— Пасьля пагаршэньня дачыненьняў Беларусі з Захадам Горадня апынулася ў нейкім «апэндыксе», пры «сьцяне». Нават колькасьць пасажыраў на невялічкім полацкім чыгуначным вакзале мне здаецца заўсёды большай, чым на гарадзенскім. Гарадзенскі вакзал ажывае толькі перад адпраўленьнем дызэля ў бок Беластоку за кошт кантрабандыстаў...

— У маіх апавяданьнях гэта адлюстравана: заходні кут. Куды прывозілі помнікі правадырскія, бюсты, прывозілі ўладу, дзе канчаліся чыгуначныя рэйкі, далей – калючы дрот і… тэра інкогніта, зразумела, варожая. Уздоўж мяжы ўкопвалі паласатыя слупы, запальвалі пражэктары, выпускалі злых сабак, ставілі варту зь сярпочкамі-малаточкамі на шапках. А ў горадзе будавалі завод для вырабу калючага дроту.

Калі я прыехаў сюды жыць, у мяне ў галаве было, што гэта менавіта памежны горад, і мне гэта падабалася, усё ж да сапраўднай Эўропы бліжэй. Побач з маёй газэтнай рэдакцыяй быў мосьцік праз чыгунку, калі я канчаў працу, дык любіў пастаяць на ім, паглядзець на цягнічок пад нагамі, які раз на дзень якраз у гэты час адпраўляўся ў Беласток. Кароткі цягнік быў, пару вагонаў, і пасажыраў былі адзінкі. Але мне гэта дапамагала.

Адчуваньне памежнасьці, тэма памежнасьці ў мяне цяпер адна з асноўных, Кітайскі мур, Бэрлінскі – прыцягальныя для мяне вобразы. Мяжа, ля якой я жыву, зрабілася апошнім часам вельмі вабнай таксама для называных пагранцамі нашымі ды ўладамі «афраазіятаў». Ясна, што гэтая зьява для мяне таксама цікавая, і гэныя «азаафрыкаты» ўзьнікаюць у маіх аповедах. Аднойчы па рацэ, якая перацінае мой горад і якая называлася за каралём Баторыем Кранонам, яны на плыце спрабуюць пераплыць у сумежную краіну, але рака раптоўна замярзае, плыт ня рухаецца, а пагранцы толькі аблізваюцца на беразе, бо лёд яшчэ крохкі.

Месцазнаходжаньне майго пісьмовага стала робіць надзённымі, натуральнымі ў маіх опусах цыраваньне жалезнай заслоны, непушчаньне НАТО, стральбу па паветраных шарах, пушчанска-зубрыныя сцэны, дэгустацыю лясной гарэлкі і нават адбудову Бабілёнскай вежы. Пісаць пра саму мяжу было няпроста, трэба было многаразова яе пераехаць, ператрываць у доўгіх начных чэргах, адчуць мэханізмы яе жыцьця, наслухацца кантрабандыстаў, якіх называю часам проста сьпіртавозамі ці нават бутлегерамі.

Я жыву ў паўночна-заходнім куце краіны, адчуваю сябе на беларуска-польска-літоўскім памежжы і пішу з увагі на гэта. Я таксама адзначаю зьмены ў транспартным руху, рэгрэс, амаль што сьцісканьне шчыгрынавай скуры. Аднойчы я напісаў, што мой горад – гэта месца, куды не лятаюць самалёты. Ёсьць сучасны аэрапорт, але няма авіярэйсаў. Праўда, спробы былі даць працу лётчыкам, цяпер вось рэйс адкрыўся на Калінінград праз «варожую тэрыторыю бязь візы», ня ведаю, ці доўга пратрымаецца.

Зьнікненьне цягнікоў адным часам вельмі нэрвавала, але прызвычаіліся. Можна было раней даехаць цягніком да Варшавы, Шчэціна, Бэрліна і ў іншы бок — да Вільні, Рыгі, так, да Полацку, Пецярбургу, напрыклад. Цяпер адзіны замежны цягнічок (ня лічачы маскоўскага), які існуе, – расхістаная электрычка да першай памежнай станцыі ў Польшчы. Калісьці віленскі цягнік з файных замежных вагонаў хадзіў на Варшаву праз нас. Але каму спадабаецца двойчы зь невялікім інтэрвалам стаяць на беларускай мяжы, ды яшчэ губляць час, колы зьмяняючы на савецкія і назад? Гэта ж каменны век! Літоўцы зрабілі сваю чыгунку да палякаў, а мы зусім апынуліся ў мядзьведжым куце ў цэнтры Эўропы. Тут можна толькі парадавацца за нашых былых братоў па лягеры, што савецкія рэйкі не праклалі да Бэрлінскага муру і да Эльбы.

Што датычыць культурнага жыцьця, яму ня можа перашкодзіць адсутнасьць авіярэйсаў або цягнікоў. Месцазнаходжаньне гораду ды ягоная мінуўшчына – вось падмурак для мастакоў, напрыклад, для гісторыкаў, для музыкаў і для літаратараў таксама. Яны часам называюць Менск беларускай правінцыяй, хоць зь цягнікамі там значна лепей. У дачыненьні гораду з каралеўскімі традыцыямі ўжываць слова «правінцыя» яны звычайна лічаць не зусім дарэчным, усё ж адсюль да Бэрліна і Парыжу бліжэй.

— У ХХІ стагодзьдзі ты выдаў дзьве вялікія кнігі прозы...

— Задавальненьне, спадзяваньні? Нават ня ведаю – бадай, ня думаў так пра гэта. Хаця задавальненьне – рэч натуральная. Ясна, мне хочацца выкласьці ў выглядзе тэксту пэўныя свае думкі, уражаньні. Я магу гэтыя тэксты, калі іх дастатковая лічба, скласьці ў кнігу, а магу гэтага й не рабіць. Бо я ведаю, што рэальна гэта патрэбна толькі мне самому, і калі ў мяне няма адпаведнага настрою, жаданьня, імпэту, надрукаванай кніжкі можа доўга ня быць ці ня быць зусім. Так атрымалася, што апошняя, «Кактэйль Молатава», праляжала зьвярстанай два гады. Там 19 апавяданьняў, я іх напісаў за першыя два гады ў новай кватэры ў Старым горадзе, пачуцьцё навізны ўзмацнялася часам – міленіюмам. Але пасьля гэтага ў мяне склаліся амаль цалкам яшчэ дзьве кніжкі, і мне хочацца іх закончыць, мне гэта цяпер цікавей, чым займацца папярэдняй.

Я ўсьведамляю: ні я, ні мае кніжкі ніякім выдаўцам, напрыклад, не патрэбныя. Праўда, дзьве ранейшыя, якія выйшлі, прафундавалі замежнікі. Апошнюю выдаю ўласным коштам. Вось такая кухня ў мяне. Кніжкі, можна сказаць, атрымліваюцца для ўласнай паліцы, бо наклады сьціплыя. Але я ніколі не забываюся, што, прыкладам, першыя кніжкі Гэмінгўэя выйшлі прыблізна ў такой жа колькасьці, праўда, у Парыжы. У нашых умовах большы тыраж – увогуле марная, мабыць, справа: бальшыня беларускіх кніжак тады будуць пыліцца ў кнігарнях ці ня бачыць дзённага сьвятла дзесь у скрынях, мне так здаецца. Зрэшты, усё гэта для мяне мала што значыць: галоўнае, я атрымаў задавальненьне, калі пісаў, у гэтым і сэнс.

— Як бы ты назваў сваю прозу?

— Знаеш, мяне бадай лічаць часам нейкім празаіка-журналістам, гэткім «кентаўрам», які больш журналіст, чымся празаік. У мяне комплексаў няма на гэты конт, я называю сваю прозу газэтнай. Хаця яна бывае рознай, але гэта й цікава: пісаць разнастайна.

Ад самага пачатку ў мяне быў том маленькіх апавяданьняў Сымона Кармігелта, які друкаваў іх у сваёй галяндзкай газэце штодня, а пры канцы году выбіраў найлепшыя і рабіў чарговую кнігу. Карацей, я меў рэчаісны прыклад газэтных апавяданьняў.

Дарэчы, я ў сваёй апошняй кніжцы патлумачыў магчымаму чытачу: «Аўтару цяжка пазбыцца рэпартэрскай звычкі, адмовіцца ад спробаў адлюстраваць у апавяданьнях сёньняшні дзень, пісаць па гарачых сьлядох, адбіваць на паперы ўласнае адчуваньне часу, ягоны рытм. Абяцанкі самому сабе скасаваць уласную ролю літаратурнага храніста ды апавядаць пра вечнае, грунтоўнае пакуль застаюцца марнымі. І аўтар працягвае рабіць – паміж газэтным артыкулам, радыёскрыптам, тэленавінамі, пачкам сьвежай прэсы, рок-н-ролам і кубкам кавы – сваю прозу». Адзінае, што прэсы асабліва няма ўжо, а газэты, у якіх я працаваў сам, усе загінулі.

Дзесьці я чытаў: звычайная літаратура – гэта імкненьне трапляць у межы жанру, сучасная, гэтак званы цяперашні мэйнстрым, азначае парушэньне межаў, незважаньне на іх, і гэта, маўляў, літаратура ў чыстым выглядзе, а не імкненьне абавязкова адпавядаць нейкім шаблёнам, лекалам. Жанры існавалі і будуць існаваць. Але мне адпавядае другое, мне гэта цікава, бо прымушаць сябе рабіць тое, што табе не цікава, гэта ўжо не свабодная творчасьць, а нейкі сацрэалізм. Мяне цікавіла раней тое, што называлі «новым журналізмам», проза, заснаваная на рэпартажы, але я разумеў, што ўсё ж гэта ня мой выпадак.

Я заўсёды адчуваў, што галоўнае зусім ня жанры, а каб кніжку было цікава чытаць. Я ў гэтым перакананы. Натуральна, што спачатку гэта, безумоўна, некаму было цікава пісаць. Асабліва мне падабаюцца сьмешныя, трагікамічныя рэчы: пісаць і чытаць.

— Ці замінае табе ў літаратуры твой журналісцкі занятак?

— Безумоўна, мяне гэта хвалявала сваім часам: пашкодзіць мне мая газэта ці не? Бо калі я пасяліўся ў Горадні, я меў цьвёрды намер пачаць пісаць прозу, хаця ўпэўненасьці ў сілах у мяне не было. А пачаў я, між іншым, на дзяжурствах у начной рэдакцыі, з гісторыі аб разбурэньні Фары Вітаўта. Цяжка ішло гэтае апавяданьне, але я тады толькі вучыўся пісаць. Дарэчы, пісаў потым часам у рэдакцыі, хаваючы рукапісы ў шуфляду, калі заходзіў хтось з начальства. Для мяне было важна, што ў нашай газэце раней працаваў сам Васіль Быкаў, віншавальныя паштоўкі ад якога прышпільвалі да дошкі абвестак.

Мяне тады цікавілі пісьменьнікі, якія працавалі ў газэтах. Той жа Дына Буцаці, Кармігелт. Хаця я разумеў, што яны маглі адно мець сваю калёнку і ня мусілі «гнаць радкі» на тэму сацыялістычнага спаборніцтва, напрыклад. Дый самі газэты там былі іншыя, само жыцьцё.

Пытаньне наконт таго, ці варта пісьменьніку займацца журналістыкай, ці не пашкодзіць яму гэта, ці не змарнуе ён свой «капітал» на газэтную штодзённасьць, турбавала нарвэскага празаіка Юхана Боргена. Але ён заўсёды адказваў: які ж у такім разе сам гэты капітал, калі яго гэтак баяцца страціць? Няма чаго тады шкадаваць пра такую мізэрнасьць, пра такі неістотны талент. Сам я з часам зразумеў, што газэта мне вельмі дапамагла. Па-першае, я навучыўся пісаць увогуле, рэгулярна працаваць, пісаць шмат пры патрэбе і навучыўся сьцісласьці.

Для творцы сёньняшні дзень дае шмат уражаньняў. Цікава назіраць за падзеямі, за часам, за зьменамі, за якімі, дарэчы, ты абавязаны сачыць як журналіст. Рэчаіснасьць каляровая, фэерычная, маскарадна-карнавальная, трагікамічная, злавесна-фарсавая. Хаця я адначасова адчуваю, што падлейшых часоў, бадай, не бывае. Карацей, наш час папросту фантастычны для творцы, і гэта трэба выкарыстоўваць. Хаця проста як чалавек, грамадзянін, жыхар Эўропы, я прыгнечаны ўсім гэтым. Усё ж мы знаходзімся не ў Лацінскай Амэрыцы.

— Як ты ўспрымаеш цяпер тую культурную прастору, да якой сябе далучаеш?

— Я, можна сказаць, абсалютна адарваны ад літаратурных тусовак, ад сталічных літаратурных працэсаў. Можна ўявіць: я дзесь на востраве ці ў лесьнічоўцы ў памежнай зоне, дзе не бывае натоўпаў. Хаця болей я адчуваю сябе ў сваёй вежы – мае вокны пад самым чарапічным дахам, мне адтуль усё бачна, што навокал адбываецца ў горадзе. Апроч таго, на маёй вуліцы літаральна мэтраў праз сто стаіць бюст Элізы Ажэшкі і непадалёк яе дом. Для мяне гэта важна, хаця, калі шчыра, чытаць клясычную прозу ХІХ стагодзьдзя – гэта пакута… Я хутчэй адчуваю сябе на сваім асобным месцы, на пэўнай адлегласьці, але ў агульнай грамадзе тых, хто сёньня піша на беларускай мове, стварае новыя тэксты, імкнецца нашую літаратуру ўразнастаіць, зрабіць цікавейшай.

У літаратурным сэнсе, як ты мог зразумець, я чалавек без асаблівых каранёў, прынамсі ў беларускай празаічнай глебе. Мне заўжды бракавала ў нашай літаратуры несавецкіх падмуркаў, патрэбнага мне духоўнага багажу, якога сам я ня меў, несавецкага досьведу. Я амаль задыхаўся ў яе штучных савецкіх рамках. Мяне не задавальняла, што нашыя пісьменьнікі сканчалі пэдынстытуты, ВПШ, працавалі ў раёнках ці настаўнікамі… Асабліва раздражняла, што калі іх пыталі пра ўлюбёных аўтараў і кнігі, яны пачыналі казаць панэгірыкі «вялікай расейскай літаратуры». Мне было пляваць на вялікую расейскую літаратуру, я заўсёды быў перакананы, што нямецкая ці француская літаратура нічым ня горшыя.

Ніхто зь іх не вучыўся ў Сарбоне, не пісаў за столікамі кавярняў на Манпарнасе, ня жыў у Каталёніі, не наведваў у нядзелі сярэднявечнага касьцёлу, не купляў у міжземнаморскіх, напрыклад, рыбакоў сьвежай рыбкі папросту з лодкі. Мне не цікавая была традыцыя ейнай скамянеласьцю, мне літаратура здавалася якімсьці траглядытам… Яны марылі трапіць у Маскву, а я далей Воршы ня езьдзіў. Я заўсёды жыў сьпінай на ўсход, прынамсі стараўся жыць. Ясна, гэта была ня іхная віна, а – лёс, можна сказаць. Пазьней памятаю лёгкую расчараванасьць, што ніхто з нашых не пісаў у шуфляду. Але тым жа часам Саюз пісьменьнікаў я заўсёды паважаў, гэтыя людзі былі цытадэльлю беларушчыны. Проста часта мне бывалі ня вельмі цікавыя іхныя творы.

Эмігранцкая літаратура мне таксама мала што дала. На берагох Патамаку сумаваць у вершах па родных гонях, нічога не гаворачы пра эмігранцкае жыцьцё, пра адаптацыю ў чужым асяродзьдзі. Я іх па-людзку разумею, але мне ад гэтага не лягчэй.

А вось сёньняшняя літаратурная моладзь досыць вольна езьдзіць па Эўропе, чытае сучасныя замежныя творы, бачыць іншае жыцьцё, набывае іншы досьвед жыцьцёвы, творчы і не баіцца яго выкарыстоўваць. Да іхных ног не прывязаны сацрэалізм.

— Ці меў пісьменьнікаў-настаўнікаў?

— Ніякіх настаўнікаў назваць я не магу. Хіба можна было б толькі паспрабаваць гаварыць пра нейкія ўплывы, хоць гэта таксама ўмоўная справа. Вясковая чыгуначная станцыя майго маленства Цёмны Лес, як аднойчы даведаўся, аказалася станцыяй Максіма Гарэцкага. Ён, дарэчы, бадай і застаўся маім улюбёным беларускім пісьменьнікам. А таксама Янка Скрыган быў мне вельмі карысны. Калі я быў студэнтам, кнігі Адама Мальдзіса выклікалі захапленьне.

Я ніколі не чытаў кніжак, якія ўсе абмяркоўвалі ў гэты момант: «Дзеці Арбату» ці раманы Быкава, бяз розьніцы. Мяне гэта падспудна адштурхоўвала: гаварыць пра тое, пра што ўсе гавораць. Атрымлівалася само сабой, што я заўсёды чытаў нешта іншае: Ану Бляндыяну, Дына Буцаці, якія на мяне, мабыць, зрабілі нейкі ўплыў. Яшчэ два пісьменьнікі далі мне шмат: Сэнт-Экзюпэры і Камю, абодвух перачытваю час-часам.

— Якую кнігу марыш напісаць?

— Я б сказаў прасьцей: я пішу, можна сказаць, некалькі кніжак. Хутчэй не адначасова, а па чарзе, вяртаючыся раз-пораз да кожнай. Некаторыя ўдаецца скончыць, у сьпісе зьяўляюцца новыя, наступныя. Напрыклад, зьбіраецца пакрысе кніжка пра краіну майго маленства, пра ГДР, пра 1968-мы і Прагу. Ёсьць іншыя задумы, а таксама дзьве практычна скончаныя кніжкі прозы. Апошнюю зь іх я напісаў амаль цалкам за мінулы год, застаецца пару апавяданьняў дарабіць, усяго іх там будзе 16–17.

Хочацца ўжо іншага – напісаць раман. Адну рэч я пачаў, але зноўку перакінуўся на апавяданьні. Вось тут, напэўна, мая журналістыка не спрыяе якраз напісаньню раману. Але нічога ня зробіш, уявіць сябе без сваёй, спачатку газэтнай, цяпер радыйнай, прафэсіі я не магу. Героі раману павінны мяне зразумець і пачакаць, хаця галоўным героем там увогуле зьяўляецца горад.

Гутарыў Алесь Аркуш
1 траўня 2006 г.