлета Абэбэ, паехаўшы на інспэкцыю ў Агадэн, спыніўся ў Годэ, у тамтэйшых кашарах. Назаўтра ў палац прыходзіць нечуваная навіна – генэрал арыштаваны салдатамі, якія прымушаюць яго харчавацца тым, што ім даюць есьці. Ежа, відавочна, такая кепская, што ўзьнікае асьцярога, што генэрал расхварэецца і памрэ. Імпэратар пасылае дэсантны аддзел сваёй гвардыі, які вызваляе генэрала і адвозіць яго ў шпіталь. Цяпер, мой любачка, павінен быў бы выбухнуць скандал, бо ўсёмагутны ўладар у вайскова-паліцыйную гадзіну ўсю ўвагу прысьвячаў арміі, увесь час павышаў вайсковыя заробкі і павялічваў вайсковы бюджэт, і раптам высьвятляецца, што ўсе падвышэньні панове генэралы клалі ў кішэнь, зьбіраючы вялікія багацьці. Адылі імпэратар ніводнага генэрала не пакараў, а тых салдат з Годэ загадаў распусьціць, разагнаць. Пасьля гэтага прыкрага і вартага забыцьця інцыдэнту, які сьведчыў пра пэўную несубардынацыю ў войску – а мы мелі найбольшую армію ў чорнай Афрыцы, прадмет нехаванай гордасьці найясьнейшага гаспадара, – запанаваў спакой, але запанаваў толькі на кароткі час, бо празь месяц прыходзіць у палац новае паведамленьне, таксама нечуванае! У паўднёвай правінцыі Сыдама, у гарнізоне Нэгеле салдаты абвяшчаюць бунт і арыштоўваюць вышэйшых афіцэраў. Пачалося з таго, што ў гэтай трапічнай мясьціне высахлі салдацкія студні, а афіцэры забаранілі салдатам браць ваду са сваёй студні. Салдаты ад смагі ашалелі і ўсчалі паўстаньне. Ужо і туды трэба было б выслаць дэсант імпэратарскіх гвардзейцаў, каб уціхамірылі, утаймавалі, але напомню табе, мой любачка, што гэта той страшны і такі незразумелы месяц люты, калі ў самой сталіцы адбываюцца здарэньні такога раптоўнага і падрыўнога характару, што ўсе забыліся пра тую непаслухмяную салдатню, якая ў далёкім Нэгеле, дарваўшыся да афіцэрскай студні, абпіваецца вадой. Куды там, калі выпала заняцца здушэньнем бунту, які выбухнуў зусім блізка ад нашага палацу. Якой жа дзіўнай была прычына гвалтоўнага хваляваньня, якое апанавала вуліцу! Міністар гандлю ўсяго толькі падвысіў цану бэнзіну. У адказ таксоўшчыкі адразу пачынаюць страйк. Наступнага дня страйкуюць ужо й настаўнікі. Адначасна на вуліцу выходзяць ліцэісты, якія нападаюць на гарадзкія аўтобусы і паляць іх, а аўтобуснае таварыства, дазвольце нагадаць, было ўласнасьцю дастойнага гаспадара. Паліцыя намагаецца ўтаймаваць гэтыя выбрыкі, хапае пяць ліцэістаў і для пацехі скочвае іх з узгорку, страляючы па хлопцах, якія куляюцца па схіле, зь іх трое паміраюць на месцы, а двое цяжка параненыя. Па гэтым здарэньні надыходзяць судныя дні, бязладзьдзе, роспач і абразьлівасьць! У падтрымку ліцэістаў рушаць шэсьцем студэнты, у якіх ужо не навука і ўдзячная пільнасьць у галаве, а толькі як бы паўсюль нос соваць ды непакорна падкопваць. Цяпер яны валяць проста на палац, таму паліцыя страляе, дручкамі іх лупцуе, арыштоўвае, сабакамі цкуе, але нічога не дапамагае, і вось, каб непакорных уціхамірыць, залагодзіць, літасьцівы гаспадар загадвае скасаваць павышэньне цаны на бэнзін. Але што з таго, калі вуліца ня хоча супакойвацца! Да гэтага ўсяго, як гром зь яснага неба, прыходзіць вестка, што ў Эрытрэі ўзбунтавалася Другая дывізія. Яны займаюць Асмару, арыштоўваюць свайго генэрала, садзяць пад замок губэрнатара правінцыі і абвяшчаюць праз радыё бязбожную адозву. Жадаюць справядлівасьці, павышэньня заробкаў і людзкіх пахаваньняў. У Эрытрэі цяжка, любачка, там войска змагаецца з партызанамі, мноства народу гіне, таму здаўна існавала праблема пахаваньня, а менавіта, каб абмежаваць надмерныя кошты вайны, права на пахаваньне мелі толькі афіцэры, тады як целы звычайных салдатаў пакідалі гіенам і сьцярвятнікам, і менавіта гэтая няроўнасьць выклікала цяперашні бунт. Наступнага дня да бунтаўнікоў далучаецца ваенны флёт, а яго галоўнаначальнік, унук імпэратара, уцякае ў Джыбуці. Вялікая прыкрасьць, што чалец найвышэйшай сям’і мусіць ратавацца такім непачцівым, ганебным чынам! Але лявіна, любачка, коціцца далей, бо ўжо ў той самы дзень усчынае бунт авіяцыя, самалёты лятаюць над горадам, і ходзяць плёткі, што яны скідаюць бомбы. Наступным жа днём бунтаваць пачынае нашая найвялікшая і найважнейшая Чацьвертая дывізія, якая адразу атачае сталіцу, жадае павышэньня заробкаў і патрабуе аддаць пад суд міністраў і іншых саноўнікаў, якія, як кажуць узлаваныя салдаты, брыдка загрузьлі ў карупцыі і павінныя стаць каля ганебнага слупа. Ну, калі ўжо Чацьвертая дывізія запалала, гэта значыць, што агонь ужо каля палацу і трэба хутка ратавацца. Таму той жа ночы наш шчодры гаспадар абвяшчае павышэньне салдацкіх заробкаў, каб яны вярнуліся ў кашары, і загадвае ім захоўваць спакой і лагоднасьць. Сам жа, клапоцячыся пра лепшы выгляд двара, загадвае прэм’еру Аклілу падаць у адстаўку разам з усім урадам, а гэтае пакараньне мусіла дацца яму зь цяжкасьцю, бо Аклілу, хоць грамадзкасьць яго не любіла і ганіла, усё-ткі быў вялікім улюбёнцам і гадаванцам імпэратара. Адначасна гаспадар наш прызначыў на пасаду прэм’ера саноўніка Эндэлькачэва, які меў рэпутацыю асобы лібэральнай, выкшталцонай і красамоўнай.

Н. Л. Э.:

Я ў той час выконваў функцыі тытулярнага чыноўніка аддзелу разьлікаў у бюро вялікага камэргера двара. З прычыны зьмены ўраду ў нас была процьма працы, бо наш аддзел займаўся наглядам за выкананьнем інструкцыяў імпэратара што да прынцыпаў, чарговасьці і колькасьці згадваньня паасобных саноўнікаў і натабляў. Справай гэтай мусіў асабіста займацца наш гаспадар, бо кожны саноўнік хацеў, каб яго заўжды згадвалі, прычым як мага бліжэй да імя ўсёмагутнага ўладара, і ўвесь час былі сваркі, зайздрасьць і інтрыгі вакол таго, каго згадалі, а каго не, колькі разоў і на якім месцы. І хоць мы мелі строгія інструкцыі трона і дакладна акрэсьленыя нормы што да таго, каго і як часта можна згадваць, такая ўжо панавала сквапнасьць і адвольнасьць, што на нас, звычайных чыноўнікаў, саноўнікі ціснулі, каб іх дзесьці там без чаргі і звыш нормы згадаць. Згадай мяне, згадай, кажа то адзін, то другі, а калі табе штосьці будзе трэба, можаш на мяне разьлічваць. І як жа зьдзіўляцца, што ў нас узьнікала спакуса то таго, то гэтага звыш ліміту згадаць і здабыць сабе высокага заступніка. Аднак рызыка была вялікая, бо праціўнікі пільнавалі адно аднаго, лічылі, хто колькі разоў быў згаданы, і калі выкрывалі нейкае перавышэньне, адразу ішлі з даносам да шаноўнага гаспадара, а той альбо караў, альбо супакойваў. Урэшце вялікі камэргер выдаў загад увесьці для саноўнікаў карты згадваньня, запісваць там, колькі разоў кожны быў згаданы, і штомесяц падаваць справаздачы, на падставе якіх дастойны гаспадар выдаваў дадатковыя інструкцыі, каму ўбавіць, а каму дадаць. А цяпер нам трэба было зьнішчыць карты ўсяго кабінэту Аклілу і ўвесьці новыя карты. Тут на нас асаблівы ціск пачаўся, бо новыя міністры зь вялікім імпэтам дамагаліся, каб іх згадвалі, і кожны стараўся то ў прыёме ўдзел узяць, то ў іншай урачыстасьці, каб яго з гэтай нагоды згадалі. Я ж, адразу пасьля зьмены кабінэту, аказаўся на бруку, бо з прычыны незразумелага і такога недапушчальнага зацямненьня розуму адзін раз не згадаў новага міністра двара, спадара Яханэса Кіданэ, а той так раззлаваўся, што, нягледзячы на мае просьбы зьлітавацца, загадаў мяне выгнаць.

сакавік-красавік-травень

С.:

Ня трэба табе тлумачыць, дружа, што мы палі ахвярай д’ябальскай змовы. Калі б ня гэта, палац прастаяў бы яшчэ тысячу гадоў, бо ніводзін палац не развальваецца сам па сабе. Але таго, што я ведаю сёньня, я ня ведаў учора, калі нас несла да згубы, а мы ў аглушэньні, асьляпленьні, у пякельным учадзеньні, верачы ў сваю моц, самі сябе ўзвышаючы, ня бачылі канца! Усе шэсьцямі ходзяць: студэнты, работнікі, мусульмане, усе правоў жадаюць, страйкуюць, мітынгуюць, урад ганьбяць. Прыходзіць паведамленьне пра мяцеж у Трэцяй дывізіі, якая стаіць у Агадэне. Цяпер у нас ужо ўсё войска ўзбунтаванае, супраць улады настроенае, толькі імпэратарская гвардыя яшчэ захоўвае ляяльнасьць. З прычыны гэтай нахабнай анархіі і паклёпніцкай агітацыі, якая выходзіць па-за ўсялякія межы дапушчальнага, у палацы пачынаецца шаптаньне, саноўнікаў перагляданьне, у паглядах немае пытаньне – што цяпер будзе? што рабіць? Увесь прыдушаны, прыгнечаны двор напоўніўся шэптам, тут шу-шу, там шу-шу, ніхто ўжо нічога ня робіць, толькі па калідорах соваюцца, па салёнах зьбіраюцца і паціху штосьці абмяркоўваюць, дыскутуюць, на народ сварацца. І такое нарастала паміж палацам і вуліцай узаемнае ганьбаваньне, абвінавачваньне, зайздрасьць і незычлівасьць, якая ўсё атручвала. Я б сказаў, што паволі, паволі ў палацы ўтвараюцца тры фракцыі. Першая – гэта людзі кратавыя, заўзятая і непадатлівая групоўка, якая дамагаецца навядзеньня парадку і настойвае на тым, каб арыштаваць падбухторшчыкаў, пасадзіць за краты бунтаўнікоў, біць дручкамі і вешаць. На чале гэтай фракцыі дачка імпэратара – Тэнэнэ Ворк, шасьцідзесяцідвухгадовая дама, вечна злая і бязьлітасная, якая заўсёды папракала шаноўнага гаспадара ягонай дабрынёй. У другой фракцыі групуюцца людзі сталовыя – гэта групоўка лібэралаў, людзей слабых і да таго ж схільных да філязофіі, якія ўважаюць, што трэба запрасіць бунтаўнікоў за стол і паразмаўляць, выслухаць, што яны кажуць, і штосьці ў імпэрыі зьмяніць і паправіць. Тут найгучнейшы голас мае князь Мікаэль Імру, адкрыты розум, натура, схільная да ўступак, ён шмат бываў у сьвеце, ведаў разьвітыя краіны. Нарэшце, трэцюю фракцыю складаюць людзі коркавыя – якіх, я б сказаў, у палацы найбольш. Гэтыя нічога ня думаюць, але лічаць, што хваля падзеяў будзе несьці іх, як корак па вадзе, і ўрэшце ўсё неяк наладзіцца, а яны памысна даплывуць да гасьціннага порту. І калі двор ужо падзяліўся на кратавых, сталовых і коркавых, кожная групоўка пачала выказваць свае меркаваньні, але выказваць патаемна і нават падпольна, бо ясны гаспадар не любіў ніякіх фракцыяў, таму што не цярпеў балбатні, ціску і ўсялякага настойваньня, якое парушала спакой. А з той прычыны, што гэтыя фракцыі ўтварыліся і пачалі міжсобку змагацца, сварыцца, кіпцюры паказваць, рукамі размахваць, усё ў палацы на хвілю ажыла, даўная бадзёрасьць вярнулася, па-свойску зрабілася.

Л. К.:

У той час гаспадар наш з усё большай цяжкасьцю падымаўся ўжо з ложка. Ён дрэнна спаў альбо ўвогуле цэлую ноч ня спаў, а пасьля драмаў на працягу дня. Нам ён нічога не казаў, нават падчас ежы ў атачэньні сям’і – зрэшты, сам ён ужо амаль нічога ня еў – таксама мала гаварыў, усё больш маўчаў. Толькі ў гадзіну даносаў ён ажыўляўся, бо ягоныя людзі цікавыя цяпер прыносілі весткі, кажучы, што ў Чацьвертай дывізіі завязалася таемная змова афіцэраў, якія маюць агентаў ува ўсіх гарнізонах і ў паліцыі ўсёй імпэрыі, але хто ўдзельнічае ў гэтай змове, даносчыкі сказаць не маглі, у такой вялікай таямніцы тады ўсё трымалася. Шаноўны гаспадар, казалі пазьней даносчыкі, ахвотна іх слухаў, адылі ніякіх загадаў не даваў, а слухаючы, сам ні пра што не пытаўся. Іх зьдзіўляла таксама, што нічога з гэтых даносаў не выходзіла: слаўны гаспадар, заміж даваць загады на арышты і вешаньне, хадзіў па садзе, карміў пантэры, птушкам зерне сыпаў і ўвесь час маўчаў. А калі настала сярэдзіна красавіка, сярод бесьперапынных вулічных хваляваньняў гаспадар наш загадаў зладзіць у палацы ўрачыстасьць з нагоды абвяшчэньня свайго наступніка. У вялікай тронавай залі сабраліся саноўнікі і натаблі, чакаючы і перашэптваючыся аб тым, каго імпэратар прызначыць сваім пераемнікам – а гэта была навіна, бо дагэтуль гаспадар наш усялякія чуткі, плёткі што да пераемнасьці трона заўсёды асуджаў і ганіў. Цяпер жа, быўшы гэтым у найвышэйшай ступені ўзрушаны, так што ледзь чуваць было ягоны дрыготкі і ціхі голас, найласкавейшы гаспадар абвясьціў, што, зважаючы на свой паважны век і штораз часьцейшыя заклікі назваць свайго пераемніка, ён прызначае – па сваім пабожным сконе – наступнікам трона свайго ўнука Зэру Якоба. Гэты дваццацігадовы маладзён тады навучаўся ў Оксфардзе, адасланы з краіны пэўны час таму дзеля таго, што, ведучы тут занадта свавольнае жыцьцё, прыносіў расчараваньні свайму бацьку князю Асьфе Восэну, адзінаму ўжо сыну імпэратара, які, аднак, быў назаўсёды скуты паралюшам і знаходзіўся ў жэнэўскім шпіталі. І хоць такая была воля нашага гаспадара, старыя саноўнікі і сівыя чальцы Кароннай рады пачалі шаптаць і нават употайкі пратэставаць, кажучы, што пад такім малакасосам служыць ня будуць, бо гэта было б прыніжэньнем і абразай для іх паважнага веку і шматлікіх заслуг. Тут жа пачала фармавацца фракцыя праціўнікаў пераемнасьці, якая раздумвала, як бы пасадзіць на трон дачку імпэратара, гэтую кратавую даму – Тэнэнэ Ворк. І адразу зьявілася іншая фракцыя, якая хацела ўзьвесьці на трон іншага ўнука імпэратара – князя Маканэна, які ў той час навучаўся ў Амэрыцы, у афіцэрскай школе. І вось, дружа, пасярод гэтых раптам узьніклых інтрыг вакол пераемнасьці трона, празь якія ўвесь двор паглынулі такія шалёныя спрэчкі, што ніхто ўжо ня думаў аб тым, што адбываецца ў імпэрыі, хоць бы нават на найбліжэйшых да палацу вуліцах, цалкам неспадзявана, так усіх зьдзівіўшы, ну як жа нечакана! у горад уваходзіць войска і ўначы арыштоўвае ўсіх міністраў даўняга ўраду Аклілу, пад замок бяруць нават самога Аклілу, а таксама дзьвесьце генэралаў і вышэйшых афіцэраў, вядомых надзвычайнай ляяльнасьцю да імпэратара, якая ніколі ня ставілася пад сумнеў. Ніхто яшчэ не пасьпеў апрытомнець ад шоку пасьля гэтага небывалага здарэньня, як прыходзіць вестка, што змоўнікі арыштавалі начальніка генэральнага штабу, генэрала Асэфу Аену, найбольш ляяльнага да імпэратара чалавека, які ўратаваў яму трон падчас сьнежаньскіх падзеяў, зьнішчыўшы групу братоў Нэвай і разграміўшы імпэратарскую гвардыю. У палацы пануе страх, трывога, зьбянтэжанасьць, прыгнечанасьць. Кратавыя ціснуць на імпэратара, каб ён штосьці зрабіў, загадаў адбіць арыштаваных, разагнаць студэнтаў, а змоўнікаў павесіць. Літасьцівы гаспадар усе парады выслухоўвае, падтаквае, суцяшае. А сталовыя кажуць, што гэта апошні момант, каб сесьці за стол, змоўнікаў угаварыць, імпэрыю паправіць, палепшыць. І гэтых найшляхетнейшы гаспадар выслухоўвае, падтакваючы, суцяшаючы. Дні мінаюць, а змоўнікі то таго, то гэтага з палацу забіраюць, арыштоўваюць. Тады зноў кратавая дама выдатнаму гаспадару дакучае, што ён, маўляў, ляяльных саноўнікаў не бароніць. Але відаць, дружа, так ужо ёсьць, што чым большую ляяльнасьць хтосьці выяўляе, тым больш ён пад удар падстаўляецца, бо калі яго якаясьці фракцыя прыцісьне, гаспадар яго бяз слова кіне, але княжна, відаць, гэтага не разумела, бо на абарону ляяльных уставала. А быў ужо травень, то бок самы час прыводзіць да прысягі кабінэт прэм’ера Маканэна. Але імпэратарскі пратакол паведамляе, што цяжка будзе іх да прысягі прывесьці, бо палова міністраў альбо ўжо арыштаваная, альбо за мяжу ўцякла, альбо так у палац і не зьявілася. Самога ж прэм’ера студэнты выклікаюць, камянямі яго закідваюць, бо Маканэн ніколі ня ўмеў выклікаць да сябе прыхільнасьць. Адразу ж пасьля павышэньня неяк яго разьдзьмула, штосьці там унутры так паднялося, што ён разбухнуў, павялічыўся, а зрок так угару скіраваўся і закаламуціўся, што ён нікога не пазнаваў, нікога да сябе блізка не падпускаў, нікому не дазваляў з сабой па-свойску пагутарыць. Якаясьці вышэйшая сіла перасоўвала яго па калідорах, заводзіла яго ў салёны, куды ён уваходзіў і адкуль выходзіў недаступны, недасяжны. А дзесьці зьявіўшыся, ён пачынаў набажэнства вакол сябе і да сябе, а іншыя ўжо яго падтрымлівалі, заахвочвалі, распалялі сваім пакланеньнем, пакорнасьцю. Ужо тады было вядома, што Маканэн не ўтрымаецца доўга, бо яго не хацелі ані салдаты, ані студэнты. Ня памятаю, ці адбылося ўрэшце гэтае прывядзеньне да прысягі, бо штораз якогасьці зь яго міністраў пад замок саджалі. Ты мусіш ведаць, дружа, што хітрасьць нашых змоўнікаў была надзвычайная. Калі яны кагосьці арыштоўвалі, то адразу абвяшчалі, што робяць гэта ад імя імпэратара, і падкрэсьлівалі сваю ляяльнасьць да нашага гаспадара, чым рабілі яму вялікую радасьць, бо калі Тэнэнэ Ворк прыходзіла да бацькі сварыцца на войска, той яе асуджаў, хвалячы вернасьць і адданасьць сваёй арміі, новы доказ чаго ён неўзабаве атрымаў, калі ў пачатку траўня ваенныя вэтэраны зладзілі перад палацам маніфэстацыю ляяльнасьці, выгукаючы лёзунгі ў гонар вялікага гаспадара, а дастойны манарх, выйшаўшы на балькон, дзякаваў арміі за яе нязломную ляяльнасьць і зычыў далейшай памыснасьці і посьпехаў.

чэрвень-ліпень

У. З.-В.:

У палацы прыгнечанасьць, рукі апускаюцца, трывожнае чаканьне, што будзе заўтра, і тут раптам гаспадар наш склікае дарадцаў, закідае ім, што яны на разьвіцьцё забываюцца, і так іх насварыўшы, абвяшчае, што будзем ставіць плаціны на Ніле. Якія плаціны ставіць, бурчаць самі сабе зьбянтэжаныя дарадцы, калі правінцыі галадаюць, народ хвалюецца, сталовыя шэпчуць, што трэба імпэрыю паправіць, афіцэры змову ладзяць, натабляў арыштоўваюць. І адразу па калідорах чуваць непакорныя нараканьні, што лепей было б нашых галадоўнікаў падтрымаць, а ад гэтых плацінаў адмовіцца. На гэта міністар фінансаў тлумачыць, што калі паставіць памянёныя плаціны, можна будзе ваду на палі пусьціць, і тады такі ўраджай можна будзе атрымаць, што і галадоўнікаў больш ня будзе. Ну так, наракаюць тыя, хто наракаў, але колькі ж гэта гадоў трэба, каб плаціны паставіць, тым часам народ з голаду памрэ. Не памрэ, тлумачыць міністар фінансаў, дагэтуль не памёр, значыць і цяпер не памрэ. А калі, кажа, мы гэтых плацінаў не паставім, то як жа тады дагонім, перагонім? Але з кім жа нам ганяцца, наракаюць тыя, хто наракаў. Як з кім? кажа міністар фінансаў, з Эгіптам. Але Эгіпет, любачка, багацейшы за нас, і тое не з уласнай кішэні плаціны ставіў, а мы адкуль грошы возьмем на нашы плаціны? Тут міністар раззлаваўся на тых, хто сумняваўся, наракаў, і пачаў ім даводзіць, якая важная гэта справа – займацца разьвіцьцём, і што калі мы гэных плацінаў не паставім, ніякага разьвіцьця ня будзе, тады як гаспадар наш наказаў, каб мы ўсе бесьперапынна разьвіваліся, ні хвіліны не спачываючы, сэрца, душу аддаючы. І тут жа міністар інфармацыі абвясьціў пастанову шаноўнага гаспадара новым посьпехам, і я нават памятаю, што ў вокамгненьне ў сталіцы паразьвешвалі такі лёзунг: як паставім мы плаціны, будзе дабрабыт у краіне, хай паклёпнікі цікуюць – разьвіцьця не загамуюць! Адылі гэтая справа так разьюшыла афіцэраў-змоўнікаў, што імпэратарскую раду, створаную найясьнейшым гаспадаром для нагляду за будаўніцтвам гэтых плацінаў, яны колькі дзён пазьней узялі пад арышт, заявіўшы, што з гэтага толькі яшчэ большая карупцыя магла б атрымацца і яшчэ горшае галаданьне народу. Я ж заўсёды меркаваў, што гэты ўчынак афіцэраў мусіў нашаму гаспадару асаблівую прыкрасьць зрабіць, таму што, адчуваючы, што гады ўсё большым цяжарам кладуцца на яго плечы, ён хацеў пакінуць па сабе ўнушальны манумэнт, які б ува ўсіх будзіў подзіў, каб яшчэ праз шмат гадоў кожны, каму б пашчасьціла дабрацца да імпэратарскіх плацінаў, мог закрычаць – глядзеце, хіба толькі сам імпэратар здольны быў такія цуды ўзьвесьці, цэлыя горы ўпоперак ракі паставіць! А калі іначай зрабіць, прыслухацца да шаптаньняў, нараканьняў, што лепей накарміць галодных, чым ставіць плаціны, то галодныя тыя, хоць і наеўшыся, усё адно калісьці памерлі б, не пакінуўшы ніякага сьледу ні па сабе, ні па нашым гаспадару.

Доўга раздумвае, ці імпэратар ужо тады думаў пра свой сыход. Ён жа прызначыў наступніка трона і загадаў будаваць сабе вечны помнік у выглядзе гэтых плацінаў на Ніле (да чаго ж марнатраўная задума з увагі на іншыя, пільныя патрэбы імпэрыі!). Аднак мяркуе, што ход быў пра штосьці іншае. Прызначаючы наступнікам трона зусім маладога ўнука, імпэратар хацеў пакараць свайго сына за няслаўную ролю, якую той адыграў у сьнежаньскіх падзеях шасьцідзясятага году. Даючы загад на будаваньне плацінаў на Ніле, імпэратар хацеў давесьці сьвету, што імпэрыя расьце і квітнее, а ўсялякія нагаворы пра беднасьць і карупцыю – гэта толькі зласьлівая балбатня ворагаў манархіі. Кажа, што ў сапраўднасьці думка аб сыходзе была абсалютна чужая натуры імпэратара, які разглядаў дзяржаву як свой асабісты твор і верыў, што з сыходам ягонай асобы гэтая краіна разваліцца і зьнікне. Хіба ж мог ён зьнішчыць уласны твор? І апроч таго, пакідаючы муры палацу, добраахвотна падставіцца пад удары ворагаў, якія толькі гэтага й чакалі? Не, ні пра які сыход не магло быць мовы, насупраць, пасьля кароткіх прыступаў старэчай дэпрэсіі імпэратар як бы ўваскрасаў, ажываў, узбадзёрваўся, і нават відаць было на яго старым твары гордасьць за тое, што ён такі спраўны, прытомны і ўладны. Прыйшоў чэрвень – месяц, калі змоўнікі, канчаткова ўзмацніўшыся, аднавілі свае хітрыя атакі на палац. Гэтая ўсёзьнішчальная хітрасьць палягала ў тым, што ўсё разбурэньне сыстэмы яны рабілі зь імем імпэратара на вуснах, нібыта выконваючы ягоную волю і пакорна зьдзяйсьняючы яго думкі. Цяпер яны, заяўляючы, што робяць гэта ад імя імпэратара, стварылі камісію для дасьледаваньня карупцыі сярод саноўнікаў, падлічвалі іх рахункі, зямельныя ўладаньні і ўсе іншыя багацьці. Людзей палацу агарнуў жах, бо ў беднай краіне, у якой крыніцай багацьця ёсьць не эфэктыўная вытворчасьць, але надзвычайныя прывілеі, ніводны саноўнік ня мог мець чыстага сумленьня. Баязьлівейшыя думалі ўцячы за мяжу, але вайскоўцы закрылі лётнішча і ўвялі забарону выезду з краіны. Пачалася новая хваля арыштаў, кожнай ночы зьнікалі людзі палацу, двор усё больш пусьцеў. Вялікае ўзрушэньне выклікала навіна аб арышце князя Асратэ Касы, які ўзначальваў Каронную раду і быў другой пасьля імпэратара асобай манархіі. У вязьніцы апынуўся таксама міністар замежных справаў Мінас’е Хайле і больш за сто іншых саноўнікаў. У той жа час войска заняла радыёстанцыю і ўпершыню абвясьціла, што на чале руху абнаўленьня стаіць каардынацыйны камітэт узброеных сілаў і паліцыі, які дзейнічаў – як яны надалей сьцьвярджалі – ад імя імпэратара.

К.:

Цэлы сьвет, дружа, устаў на галаву, і ўсё таму, што дзіўныя знакі зьявіліся на небе. Месяц і Юпітэр, перабываючы на сёмым і дванаццатым месцах, заміж схіляцца ў кірунку трыкутніка, пачыналі злавесна ўтвараць фігуру квадрата. З гэтай прычыны індусы, якія пры двары тлумачылі знакі, адразу з палацу ўцяклі, пэўна, таму, што баяліся шаноўнага гаспадара нядобрай варажбой раззлаваць. Але княжна Тэнэнэ Ворк, мусіць, надалей з гэтымі індусамі мела сустрэчы, бо бегала ўзрушаная па палацы і намаўляла старога гаспадара, каб ён арыштоўваць ды вешаць загадаў. Астатнія кратавыя таксама націскалі і ўжо нават на каленях дастойнага гаспадара малілі, каб ён змоўнікаў спыніць, за краты кінуць загадаў. Адылі якое ж было іх аняменьне, якое неразуменьне, калі яны ўбачылі, што слаўны гаспадар цяпер пачаў увесь час у вайсковым мундуры хадзіць, ордэнамі зьвінець, булаву насіць, нібы хочучы паказаць, што ён надалей сваёй арміяй камандуе, на чале стаіць і загады выдае! Нічога, што гэтая армія супраць палацу выступае, так, выступае, але пад яго кіраўніцтвам, верная, ляяльная армія, якая ўсё робіць ад імя імпэратара! Узбунтаваліся? так, але ўзбунтаваліся ляяльна! Вось жа, дружа, шаноўны гаспадар хацеў панаваць над усім, нават калі быў бунт – панаваць над бунтам, панаваць над паўстаньнем, хоць бы нават тое паўстаньне супраць яго ўласнага панаваньня скіравана было. Кратавыя бурчаць, што якоесьці зацямненьне розуму гаспадара нашага агарнула, калі ён зразумець ня можа, што такім чынам ён сваім уласным падзеньнем кіруе. Але літасьцівы гаспадар, нікога ня слухаючы, прымае ў палацы дэлегацыю гэнага камітэту, які па-амхарску называўся «Дэрг», замыкаецца ў сваім кабінэце і давай з гэтымі змоўнікамі раіцца! І тут, дружа, з сорамам табе прызнаюся, што ў той самы момант у калідорах можна было пачуць бязбожнае і абуральнае шаптаньне, быццам бы дастойны гаспадар, мусіць, звар’яцеў, бо ў дэлегацыі той былі звычайныя капралы і сэржанты, а хіба ж можна было падумаць, каб найясьнейшы гаспадар сеў за адзін стол з вайскоўцамі такіх нізкіх чыноў! Цяжка зараз сказаць, аб чым гаспадар наш з гэтымі людзьмі раіўся, але адразу пасьля гэтага пачаліся новыя арышты, а палац яшчэ больш абязьлюдзеў. Пасадзілі пад замок князя Мэсьфіна Шылешы, а гэта быў вялікі гаспадар, які меў уласную армію, цяпер, аднак, раззброеную. Пасадзілі пад замок князя Ворку Сэлас’е, які меў нязьмерныя зямельныя ўладаньні. Арыштавалі зяця імпэратара, генэрала Абіе Абэбэ, міністра абароны. Урэшце арыштавалі прэм’ера Эндэлькачэва і колькі яго міністраў. Цяпер ужо штодня кагосьці арыштоўвалі, увесь час паўтараючы, што ад імя імпэратара. Кратавая дама за бацькам хадзіла, настойвала, каб ён цьвёрдасьць паказаў. Бацьку, казала, устань і пакажы цьвёрдасьць! Але, шчыра кажучы, якую ж у такім паважным веку цьвёрдасьць паказаць можна? Гаспадар наш ужо толькі мяккасьцю мог паслугоўвацца і давёў сваю вялікую мудрасьць, калі, заміж каб спрабаваць здушыць супраціў цьвёрдасьцю, ён, хутчэй, прымірэнчую мяккасьць выяўляў, каб у такі спосаб змоўнікаў улагодзіць. А чым больш гэтая дама цьвёрдасьці патрабавала, з тым большай злосьцю яна на мяккасьць глядзела, і нішто не магло яе ўціхамірыць, нэрвы ёй супакоіць. Але літасьцівы гаспадар ніколі ў гнеў не ўпадаў, насупраць, заўсёды гэтую кабету хваліў, суцяшаў, падбадзёрваў. Цяпер змоўнікі ўсё часьцей у палац прыходзілі, а гаспадар наш іх прымаў, выслухоўваў, хваліў за ляяльнасьць, заахвочваў. З гэтай прычыны найбольшую радасьць сталовыя выказвалі, увесь час заклікаючы за стол сядаць, імпэрыю папраўляць, жаданьні бунтаўнікоў выконваць. І кожны раз, калі сталовыя маніфэст у такім духу прапаноўвалі, слаўны наш гаспадар хваліў іх за ляяльнасьць, суцяшаў і заахвочваў. Але і сталовых войска ўжо папатрапала, так што і іх галасы ўсё слабей чуваць было. У гэты час салёны, калідоры, ганкі і дзядзінцы з кожным днём усё больш пусьцелі, і неяк ніхто бараніць палац ня браўся. Ніхто ня крыкнуў, што трэба брамы зачыніць і зброю выставіць. Людзі паглядалі адно на аднаго, думаючы: а можа яго возьмуць, а мяне пакінуць? А калі шум супраць бунтаўнікоў уздыму, адразу мяне пасадзяць, а іншых у спакоі пакінуць? Лепей ціха сядзець і нічога ня ведаць. Лепей не скакаць, каб пасьля ня плакаць. Лепей не гукаць, каб не шкадаваць. Толькі часам усе да гаспадара хадзілі, пытаючыся, што рабіць, а ўсёмагутны ўладар скаргі нашы выслухоўваў, хваліў і заахвочваў. Пазьней, аднак, усё цяжэй было атрымаць аўдыенцыю, бо дастойны гаспадар, стомлены ўжо выслухоўваньнем такой колькасьці скаргаў – увесь час толькі нараканьні, патрабаваньні і даносы, – найахвотней прымаў амбасадараў іншых краінаў і ўсялякіх замежных пасланьнікаў, бо тыя прыносілі яму палёгку, хвалячы яго, суцяшаючы, падбадзёрваючы. Гэтыя амбасадары, а таксама змоўнікі былі апошнімі людзьмі, зь якімі гаспадар наш перад сваім сыходам размаўляў, і згодна пацьвердзілі, што бачылі яго ў добрым здароўі і ў цьвярозым розуме.

Д.:

Рэшта кратавых, якая яшчэ ў палацы заставалася, па калідорах хадзіла, да дзеяньня заклікала. Трэба рушыць, казалі, у атаку пераходзіць, супраць бунтаўнікоў выступіць, іначай сумна ўсё скончыцца, зьнікне. Але як перайсьці ў атаку, калі ўвесь двор у абароне засеў, як жа можна даць рады, калі такая бязраднасьць, як жа слухаць сталовых, якія да зьмен заклікаюць, калі яны ня кажуць, што зьмяніць і дзе ўзяць сілы для гэтага? Усе зьмены маглі зыходзіць толькі ад манарха, вымагалі яго згоды і падтрымкі, бо іначай яны ставалі здрадай і сустракалі асуджэньне. Тое ж самае з усякімі міласьцямі – толькі гаспадар наш мог іх раздаваць, і калі хто чагосьці ад трона не атрымаў, то іншым спосабам дасягнуць гэтага ня мог. Таму засмучанасьць панавала сярод прыдворных – калі гаспадара нашага ня стане, хто будзе іх ласкамі адорваць і іх маёмасьць памнажаць? І так тады хацелася ў нашым абложаным, аблаяным палацы пасіўнасьць пераламаць, з чымсьці годным выступіць, думкай бліснуць, жыцьцяздольнасьць выявіць! Хто яшчэ быў здольны, хадзіў па калідорах, лоб моршчыў, думку гэтую шукаў, галаву сабе ламаў, пакуль урэшце не нарадзілася такая ідэя, што трэба гадавіну адсьвяткаваць! А што ж гэта за думка, пачалі крычаць сталовыя, гадавінай зараз займацца, калі гэта апошні момант, каб за стол сядаць, імпэрыю ратаваць, папраўляць! Але коркавыя палічылі, што гэта будзе годная праява жыцьцяздольнасьці, якая выкліча павагу сярод падуладных, і давай гэтую гадавіну ладзіць, бяседу для бедных гатаваць. Нагодай жа, дружа, было тое, што гаспадар наш скончыў восемдзесят другі год жыцьця, хаця студэнты, якія ў старызьне нейкай корпацца пачалі, адразу вэрхал усчалі, маўляў, гэта ня восемдзесят, а дзевяноста другі год, бо, крычалі яны, гаспадар наш калісьці гадоў сабе ўбавіў. Але яд студэнцкі ня мог атруціць гэтага сьвята, якое міністар інфармацыі, будучы яшчэ нейкім цудам на волі, адразу ацаніў як посьпех і найлепшы прыклад гармоніі і ляяльнасьці. Ніякія перашкоды ня ў стане былі перамагчы гэтага міністра, бо ён быў такі кемлівы, што ў найбольшай страце ўмеў згледзець карысьць, і ўсё ў яго было так спрытна павёрнута, што ў паразе ён бачыў перамогу, у няшчасьці – шчасьце, у беднасьці – заможнасьць, у няўдачы – посьпех. І калі б ня гэтае паварочваньне, як жа можна было б тое сумнае сьвята цудоўным назваць? У той дзень падаў халодны дождж і слаўся туман, калі гаспадар наш выйшаў на балькон палацу прачытаць тронавую прамову. Побач зь ім на бальконе стаяла толькі змоклая, прыгнечаная жменька саноўнікаў, бо рэшта ўжо была пад арыштам альбо ўцякла са сталіцы. Ніякага натоўпу не было, толькі служба двара і трохі салдат з імпэратарскай гвардыі, якія стаялі на ўскрайку дзядзінцу, што зеўраў пусткай. Шаноўны гаспадар наш выказаў спачуваньне правінцыям, якія галадаюць, і сказаў, што будзе рабіць усё магчымае, каб імпэрыя магла надалей плённа разьвівацца. Ён таксама дзякаваў арміі за ляяльнасьць, хваліў сваіх падданых, заахвочваў і зычыў усім посьпехаў. Але гаварыў ён ужо так ціха, што праз шум дажджу ледзь чуваць было асобныя словы. І ведай, дружа, што ўсё гэта я забяру з сабой у магілу, бо я ўсё яшчэ чую, як голас нашага гаспадара ўсё больш яму здраджвае, і бачу, як па яго старым твары сплываюць сьлёзы. І тады, так, тады я ўпершыню падумаў, што ўсё канчаецца ўжо напраўду. Што ў той дажджлівы дзень адыходзіць цэлае жыцьцё, халодны і ліпкі туман накрывае нас, а Месяц і Юпітэр, стоячы на сёмым і дванаццатым месцах, утвараюць фігуру квадрата.

Увесь гэты час – а гэта лета семдзесят чацьвертага году – ідзе вялікая гульня двух спрытных і хітрых партнэраў – старога імпэратара і маладых афіцэраў з «Дэргу». З боку афіцэраў гэта гульня падыходу, яны стараюцца аблажыць старога манарха ў ягоным бярлогу – палацы. А з боку імпэратара? Ягоны плян вельмі тонкі, але пачакайма, праз хвілю мы ўведаем і яго задуму. А пазасталыя асобы? Іншыя ўдзельнікі гэтай захапляльнай і драматычнай гульні, уцягнутыя ў яе хадой падзеяў, няшмат разумеюць з таго, што адбываецца. Саноўнікі і фаварыты гойсаюць па калідорах палацу, бязрадныя і спалоханыя. Памятайма, што палац быў сядзібай пасрэднасьцяў, зборышчам людзей другасных, а такія ў хвіліны крызісу заўжды губляюць галаву і стараюцца толькі ўратаваць уласную скуру. Пасрэднасьць у такія моманты вельмі небясьпечная, бо, адчуваючы пагрозу, яна робіцца бязьлітаснай. Гэта акурат тыя кратавыя, якіх не стае на штосьці большае, як адразу распачаць страляніну і кровапраліцьце: іх асьляпляе страх і нянавісьць, а да дзеяньня падштурхоўваюць найніжэйшыя сілы – подласьць, зацяты эгаізм, страх перад стратай прывілеяў і ганьбай. Дыялёг з гэтымі людзьмі немагчымы, пазбаўлены сэнсу. Другую групу становяць сталовыя – людзі добрай волі, але паводле натуры пасіўныя, расхлябаныя, падатлівыя і няздольныя выйсьці па-за схемы палацавага мысьленьня. Гэтых найбольш б’юць, з усіх бакоў б’юць, адсоўваюць і зьнішчаюць, бо яны спрабуюць рухацца ўва ўжо конча расколатай сытуацыі, у якой два скрайнія праціўнікі – кратавыя і паўстанцы – ужо ня хочуць іх паслуг, з той прычыны, што памкненьнем скрайнасьцяў ёсьць сутычка, а не замірэньне. Вось жа, сталовыя таксама нічога не разумеюць і ня значаць, іх таксама перарасла і адсунула ў бок гісторыя. Пра коркавых няма чаго сказаць, гэтыя плывуць туды, куды іх цягне плынь, гэта касяк тактычнай малечы, якую нясе, цягне ўва ўсіх кірунках, якая стараецца, намагаецца хоць як-небудзь выжыць. Вось фаўна палацу, супраць якой выступае група маладых афіцэраў – спрытных, разумных людзей, амбітных разгарачаных патрыётаў, сьведамых страшнага становішча бацькаўшчыны, дурасьці і бязраднасьці эліты, карупцыі і разбэшчанасьці, беднасьці і прыніжальнай залежнасьці краіны ад мацнейшых дзяржаваў. Яны самі, будучы часткай імпэратарскай арміі, належаць да ніжэйшых слаёў эліты, яны таксама карысталіся прывілеямі, і да змаганьня іх падштурхоўвае не галеча, якой яны беспасярэдне не адчуваюць, але пачуцьцё сораму і маральнай адказнасьці. Яны маюць зброю і вырашаюць выкарыстаць яе напоўніцу. Змова завязваецца ў штабе Чацьвертай дывізіі, кашары якой знаходзяцца ў прадмесьцях Адыс-Абэбы, зрэшты, досыць блізка ад палацу імпэратара. Група змоўнікаў доўгі час дзейнічае ў максымальна шчыльнай кансьпірацыі – нават дробная, алюзійная ўцечка магла б прывесьці да рэпрэсіяў і сьмяротнай кары. Паступова змова пранікае ў іншыя гарнізоны, а пазьней – у шэрагі паліцыі. Здарэньнем, якое паскорыла канфрантацыю з палацам, была трагедыя галадамору ў паўночных правінцыях краіны. Звычайна кажуць, што прычынай масавых сьмерцяў ад голаду ёсьць пэрыядычныя засухі, якія спрычыняюцца да неўраджаю. Гэты погляд прадстаўляюць эліты краінаў, што галадаюць. Аднак ён няслушны. Прычынай голаду найчасьцей ёсьць несправядлівае ці няправільнае разьмеркаваньне запасаў, нацыянальнай маёмасьці. У Этыёпіі было шмат зерня, але яно было схаванае багатырамі, а пасьля выкінутае на рынак па падвойных цэнах, не даступных для сялянства і гарадзкой беднаты. Падаюць лічбу, якая сягае соцень тысячаў людзей, якія памерлі проста побач з поўнымі збожжа сьвірнамі. На загад мясцовых натабляў паліцыя дабівала цэлыя грамады яшчэ жывых чалавечых шкілетаў. Гэтая сытуацыя скрайняй крыўды, жаху, роспачнага абсурду стае сыгналам для выступу афіцэраў-падпольшчыкаў. Бунт адну за адной ахоплівае ўсе дывізіі, а менавіта армія была галоўным апірышчам імпэратарскай улады. Пасьля кароткага пэрыяду ашаламленьня, зьдзіўленьня і ваганьняў Х. С. пачынае здаваць сабе справу з таго, што ён губляе найважнейшы інструмэнт улады. Спачатку група «Дэрг» дзейнічае ўпоцемках, яны хаваюцца ў падпольлі, не вядомыя іншым, яны самі ня ведаюць, наколькі вялікая частка арміі стане на іх бок. Таму яны мусяць дзейнічаць асьцярожна, прасоўвацца крадком, употайкі, крок за крокам. За імі студэнты і работнікі – гэта важна, але бальшыня генэралітэту і вышэйшых афіцэраў супраць падпольшчыкаў, а генэралітэт надалей камандуе, выдае загады. Крок за крокам – вось тактыка гэтай рэвалюцыі, накінутая сытуацыяй. Калі б яны выступілі адкрыта і адразу, дэзарыентаваная частка арміі, ня ведаючы, пра што ідзецца, магла б адмовіць ім у падтрымцы ці нават іх зьнішчыць. Паўтарылася б драма шасьцідзясятага году, калі войска страляла ў войска, а палац дзякуючы гэтаму праіснаваў яшчэ трынаццаць гадоў. Зрэшты, у самім «Дэргу» таксама няма адзінства – так, усе хочуць зьнішчыць палац, хочуць зьмяніць анахранічную, вычарпаную, бязрадна гібеючую сыстэму, але трываюць спрэчкі аб тым, што зрабіць з асобай імпэратара. Імпэратар стварыў вакол сябе міт, сілу і жывучасьць якога не было як спраўдзіць. Ён быў папулярнай у сьвеце, поўнай асабістага шарму, паўсюдна шанаванай постацьцю. Апроч таго, ён быў галавой царквы, абраньнікам Бога, уладаром душ. Падняць на яго руку? Гэта заўсёды заканчвалася праклёнам і шыбеніцай. Гэтыя хлопцы з «Дэргу» сапраўды былі людзьмі вялікай адвагі. І ў якойсьці ступені – адчайнымі людзьмі, бо пазьней яны ўспамінаюць, што, вырашаючы выступіць супраць імпэратара, ня верылі ў свой посьпех. Можа быць, Х. С. штосьці ведаў пра сумневы і разьбежнасьці, якія разьдзіралі «Дэрг», урэшце, ён меў надзвычай разьвітую выведную сетку. Але можа быць, што ён кіраваўся толькі інстынктам, сваім праніклівым тактычным пачуцьцём, вялікім досьведам? А калі было іначай? Калі ён папросту не адчуваў у сабе сілаў для далейшай барацьбы? Здаецца, што ён адзін ува ўсім палацы разумеў, што хвалі, якая паднялася гэтым разам, ён ужо ня можа супрацьстаяць. Усё рассыпалася, у яго былі пустыя рукі. Таму ён пачынае саступаць, больш за тое – перастае кіраваць. Ён стварае бачнасьць свайго існаваньня, але найбліжэйшыя ведаюць, што ў сапраўднасьці ён нічога ня робіць, ня дзейнічае. Ягонае атачэньне зьбітае з панталыку гэтай бязьдзейнасьцю, яно губляецца ў здагадках. То адна, то другая фракцыя прадстаўляе яму абсалютна процілеглыя аргумэнты, а ён усіх з аднолькавай увагай слухае, падтаквае, усіх хваліць, суцяшае, заахвочвае. Ён пускае падзеі на самацёк – узвышаны, аддалены, замкнёны, выключаны, як быццам ён рухаецца ўжо ў іншым вымярэньні, у іншым часе. Быць можа, ён хоча ўстаць па-над канфліктам, каб даць дарогу новым сілам, якіх ён усё адно ня можа стрымаць? Можа, ён разьлічвае, што ўзамен за гэтую паслугу яны пазьней ушануюць, прымуць яго? У любым разе, застаўшыся адзін, ён, стары, якому няшмат засталося жыць, ужо ня будзе для іх небясьпечны. Значыць, ён хоча застацца? Ацалець? Пакуль вайскоўцы пачынаюць з дробных правакацыяў: арыштоўваюць па абвінавачаньні ў карупцыі колькі звольненых міністраў ураду Аклілу. Неспакойна чакаюць рэакцыі імпэратара. Але Х. С. маўчыць. Гэта значыць, што ход удаўся, першы крок быў зроблены. Асьмялеўшы, яны ідуць далей – адгэтуль тактыка паступовага дэмантажу эліты, павольнага, але руплівага спустошваньня палацу пушчаная ў рух. Саноўнікі, натаблі зьнікаюць адзін за адным: пасіўныя, бязвольныя, чакаючы сваёй чаргі. Пасьля ўсе яны спатыкаюцца пад арыштам у Чацьвертай дывізіі, у гэтым новым, асаблівым, няўтульным антыпалацы. Перад брамай кашараў, проста каля каляінаў чыгункі Адыс-Абэба-Джыбуці, якія праходзяць у гэтым месцы, стаіць даўгі шэраг шыкоўных лімузінаў: гэта княжны, жонкі міністраў, генэралаў, усхваляваныя і напалоханыя, прывозяць сваім мужам і братам – вязьням новага парадку – ежу і вопратку. На гэтыя сцэны лупіць вочы натоўп узрушаных і зьдзіўленых разявак: вуліца яшчэ ня ведае, што насамрэч адбываецца, гэта яшчэ не дайшло да яе. Імпэратар усё яшчэ ў палацы, а афіцэры працягваюць кіраваць у штабе дывізіі, абдумваюць наступныя крокі. Вялікая гульня працягваецца, але набліжаецца яе апошні акт.

жнівень-верасень

М. В.-І.:

І вось пасярод прыгнечанасьці, здушанасьці, якая напаўняла палац, ахінала прыдворных панурым смуткам, раптам прыяжджаюць швэдзкія дактары, якіх слаўны гаспадар даўно яшчэ паклікаў з Эўропы і якія ў выніку нейкай незразумелай затрымкі прыбылі толькі цяпер, каб праводзіць у нашым двары заняткі гімнастыкай. Заўваж, дружа, што ўжо тады ўсё ў руінах ляжала, а хто са сьвіты яшчэ пад арыштам не сядзеў, усё адно ні дня, ні гадзіны сваёй ня ведаў і толькі бачком, крадком калідорамі соваўся, каб афіцэрам на вочы ня трапіць, бо яны цяпер хапалі, замыкалі, нікому ўцячы не давалі. А тут маеш – сярод усёй гэтай аблавы, гэтага паляваньня, даводзіцца гімнастыкай займацца! Хто ж здольны зараз якойсьці гімнастыкай займацца, калі гэта апошні момант, каб за стол сядаць, імпэрыю папраўляць, дарабляць, спраўнай рабіць! Але такая ўжо была воля нашага гаспадара, а таксама ўсёй Кароннай рады, каб усе людзі двара пра здароўе сваё дбайна клапаціліся, дабротамі прыроды багата карысталіся, колькі трэба ў выгодах і дастатку адпачывалі, добрым паветрам дыхалі, а найлепей – замежным, і ашчаджаць на гэтым грошы літасьцівы гаспадар наш забараняў, шматкроць паўтараючы, што жыцьцё людзей палаца ёсьць найвялікшым скарбам імпэрыі і найвышэйшай каштоўнасьцю манархіі. І ў гэтым духу гаспадар наш даўно яшчэ такі дэкрэт выдаў, што мы мусім гэтай гімнастыкай займацца, і не скасаваў яго з прычыны паноўнага гармідару і ўсё большых клопатаў, і нам давялося – апошнім, хто заставаўся ў палацы, – раніцай на гімнастыку станавіцца і, рукамі, нагамі махаючы, найвялікшы скарб імпэрыі да гнуткасьці, спрытнасьці прымушаць. Убачыўшы, што насуперак нахабным захопнікам, якія паволі авалодвалі палацум, гімнастыка прагрэсуе, міністар інфармацыі ацаніў гэта як посьпех і падбадзёрлівы доказ непарушнай еднасьці нашага двара. Яшчэ ў памянёным дэкрэце загадвалася, што калі хтосьці, выконваючы дзяржаўныя абавязкі, хоць бы трохі ператоміцца, адразу павінен перадышку браць, у выгоднае, утульнае месца паехаць, там адпачываць, удыхаць і выдыхаць ці нават, у вопратку простую ўбраўшыся і паспалітым стаўшы, да самой прыроды набліжацца. А калі хтосьці пра адпачынак забываўся ці з прычыны надта руплівай службы яго закідваў, таго шаноўны гаспадар ганіў, дый іншыя прыдворныя нагадвалі, каб скарбу імпэрыі не марнаваў і найкаштоўнейшую нацыянальную каштоўнасьць ашчаджаў. Але як жа цяпер можна было да прыроды набліжацца і адпачываць, калі афіцэры нікога з палацу не выпускалі, а калі хтосьці крадком дадому ўцякаў, там яго падпільноўвалі і пад арышт бралі? А найгоршая рэч, якая вынікала з памянёнай гімнастыкі, палягала ў тым, што калі група прыдворных у якімсьці салёне зьбіралася і там рукамі, нагамі махала, адразу змоўнікі заходзілі і ўсіх пад арышт гналі. Іх дні зьлічаныя, а яны гімнастыкай займаюцца! – сьмяяліся афіцэры, даходзячы да такога дзёрзкага зьдзеку. І гэта ўжо было найлепшым доказам таго, што афіцэры ніякіх каштоўнасьцяў не шануюць і супраць імпэрыі выступаюць, чым нават швэдзкія дактары засмучаныя былі, бо кантракты згубілі, хоць і радаваліся, што жыцьцё захавалі. А каб бунтаўнікі ўсіх за адзін раз не забралі, вялікі камэргер двара хітры выкрут прыдумаў, загадаўшы займацца гімнастыкай толькі ў малых групках, і тады, калі адныя афіцэрам трапяцца – іншыя ацалеюць і, ператрываўшы найгоршае, палац у сваім уладаньні ўтрымаюць. Адылі, дарагі дружа, нават гэты спрытны і хітры манэўр урэшце ня надта дапамог, бо бунт ужо да вялікай дзёрзкасьці дайшоў, палац наш заўзята атакуючы і з надзвычайнай зласьлівасьцю цкуючы. Настаў жнівень, то бок пачаліся апошнія тыдні панаваньня нашага ўсёмагутнага ўладара. Але ці слушна я выбіраю словы, кажучы пра яго панаваньне ў гэтыя апошнія ўжо дні заняпаду? Магчыма, цяжэй за ўсё вызначыць, дзе праходзіць мяжа паміж панаваньнем сапраўдныя, такім, якому ўсё паддаецца, панаваньнем, якое стварае сьвет альбо зьнішчае сьвет; дзе ёсьць гэтая мяжа паміж панаваньнем жывым, вялікім, хоць і страшным, і бачнасьцю панаваньня, пустой пантамімай уладараньня, выкананьнем ролі статыста для самога сябе, усяго толькі выкананьнем ролі, нябачаньнем сьвету, нячуцьцем, толькі ўгляданьнем у сябе. А яшчэ цяжэй сказаць, у які момант пачынаецца гэты пераход ад усёмагутнасьці да немачы, ад памыснасьці да няфарту, ад бліску да паціны. І ніхто ў палацы ня быў здольны адчуць гэтага, бо ўсе мелі нейкі такі зрок, што да самага канца ў немачы бачылі ўсёмагутнасьць, у няфарце – памыснасьць, у паціне – бліск. І нават калі б хтосьці меў іншы пагляд, хіба ж мог бы ён, не паддаючы сваю галаву небясьпецы, прыпасьці да нашага манарха і сказаць: любачка, ты немачны, няшчасьце на цябе насоўваецца, пацінай ты пакрываесься! Так, у гэтым палацы была такая бяда, што праўду туды не пускалі, а пасьля, перш чым людзі апрытомнелі, іх ужо пад арышт узялі. Гэта таму, дружа, што ў кожным усё было зручна перагароджанае, разьдзеленае: бачаньне ад думаньня, думаньне ад маўленьня, і ў чалавеку ўжо не было такога месца, дзе б гэтыя тры сутнасьці маглі спаткацца і азвацца чутным голасам. Але на мой пагляд, дружа, нашыя няшчасьці пачаліся тады, калі слаўны гаспадар дазволіў студэнтам сабрацца на тым паказе моды і тым самым даў ім нагоду сабраць натоўп і пачаць маніфэстацыю, з чаго ўжо нарадзіўся вось гэты звадніцкі рух. А ўся памылка была ў тым, што ня трэба было дапускаць ніякага руху, таму што мы маглі існаваць толькі ў нерухомасьці, таму што чым больш нерухомая нерухомасьць, тым даўжэйшае і трывалейшае нашае існаваньне. І дзіўныя былі дзеяньні нашага гаспадара, бо ён сам лепей за ўсіх ведаў гэтую праўду, пра што можна было меркаваць хоць бы з таго, што яго ўлюбёным каменем быў мармур. Мармур жа зь яго маўклівай, нерухомай, старанна адпаліраванай паверхняй увасабляў мару дастойнага гаспадара аб тым, каб усё наўкола было такім жа нерухомым і маўклівым, гэтак жа гладкім, роўна абрэзаным, на стагодзьдзі вызначаным, усталяваным, веліч аздабляльным.

А. Г.:

Вы мусіце ведаць, містэр Рычард, што тады, у пачатку жніўня, унутраны выгляд палацу ўжо страціў усю сваю годнасьць і ўражальную паважнасьць. Такі запанаваў балаган, што рэштка чыноўнікаў цырыманіялу, якая яшчэ заставалася, не магла навесьці ніякага парадку. Гэтае бязладзьдзе таму ўзьнікла, што палац стаў апошнім месцам прытулку для саноўнікаў і натабляў, якія зьяжджаліся сюды з усёй сталіцы і нават з усёй імпэрыі, спадзеючыся, што побач з гаспадаром нашым яны будуць у большай бясьпецы, што імпэратар іх уратуе і выклапача ім свабоду ў дзёрзкіх афіцэраў. Цяпер саноўнікі і фаварыты ўсіх рангаў, ступеняў і катэгорыяў без аніякай пашаны да сваіх высокіх пасадаў і тытулаў покатам спалі на дыванах, на канапах і фатэлях, накрываючыся парт’ерамі і фіранкамі, з чаго ўвесь час узьнікалі сваркі і звадкі, бо частка людзей не давала фіранкі з вокнаў здымаць, маўляў, палац зацямняць трэба, бо збунтаваная авіяцыя можа ўсіх бомбамі закідаць, на што іншыя з гневам адказвалі, што ня могуць заснуць, не накрываючыся, а трэба прызнаць, што ночы былі надзвычай халодныя, таму нягледзячы ні на што фіранкі з вокнаў усё ж сьцягвалі і імі накрываліся. Адылі сваркі гэтыя і ўзаемныя лаянкі былі ўжо пустыя, бо афіцэры хутка ўсіх мірылі, забіраючы іх пад арышт, дзе рассвараныя саноўнікі ні на якія пакрывалы разьлічваць не маглі. У гэтыя дні, штодня раніцай, патрулі Чацьвертай дывізіі прыяжджалі ў палац, збунтаваныя афіцэры выходзілі з машынаў і загадвалі саноўнікам сабрацца ў тронавай залі. Сход саноўнікаў! сход саноўнікаў у тронавай залі! неслася па калідорах гуканьне чыноўнікаў цырыманіялу, якія ў той час служылі ўжо афіцэрам. На гэтае гуканьне частка саноўнікаў хавалася па кутах, але рэшта, загорнутая ў тыя парт’еры, фіранкі, зьяўлялася на месца сходу. Тады спадары афіцэры зачытвалі сьпіс і названых саноўнікаў забіралі пад арышт. Але спачатку колькі адбывала – столькі прыбывала, бо хоць штодзень з палацу пад арышт забіралі, увесь час новыя саноўнікі прыбывалі, думаючы, што палац ёсьць самым надзейным месцам і што шаноўны гаспадар іх ад афіцэрскай дзёрзкасьці абароніць. Трэба прызнаць, містэр Рычард, што слаўны гаспадар наш, цяпер заўсёды ў мундур апрануты, часам у парадны мундур, цырыманіяльны, часам у палявы, баявы, у якім ён быў звычайна манэўры назіраў, заходзіў у салёны, дзе асавелыя, спалоханыя саноўнікі ляжалі на дыванах, сядзелі на канапах, распытваючы адзін аднаго, што зь імі будзе, калі скончыцца чаканьне, і там іх суцяшаў, заахвочваў, памыснасьці зычыў, найвялікшую ўвагу ўдзяляў, з асабістым клопатам да іх ставіўся. Адылі, калі ён у калідоры патруль афіцэраў спатыкаў, то іх таксама заахвочваў, памыснасьці зычыў і, дзякуючы арміі за ляяльнасьць, выказваную ў дачыненьні да яго, запэўніваў, што справы войска ёсьць прадметам яго асабістага клопату. На што кратавыя са злосьцю і ядам гаспадару нашаму шапталі, што афіцэраў вешаць трэба, бо яны імпэрыю зьнішчылі, што літасьцівы манарх таксама з увагай слухаў, заахвочваў, памыснасьці зычыў і, дзякуючы за ляяльнасьць, падкрэсьліваў, што вельмі высока іх цэніць. І гэтую нястомную рухавасьць шаноўнага гаспадара, якой ён спрычыняўся да агульнай памыснасьці, ніколі не ашчаджаючы парадаў і ўказаньняў, спадар Гебрэ-Эгзы ацаніў як посьпех, убачыўшы ў ёй доказ жывучасьці нашай манархіі. На жаль, гэтымі сваімі посьпехамі міністар так ужо афіцэраў раззлаваў, што яны яго пад арышт забралі і больш яму гаварыць не далі. Прызнаюся вам, містэр Рычард, што ў якасьці чыноўніка міністэрства забесьпячэньня палацу ў той апошні месяц я зазнаваў найчарнейшыя дні, бо немагчыма было вызначыць асабовы склад нашага двара, колькасьць саноўнікаў штодзень зьмянялася: адныя прыбывалі, прасьлізгвалі ў палац, спадзеючыся там уратавацца, іншых афіцэры пад арышт бралі, а часта бывала і так, што хтосьці ўначы прасьлізнуў, а апоўдні яго ўжо забралі, і з гэтай прычыны я ня ведаў, колькі харчоў браць са складоў; таму часам ежы не хапала, і тады саноўнікі крычаць пачыналі, што міністэрства ўжо ў змове з бунтаўнікамі і хоча іх голадам замарыць, а, зноў жа, калі ежы лішак быў, афіцэры ганілі мяне за тое, што марнатраўства ў двары пануе, так што я зьбіраўся ў адстаўку падаць, але жэст аказаўся збыткоўным, бо і так нас усіх з палацу павыганялі.

І. І.:

Нас была ўжо толькі жменька, якая чакала кончага і найстрашнейшага выраку, калі – хвала Богу! – зьявіўся праменьчык надзеі ў асобе мэцэнатаў, якія ўрэшце, пасьля доўгіх абмеркаваньняў, падрыхтавалі праект зьменаў канстытуцыі і прыйшлі да нашага гаспадара з гэтым праектам, які грунтаваўся на тым, каб ператварыць нашу адзінаўладную імпэрыю ў канстытуцыйную манархію, зрабіць моцны ўрад, а шаноўнаму гаспадару пакінуць столькі ўлады, колькі яе маюць брытанскія каралі. Тады дастойныя панове за чытаньне праекту ўзяліся, падзеленыя на малыя групы і схаваныя ў сукрытых месцах, бо калі б афіцэры вялікую грамаду заўважылі, то пасадзілі б яе пад арышт. На жаль, дружа, прачытаўшы гэты праект, кратавыя адразу ў апазыцыю сталі, кажучы, што абсалютную манархію трэба ўтрымаць, усю ўладу, якую ў правінцыях мелі натаблі, – захаваць, а гэтыя выдумкі пра канстытуцыйную манархію на ўзор заняпалай брытанскай імпэрыі – кінуць у агонь. Тут, аднак, сталовыя пачалі на кратавых кідацца, кажучы, што гэта апошні момант, каб імпэрыю на канстытуцыйны шлях скіраваць, дарабіць, страўнай зрабіць. І так сварачыся, пайшлі да міласьцівага гаспадара, які якраз дэлегацыю мэцэнатаў прымаў, у дэталі гэнага праекту з асаблівай увагай заглыбляўся, высока гэтую ідэю ацэньваючы, а цяпер, выслухаўшы прэтэнзіі, якія прадставілі кратавыя, і лісьлівасьці, якія выказалі сталовыя, усіх пахваліў, заахвоціў і пазычыў памыснасьці. Аднак хтосьці, мусіць, ужо зьлётаў да афіцэраў з даносам, бо як толькі мэцэнаты з імпэратарскага кабінэту выйшлі, адразу вайскоўцаў спаткалі, а тыя ў іх праект забралі, дадому ісьці загадалі і забаранілі больш у палац прыходзіць. А дзіўна гэтае бытаваньне ўнутры палацу выглядала, быццам бы толькі само ў сабе і для сябе існуючае, бо калі ў якасьці чыноўніка палацавай пошты я выяжджаў у места, то бачыў там звычайнае жыцьцё, па вуліцах машыны езьдзілі, дзеці зь мячом гулялі, на рынку людзі прадавалі, куплялі, старыя сядзелі й гаманілі, а я кожны дзень пераходзіў з аднаго сьвету ў другі, з аднаго быту – у іншы, сам ужо ня ведаючы, каторы рэальны, і адчуваючы толькі тое, што досыць было выйсьці ў места, убачыць людзей, якія ідуць вуліцай, занятыя сваім клопатам, і я адразу губляў увесь палац з вачэй, палац кудысьці зьнікаў, нібыта яго не існавала, я нават баяўся, што калі вярнуся зь места, яго ўжо ня будзе.

Э.:

Апошнія дні ён быў у палацы ўжо адзін, афіцэры пакінулі пры ім толькі старога камэрдынэра ягонай спальні. Відавочна, у «Дэргу» ўзяла перавагу тая група, якая хацела закрыць палац і зрынуць імпэратара. Прозьвішчы гэтых афіцэраў у той час былі невядомыя, не абвяшчаліся, яны да канца дзейнічалі ў поўнай кансьпірацыі. Цяпер толькі кажуць, што гэтай групай кіраваў малады маёр, якога звалі Мэнгісту Хайле-Марыям. Там былі яшчэ іншыя афіцэры, але сёньня яны ўжо не жывуць. Я памятаю, як гэты чалавек прыяжджаў у палац капітанам. Ягоная маці служыла ў палацы. Не магу сказаць, дзякуючы каму яму ўдалося скончыць афіцэрскую школу. Худы, дробны, заўсёды ўнутрана напяты, але вытрыманы, ува ўсякім разе, такое ён рабіў уражаньне. Ён дасканала ведаў структуру двара, добра ведаў, хто ёсьць кім, каго і калі арыштаваць, каб палац перастаў дзейнічаць, каб ён страціў уладу і сілу, каб ён замяніўся ў збыткоўны макет, які – як ты сёньня можаш убачыць – стаіць пакінуты і гібее. Дзесьці ў першыя дні жніўня ў «Дэргу», мусіць, былі прынятыя кончыя рашэньні. Камітэт вайскоўцаў – гэты самы «Дэрг» – складаўся з ста дваццаці дэлегатаў, выбраных на сходах дывізіяў і гарнізонаў. Яны мелі сьпіс пяціста саноўнікаў і прыдворных, якіх паступова арыштоўвалі, ствараючы вакол імпэратара ўсё большую пустку, пакуль урэшце ён не застаўся ў палацы адзін. Апошнюю групу, ужо з найбліжэйшага атачэньня імпэратара, пасадзілі пад арышт у сярэдзіне жніўня. Яны забралі тады начальніка аховы імпэратара, палкоўніка Тасэва Ваё, ад’ютанта нашага манарха, генэрала Асэфу Дэмісіе, галоўнаначальніка імпэратарскай гвардыі – генэрала Тадэсэ Лему, асабістага сакратара Х. С. – Салямона Гебрэ-Марыяма, прэм’ера Эндэлькачэва, міністра найвышэйшых прывілеяў – Адмасу Рэту і яшчэ чалавек з дваццаць іншых. Адначасна яны распусьцілі Каронную раду і іншыя інстытуцыі, падпарадкаваныя беспасярэдне імпэратару. Ад гэтага моманту яны пачалі праводзіць падрабязную рэвізію ўсіх установаў палацу. Найбольш кампрамэтуючыя дакумэнты яны знайшлі ўва ўправе найвышэйшых прывілеяў, гэта было тым лацьвей, што Адмасу Рэта сам зь вялікай руплівасьцю пачаў усё выдаваць. Калісьці прывілеі разьмяркоўваў толькі сам манарх асабіста, але па меры прагрэсуючага заняпаду імпэрыі рвацтва і зьдзірства сярод натабляў так вырасла, што Х. С. быў ужо ня ў стане ўсё кантраляваць і часткова перадаў разьмеркаваньне прывілеяў у рукі Адмасу Рэты. Апошні, аднак, ня меў той геніяльнай памяці, якой валодаў імпэратар, якому нічога ня трэба было запісваць, і таму вёў дакладныя сьпісы раздачы зямлі, дамоў, прадпрыемстваў, валюты і ўсялякіх іншых падарункаў, якія атрымлівалі саноўнікі. Усё гэта цяпер трапіла ў рукі вайскоўцаў, якія адразу пачалі вялікую прапагандысцкую кампанію што да карупцыі ў палацы, агалошваючы гэтыя надзвычай кампрамэтуючыя дакумэнты. Такім чынам яны выклікалі сярод насельніцтва настроі гневу і нянавісьці, пачаліся маніфэстацыі, вуліца прагнула шыбеніцаў, ствараўся клімат жаху і апакаліпсісу. Нават добра было, што ўрэшце вайскоўцы ўсіх нас з палацу выгналі, можа быць, дзякуючы гэтаму я захаваў жыцьцё.

Т. В.:

Прызнаюся табе, любачка, што я ўжо даўно ведаў, што справы ідуць да горшага, таму што бачыў, як сябе паводзяць спадары саноўнікі, якія кожны раз, калі зьбіраліся чорныя хмары, адразу ў грамаду зьбіваліся, міжсобку гаманілі, адзін аднаго пераконвалі, адзін аднаму падтаквалі і ўжо нават нас, прыслугу, пра навіны зь места не пыталі, бо баяліся пачуць страшныя весткі, зрэшты, навошта ж ужо было пытацца, калі ўсё адно нічога нельга было зрабіць, усё развальвалася. У гэты час коркавыя іншых суцяшалі, маўляў, калі ў нас цяпер паралюш, то і добра – гэтак мы ў палацы найдаўжэй утрымаемся, бо прырода паралюшу такая, што ён мае найбольшую ўстойлівасьць, сваім цяжарам усялякі рух пераможа, пакорны люд у дрымоце ўтрымае, так што нам, бадай, удасца перавекаваць, абы толькі ў самы час, там, дзе трэба, саступаць, ліхога не дражніць, а нават яму патураць. Так бы, пэўна, і было, як панове коркавыя казалі, калі б ня гэтая зацятасьць афіцэраў, гэтыя руплівыя хапуны, якія яны ў палацы чынілі, вялікія вышчарбы, якія яны ў шэрагах саноўнікаў рабілі, пакуль увесь двор ня вычысьцілі, так што нікога ўжо ў ім не засталося, толькі слаўны гаспадар наш са сваім апошнім прыслужнікам.

Найцяжэй было знайсьці гэтага чалавека, які, такі ж стары, як і яго гаспадар, жыве цяпер у такім забыцьці, што шмат людзей, якіх я пытаў пра яго, пацепвалі плячыма, сьцьвярджаючы, што ён даўно памёр. Ён служыў імпэратару да апошняга дня, гэта значыць да той хвілі, калі вайскоўцы вывезьлі манарха з палацу, а яму сказалі забраць свае рэчы і ісьці дадому. У другой палове жніўня афіцэры затрымліваюць апошніх людзей з атачэньня Х. С. Яны пакуль яшчэ не чапаюць імпэратара, бо ім трэба час, каб падрыхтаваць да гэтага грамадзкую думку: горад павінен разумець, чаму яны зрынаюць манарха. Афіцэры здаюць сабе справу з таго, чым ёсьць магічнае мысьленьне люду і якія небясьпекі яно ў сабе хавае. Магічнасьць гэтага мысьленьня палягае ў тым, што асоба найвышэйшага надзяляецца – часта несьвядома – рысамі боскасьці. Найвышэйшы ёсьць найлепшым, мудрым і шляхетным, беззаганным і ласкавым. Гэта толькі саноўнікі дрэнныя, усякая бяда – іх справа. Ба, ды калі б найвышэйшы ведаў, што ягоныя людзі вырабляюць, ён адразу паправіў бы зло, адразу жыцьцё стала б лепшае! На жаль, гэтыя хітрыя нікчэмнасьці ўсё ўтойваюць ад свайго гаспадара і таму паўсюль столькі вусьцішы, таму жыцьцё так цяжка зносіць, таму яно такое нізкае і няшчаснае. Магічнасьць гэтага мысьленьня палягае ў тым, што, у сапраўднасьці, у адзінаўладнай сыстэме менавіта гэты найвышэйшы ёсьць першай прычынай усяго, што адбываецца. Ён дасканала ўсё ведае, а нават калі чагосьці ня ведае, то толькі таму, што ня хоча ведаць, таму, што яму гэта нявыгадна. Не было ніякай выпадковасьці ў тым, што атачэньне імпэратара ў бальшыні складалася зь людзей подлых і тупых. Подласьць і тупасьць былі ўмовай узвышэньня, паводле гэтага крытэру манарх падбіраў сваіх фаварытаў, за гэта ён іх узнагароджваў, прывілеямі адорваў. Ніводнага кроку ў палацы не было зроблена, ніводнага слова не было прамоўлена безь ягонага ведама і згоды. Усе гаварылі ягоным голасам, нават калі розныя рэчы гаварылі, бо і сам ён гаварыў розныя рэчы. Іначай быць не магло, бо ўмовай знаходжаньня ў атачэньні імпэратара было вызнаваньне культу імпэратара, а той, хто гэты культ вызнаваў слабей, страчваў руплівасьць – губляў месца, выпадаў, зьнікаў. Х. С. жыў сярод сваіх ценяў, ягоная сьвіта была памножаным ценем манарха. Кім былі спадары Аклілу, Гебрэ-Эгзы, Адмасу Рэта апроч таго, што яны былі міністрамі Х. С.? Яны былі нікім апроч таго, што былі міністрамі Х. С. Але менавіта такіх людзей імпэратар хацеў мець каля сябе, толькі яны маглі спаталяць яго пыху, яго любоў да сябе, яго страсьць да сцэны і люстра, да жэсту і п’едэстала. І вось цяпер афіцэры сустракаюцца сам-насам з імпэратарам, стаяць перад ім вочы ў вочы, пачынаецца апошняя сутычка. Прыйшла хвіліна, калі ўсе ўжо мусяць зьняць маскі і паказаць свае твары. Гэтыя дзеяньні суправаджаюцца непакоем і напяцьцем, бо паміж бакамі ўтвараюцца новыя дачыненьні, яны пераходзяць у невядомую сытуацыю. Імпэратар ня можа нічога здабыць, але ён яшчэ можа абараняцца, абараняцца безабароннасьцю, бязьдзейнасьцю, толькі тым, што ён ёсьць, правам гаспадара палацу, правам даўнасьці, а таксама тым, што ён зрабіў незвычайную паслугу – ён жа маўчаў, калі бунтаўнікі абвяшчалі, што робяць рэвалюцыю ад яго імя, ён ніколі не пратэставаў, не крычаў, што гэта хлусьня, і менавіта гэтая камэдыя ляяльнасьці, якую месяцамі гралі вайскоўцы, вырашальным чынам аблегчыла ім задачу. Афіцэры, аднак, вырашаюць ісьці далей, ісьці да канца: хочуць зьняць маску з боства. У грамадзтве, так прыгнечаным беднасьцю, нястачаю і няшчасьцямі, як этыёпскае, нішто так не кранае ўявы, нішто не выклікае большага гневу, абурэньня і нянавісьці, чым карціна карупцыі і прывілеяў эліты. Нават няўмелы і бяздарны ўрад, калі б ён толькі захоўваў спартанскі лад жыцьця, мог бы існаваць гадамі, аточаны прызнаньнем люду. Бо ў прынцыпе стаўленьне людзей да палацу, як правіла, пачцівае і паблажлівае. Але ўсякая талеранцыя мае свае межы, якія саманадзейны, фанабэрысты палац лёгка і часта пераступае. І тады настрой вуліцы гвалтоўна зьмяняецца з паслухмянага на непакорны, зь цярплівага – на мяцежны. Але вось надыходзіць момант, калі афіцэры вырашаюць агаліць Караля Каралёў, выпатрашыць яго кішэні, адкрыць і паказаць людзям таемныя сховы ў кабінэце імпэратара. У гэты самы час стары Х. С., якога штораз шчыльней абкладваюць, блукае па вымерлым палацы ў таварыстве свайго камэрдынэра Л. М.

Л. М.:

Дык вось, Вашаць, калі ўжо апошніх спадароў саноўнікаў забіралі, з розных кутоў, закуткоў іх выцягваючы, у грузавікі запрашаючы, адзін з афіцэраў кажа мне, каб я з дастойным гаспадаром заставаўся і, як заўжды было, усякія паслугі яму чыніў, і гэта сказаўшы, разам зь іншымі афіцэрамі паехаў. Я адразу пайшоў у найвышэйшы кабінэт, каб выслухаць волю майго ўсёмагутнага гаспадара, адылі нікога там не знайшоў, і далей калідорамі ідучы і разважаючы, куды ж мой гаспадар быў пайшоў, бачу, што ён стаіць у галоўнай прывітальнай залі і глядзіць, як салдаты зь яго гвардыі свае рэчы зьбіраюць, заплечнікі пакуюць і да выйсьця рыхтуюцца. Як жа гэта так, думаю, сыходзяць з рэчамі, гаспадара нашага без аніякай абароны пакідаюць, калі ў горадзе столькі зладзейства ўсякага і хваляваньняў разнастайных? Пытаюся іх тады: а вы што, шаноўныя, зусім сыходзіце? Зусім, кажуць, але пост пры браме застаецца, так што калі які саноўнік захоча ў палац пранікнуць, яго ўжо тыя зловяць. А я бачу, што дастойны гаспадар стаіць, глядзіць, ані слова ня кажа. Тады яны паклон нашаму гаспадару складаюць і са сваім клункамі сыходзяць, а яснавяльможны гаспадар глядзіць ім усьлед моўчкі, а пасьля вяртаецца ў свой кабінэт без адзінага слова.

На жаль, аповед Л. М. бязладны, стары ня можа скласьці свае вобразы, перажываньні і ўражаньні ў зьвязнае цэлае. Бацьку, ну ўспомні дакладна! – настойвае Тэфэра Гебрэвольд. (Ён называе Л. М. бацькам з прычыны яго ўзросту, а не сваяцтва.) Вось жа, Л. М. памятае, напрыклад, наступную сцэну: аднойчы ён застаў імпэратара ў салёне, той стаяў і глядзеў у акно. Л. М. падышоў і таксама зірнуў у акно: убачыў, што ў палацавым садзе пасьвяцца каровы. Відавочна, места ўжо аббегла вестка, што палац будуць закрываць, і праз гэта пастухі асьмеліліся да таго, што прыгналі ў сад быдла. Хтосьці, мусіць, сказаў ім, што імпэратар ужо ня важны і можна дзяліцца яго маёмасьцю, прынамсі, дзяліцца палацавай травой, якая стала ўласнасьцю народу. Імпэратар цяпер аддаўся доўгім мэдытацыям («яго індусы калісьці гэтага вучылі, на адной назе стаяць казалі, нават дыхаць забаранялі, казалі вочы заплюшчваць»). Нерухомы, ён гадзінамі мэдытаваў у сваім кабінэце (мэдытаваў, – задумваецца камэрдынэр, – а можа, драмаў), Л. М. не асьмельваўся ўваходзіць і перашкаджаць. Усё яшчэ трываў сэзон дажджоў, цэлымі днямі ліло, дрэвы стаялі ў вадзе, ранкі былі туманныя, ночы халодныя. Х. С. надалей хадзіў у мундуры, на які накідваў цёплы ваўняны плашч. Яны ўставалі як і раней, як шмат гадоў – на досьвітку, і ішлі ў палацавую капліцу, дзе Л. М. уголас чытаў штораз іншыя фрагмэнты Кнігі Песьняў: «Госпадзе! – як пабольшала ворагаў маіх! як многа іх на мяне паўстае!» «Умацуй мае крокі на дарогах Сваіх, хай ногі мае не пахіснуцца». «Не пакідай мяне; бо засмучаньне блізкае; бо няма каму ўратаваць». Пасьля Х. С. сыходзіў у свой кабінэт, сядзеў там за вялікім сталом, на якім стаяла больш за дзясятак тэлефонаў. Аднак усе яны маўчалі, можа, былі адключаныя. Л. М. сядзеў пад дзьвярыма, чакаў, ці не азавецца званок, які выклікаў яго ў кабінэт, каб атрымаць якое-небудзь даручэньне ад манарха.

Л. М.

Але, Вашаць, тымі днямі толькі спадары афіцэры з розных нагодаў заходзілі, сьпярша да мяне прыходзілі, каб я пра іх візыт слаўнаму гаспадару паведаміў, пасьля ўваходзілі ў кабінэт, а там гаспадар наш рассаджваў іх у выгодныя фатэлі. Гэтыя афіцэры тады заяву зачытвалі, у якой яны дамагаліся, каб шчодры гаспадар грошы аддаў, якія, маўляў, ён за пяцьдзясят гадоў незаконна прыўласьціў, разьмяшчаючы іх па розных сусьветных банках, а таксама хаваючы іх у самім палацы ды ў дамах саноўнікаў і натабляў. А ўсё гэта, маўляў, аддаць трэба, бо гэта ўласнасьць народу, з крыві і поту якога тыя грошы ўзяліся. Якія ж грошы, літасьцівы гаспадар кажа, мы ніякіх грошай ня мелі, усё на разьвіцьцё ішло, каб даганяць і пераганяць, і разьвіцьцё гэтае было абвешчана посьпехам. Якое там разьвіцьцё, афіцэры крычаць, усё гэта пустая дэмагогія, дымавая заслона, кажуць, каб двор мог узбагачацца! І адразу з фатэляў устаюць і дыван вялікі, пэрсыдзкі, з падлогі ўздымаюць, а там пад усім дываном скруткі даляраў шчыльна паўтыканыя, аж падлога зялёнай здавалася. Яны тут жа тыя даляры ў прысутнасьці шаноўнага гаспадара сэржантам пералічыць і запісаць загадалі і ў нацыяналізацыю забралі. Але яны адразу зьехалі, а тады дастойны гаспадар наш мяне ў кабінэт паклікаў і грошы, якія ён у стале трымаў, паміж кніжкамі схаваць загадаў. А скажу вам, што гаспадар наш, які называўся нашчадкам караля Салямона, меў вялікі збор Сьвятога Пісаньня, на ўсе мовы сьвету перакладзенага, во туды мы грошы і паўтыкалі. Але спадары афіцэры, о-о-о! гэта былі спрытныя скуралупы! Наступнага дня прыходзяць, заяву зачытваюць, звароту грошай патрабуюць, бо, як яны кажуць, трэба мукі для галадоўнікаў купіць. Адылі гаспадар наш, за сталом седзячы, ні слова ня кажа, пустыя шуфляды паказвае. Тут афіцэры з фатэляў падрываюцца, шафы з кніжкамі адкрываюць, з усіх Бібліяў даляры вытрасаюць, а сэржанты лічаць, запісваюць, у нацыяналізацыю забіраюць. Гэта ўсё мала, кажуць афіцэры, трэба рэшту грошай аддаць, то бок тыя, якія ў швайцарскіх і ангельскіх банках на прыватных рахунках нашага гаспадара ляжаць, якія на паўмільярда даляраў, а можа і больш, ацэньваюцца. Тут яны літасьцівага гаспадара намаўляюць, каб ён адпаведныя чэкі падпісаў, і такім чынам, кажуць, гэтыя грошы маюць быць вернутыя народу. Ды адкуль жа столькі грошай, шаноўны гаспадар пытае, калі ён грошы толькі на лячэньне хворага сына, які ў швайцарскім шпіталі ляжыць, перасылаў. Ладныя ж гэта грошы, адказваюць, і ўжо ўголас чытаюць ліст са швайцарскай амбасады, у якім напісана, што шчодры гаспадар наш у тамтэйшых банках на сваіх рахунках сто мільёнаў даляраў мае. Так вось яны спрачаюцца, пакуль дастойны гаспадар у мэдытацыю не ўпадае, вочы заплюшчвае, дыхаць перастае, тады афіцэры з кабінэту выходзяць, але абяцаюць вярнуцца. А калі гэтыя абдзіральнікі гаспадара нашага зьяжджалі, у палацы ціша наставала, але гэтая ціша нядобрая была, бо тады крыкі, галас з вуліцы чуваць было, бо ў горадзе маніфэстацыі розныя хадзілі, галота ўсялякая швэндалася, гаспадара нашага праклінала, злодзеем яго называла, на дрэве вешаць хацела. Ашуканец, аддай нам нашыя грошы! крычалі, альбо таксама – павесіць імпэратара! скандавалі. Тады я стараўся ў палацы ўсе вокны пазачыняць, каб гэтыя непрыстойныя і паклёпніцкія крыкі да вушэй шаноўнага гаспадара не даходзілі, крыві яму не каламуцілі. А яшчэ адразу ў капліцу гаспадара майго праводзіў, якая ў найбольш зацішным месцы была, і там, каб гэты блюзьнерскі вэрхал заглушыць, словы прарокаў яму ўголас чытаў. «Ня ўсе словы, якія кажуць людзі, бяры да сэрца твайго; і хай цябе не абыходзіць, хоць бы і слуга твой ліхасловіў». «Гэта – поўная пустата, дзея аблуды; у час наведаньня іх яны зьнікнуць». «Успомні, Госпадзе, што над намі зьдзейсьнілася; паглядзі, падзівіся на паганьбеньне нашае. Аціхла радасьць сэрца нашага: карагоды нашыя ў енк абярнуліся. Упаў вянок з галавы нашай; ад гэтага вось зьнемаглося нашае сэрца; ад гэтага нашыя вочы зацьміліся». «Як паблякла золата, як зьмянілася золата высакароднае! камяні сьвяцілішча рассыпаны па ўсіх ростанях. Тыя, што елі салодкае, млеюць на вуліцах; а тыя, каго спавівалі ў пурпуры, на сьметніках сьпяць». «Ты бачыш усю помсьлівасьць іхную, усе намыслы іхныя супраць мяне; Ты чуеш, Госпадзе, лаянку іхную! Ты чуеш словы тых, што паўстаюць на мяне; я для іх – песьня. Укінулі жыцьцё маё ў яму і закідалі мяне камянямі». І так, Вашаць, гэта слухаючы, стары гаспадар у дрымоту ўпадаў, так я яго і пакідаў, ідучы ў сваё памяшканьне, каб радыё паслухаць, бо ў тыя дні радыё ўжо адзінай сувязьзю было, якая паміж палацам і імпэрыяй засталася.

Усе тады слухалі радыё, а тыя нямногія, хто мог сабе дазволіць купіць тэлевізар (ён надалей застаецца ў гэтай краіне сымбалем найвялікшай раскошы), глядзелі тэлевізію. У той час, на зломе жніўня і верасьня, кожны дзень прыносіў шчодрую порцыю выкрыцьцяў пра жыцьцё палацу і імпэратара. Сыпаліся лічбы і прозьвішчы, нумары банкаўскіх рахункаў, назвы маёнткаў і прыватных фірмаў. Паказвалі дамы натабляў, назьбіранае там багацьце, зьмесьцівы таемных сховаў, купы ювэлірных вырабаў. Часта гучаў голас міністра найвышэйшых прывілеяў – Адмасу Рэты, які, адказваючы на пытаньні камісіі для расьсьледаваньня карупцыі, казаў, які з саноўнікаў што і калі атрымаў, дзе і на якую суму. Цяжкасьць, аднак, палягала ў тым, што не было як усталяваць выразную мяжу паміж бюджэтам краіны і прыватнай скарбніцай імпэратара, усё тут было расплывістае, няяснае, двухзначнае. За ўрадавыя грошы саноўнікі будавалі сабе палацы, куплялі маёнткі, езьдзілі за мяжу. Найбольшыя багацьці назьбіраў імпэратар. Па меры таго, як большаў ягоны век, расла ягоная сквапнасьць, ягоная старэчая, жаласьлівая прагнасьць. Можна было б казаць пра гэта з сумам і паблажлівасьцю, калі б ня той факт, што Х. С. забіраў зь дзяржаўнай касы мільёны, робячы – ён і ягоныя людзі – гэтае драпежніцтва сярод цьвінтароў памерлых ад голаду людзей, цьвінтароў, якія было відаць з вокнаў палацу. У канцы жніўня вайскоўцы абвяшчаюць дэкрэт аб нацыяналізацыі ўсіх палацаў імпэратара. Іх было пятнаццаць. Такі ж самы лёс напаткаў прыватныя прадпрыемствы Х. С., у тым ліку – бровар імя Сьвятога Юр’я, гарадзкую аўтобусную кампанію ў Адыс-Абэбе, фабрыку мінэральных водаў у Амба. Затым афіцэры складаюць імпэратару візыты і вядуць зь ім доўгія размовы, настойваючы, каб ён забраў з замежных банкаў свае грошы і перадаў іх у скарбніцу дзяржавы. Праўдападобна, ніколі ня будзе вядома, якую дакладна суму імпэратар трымаў на сваіх рахунках. У прапагандысцкіх выступах казалі пра чатыры мільярды даляраў, але гэта выглядае на грубае перабольшаньне. Хутчэй, ішлося пра колькі соцень мільёнаў. Намаганьні вайскоўцаў скончыліся няўдачай: імпэратар гэтых грошай ураду ня даў, яны да сёньня застаюцца ў замежных банках. Аднаго дня, успамінае Л. М., у палац прыйшлі афіцэры і сказалі, што вечарам тэлевізія пакажа фільм, які Х. С. павінен паглядзець. Камэрдынэр перадаў гэтую вестку імпэратару. Манарх ахвотна пагадзіўся выканаць волю сваёй арміі. Вечарам ён сеў у фатэль перад тэлевізарам, пачалася праграма. Паказвалі дакумэнтальны фільм Джонатана Дымбэлбі «Схаваны голад». Л. М. запэўнівае, што імпэратар паглядзеў фільм да канца, пасьля аддаўся мэдытацыі. Той ночы з адзінаццатага на дванаццатае верасьня слуга і ягоны гаспадар – двое старых у пакінутым палацы – ня спалі, бо гэта была навагодняя ноч, паводле этыёпскага календара пачынаўся Новы год. З гэтай нагоды Л. М. расставіў у палацы ліхтары, запаліў сьвечкі. Пад ранак яны пачулі шум матораў і скрыгат танкавых тракаў па асфальце. Пасьля настала ціша. А шостай пад палац пад’ехалі вайсковыя аўтамабілі. Трое афіцэраў у палявых мундурах накіраваліся ў кабінэт, у якім імпэратар быў ад сьвітанку. Там, пасьля ўступных паклонаў, адзін зь іх зачытаў яму акт дэтранізацыі. (Тэкст, апублікаваны пазьней у прэсе і прачытаны праз радыё, гучаў наступным чынам: «Нягледзячы на тое, што народ у добрай веры разглядаў трон як сымбаль еднасьці, Хайле Сэлас’е І выкарыстаў аўтарытэт, годнасьць і гонар трона для сваіх асабістых мэтаў. У выніку краіна апынулася ў стане беднасьці і заняпаду. Апроч таго, 82-гадовы манарх, з увагі на ўзрост, ня ў стане выконваць свае абавязкі. У зьвязку з гэтым Яго Імпэратарская Вялікасьць Хайле Сэлас’е І з дванаццатага верасьня тысяча дзевяцьсот семдзесят чацьвертага году пазбаўляецца трона, а ўладу пераймае Часовы вайсковы камітэт. Этыёпія перадусім!») Імпэратар, стоячы, уважліва выслухаў словы афіцэра, пасьля выказаў усім падзяку, сказаў, што армія ніколі не падманвала ўскладаных на яе спадзяваньняў, і дадаў, што калі рэвалюцыя добрая для народу, то ён за рэвалюцыю і ня будзе супраціўляцца дэтранізацыі. У такім выпадку, сказаў афіцэр (ён быў у рангу маёра), прашу Вашу Імпэратарскую Вялікасьць пайсьці за намі! Куды? спытаў Х. С. У бясьпечнае месца, патлумачыў маёр. Ваша Імпэратарская Вялікасьць убачыць. Усе выйшлі з палацу. Пры пад’езьдзе стаяў зялёны «фольксваген». За стырном сядзеў афіцэр, які адчыніў дзьверкі і прытрымаў пярэдняе сядзеньне, каб імпэратар мог сесьці ўсярэдзіну. Як жа! жахнуўся Х. С., я маю ехаць на гэтым? Гэта быў той раніцай адзіны ягоны жэст пратэсту. Аднак пасьля ён замаўчаў і ўсеўся ў глыбіні машыны. «Фольксваген» рушыў за джыпам, у якім ехалі ўзброеныя салдаты, такі ж джып ехаў ззаду. Яшчэ не было сёмай, усё яшчэ дзейнічала камэнданцкая гадзіна, таму яны ехалі пустымі вуліцамі. Імпэратар вітаў жэстам рукі тых нешматлікіх людзей, якія сустракаліся па дарозе. Урэшце калёна зьнікла ў браме кашараў Чацвертай дывізіі. На загад афіцэраў Л. М. спакаваў у палацы свае рэчы, пасьля чаго з клункам за плячыма выйшаў на вуліцу. Спыніў таксоўку і папрасіў адвезьці яго дадому на Джымма-Роўд. Тэфэра Гебрэвольд апавядае, што ў той жа дзень апоўдні прыехалі двое паручнікаў і зачынілі палац на ключ. Адзін зь іх паклаў ключ у кішэнь, яны селі ў джып і паехалі. Два танкі, якія былі прыехалі пад браму палацу ноччу і якія на працягу дня людзі абсыпалі кветкамі, вярнуліся на сваю базу.

Этыёпія.

Хайле Сэлас’е надалей верыць, што ён – імпэратар Этыёпіі.

Адыс-Абэба, сёмага лютага тысяча дзевяцьсот семдзесят пятага (Агенцтва «France Presse»). – Хайле Сэлас’е бавіць апошнія месяцы жыцьця ў атачэньні сваіх салдат у памяшканьнях старога палацу Мэнэліка, што месьціцца на ўзгорках Адыс-Абэбы.

Паводле паведамленьняў відавочцаў, гэтыя салдаты – як за найлепшых часоў імпэрыі – надалей складаюць паклоны каралю каралёў. Дзякуючы гэтым жэстам, як паведаміў прадстаўнік міжнароднай арганізацыі дапамогі, які склаў яму візыт і наведаў іншых вязьняў, якія знаходзяцца ў палацы, Хайле Сэлас’е працягвае верыць, што ён – імпэратар Этыёпіі.

Нэгус знаходзіцца ў добрым здароўі, пачаў шмат чытаць – нягледзячы на свае гады, ён чытае без акуляраў – і час ад часу дае парады салдатам, якія яго ахоўваюць. Варта дадаць, што гэтых салдатаў зьмяняюць штотыдзень, бо стары манарх захаваў свой талент пераконваньня. Як і ў даўнія часы, кожны дзень былога імпэратара ўзяты ў рамкі непарушнай праграмы і праходзіць згодна з пратаколам.

Кароль каралёў устае на досьвітку, затым удзельнічае ў ранішняй імшы, а пазьней занураецца ў чытаньне. Часам пытаецца пра навіны што да хады рэвалюцыі. Былы ўсёмагутны ўладар дагэтуль паўтарае тое ж, што заявіў у дзень сваёй дэтранізацыі: «Калі рэвалюцыя добрая для народу, я за рэвалюцыю».

У былым кабінэце імпэратара, за колькі мэтраў ад будынку, дзе знаходзіцца Хайле Сэлас’е, дзесяць кіраўнікоў «Дэргу» няспынна абмяркоўваюць справу абароны рэвалюцыі, бо ў зьвязку з пачаткам вайны ў Эрытрэі паўсталі новыя небясьпекі. Побач замкнёныя ў клетках ільвы імпэратара страшным рыкам дамагаюцца штодзённай порцыі мяса.

З другога боку старога палацу, паблізу будынку, занятага Хайле Сэлас’е, знаходзяцца іншыя памяшканьні колішняга двара, дзе ў сутарэньнях сядзяць пад арыштам вяльможы, саноўнікі і натаблі, чакаючы свайго далейшага лёсу.

«The Ethiopian Herald»:

Адыс-Абэба, дваццаць восьмага жніўня тысяча дзевяцьсот семдзесят пятага (ENA). – Учора памёр былы імпэратар Этыёпіі – Хайле Сэлас’е І. Прычынай скону была недастатковасьць кровазвароту.

З польскай пераклаў Алесь Пяткевіч