ПЕРАДГІСТОРЫЯ

Пра Горад пачуў я ў самым маленстве. Я нават ня ведаю, якое слова засвоіў раней – Рыга або Менск. У тыя часы з чатырох найбліжэйшых сталіцаў (Вільні, Масквы, Менску і Рыгі) складаней за ўсё было дабрацца да беларускае. Дзьвіна – гэты водны гасьцінец адвеку лучыў крыўскую сталіцу з Рыгай. У Полацку існавала грамада выхадцаў з гістарычнай Лівоніі, што гуртавалася вакол лютаранскай царквы: Зільбэрдорфы, Штэрнгросы, Мічэрліхі, Ёрданы, Вітэ, Баладзітсы, Кілблаксы. Сувязі разарваліся пасьля абвяшчэньня ў 1918 годзе Латвійскай Рэспублікі. На заходняй мяжы СССР апусьцілася жалезная заслона. Беларуска-латвійскія стасункі ваенных часоў мелі ўжо іншы характар. НКВД плянавала праз свае дывэрсійныя групы арганізаваць у Латгаліі антынямецкі супраціў, як у Беларусі. Плян праваліўся, бо латвійская самаахова эфэктыўна зьнішчала закінутыя з Масквы групы. Тады вырашылі замацавацца ў Беларусі і адсюль рабіць рэйды ўглыб Латгаліі. У ваколіцах Асьвеі базаваўся сфармаваны з латышоў дывэрсійны аддзел. Ягоным камандзірам быў Вільгельм Лайвіньш, камісарам – Отамар Откалн. У часе карнае апэрацыі нямецкіх і латыскіх частак дзеля стварэньня буфэрнай зоны ўздоўж латвійскай мяжы былі зьнішчаныя блізу 60 беларускіх вёсак. Жыхароў або забілі, або выслалі ў канцэнтрацыйны лягер Саласьпілс.

Жыцьцё дзедавай сям’і было цесна зьнітаванае зь Дзьвіной. Большасьць свайго вольнага часу дзед аддаваў ёй, каб зь ейных дароў карміць дзяцей. У хаце часта апавядалі пра сваякоў, што яшчэ да крутога павароту 1917 году зьехалі ў Рыгу. І хаця ў міжваенным часе сувязяў не было, але пасьля вайны яны неяк аднавіліся, і сёй-той зь дзедавай радні нават наведаў крэўных у латвійскай сталіцы.

Ня памятаю, чаму я пастанавіў ехаць вучыцца ў Рыгу. Можа, сваю ролю адыграла тое, што ў дзясятую клясу перавялі мяне з выпрабаваўчым тэрмінам. Прычынай таму быў «зрыў палітычна важнага мерапрыемства», а канкрэтна тое, што кляса не ўзяла ўдзелу ў чарговым конкурсе патрыятычна-маршавай песьні. Ініцыятыва была мая, і інфарматары паведамілі школьнаму кіраўніцтву пра гэты «брыдкі» ўчынак. У якасьці пакараньня мне таксама далі ў школьным спэктаклі паводле паэмы Пушкіна «Барыс Гадуноў» самую непачэсную, з пункту гледжаньня школьных ідэолягаў, ролю – Ілжэдзьмітрыя. Да сёньня памятаю словы, якія прамовіў у Самборы да Марыны Мнішак прэтэндэнт на маскоўскі пасад у часе іх начнога рандэву ля фантану:

Теперь иду – погибель иль венец
Мою главу в России ожидает,
Найду ли смерть, как воин в битве честной,
Иль как злодей на плахе площадной...

На загубу ў Маскву ехаць не хацелася, да таго ж ад Полацку да Рыгі цягніком было ехаць амаль столькі ж часу, як і да Менску.

СУСТРЭЧА (1975 ГОД)

Вось нарэшце і Горад, эўрапейскі горад часоў позьняй Савецкай імпэрыі. З вуліцамі Савецкай (Padomju), Леніна, Сьвярдлова, Горкага, з Камсамольскай узьбярэжнай, Кастрычніцкім мостам, з паркамі Камунараў і Кірава. У Старой Рызе (Vecrīga) ставяць навабуды, якія старажытнае асяродзьдзе выпхае зь сябе як нейкую інфэкцыю. Як для савецкіх людзей, дык горад занадта чысты. Але ад старых можна пачуць, што да камуністаў ён быў значна чысьцейшым.

Галоўны корпус політэхнічнага інстытуту (цяпер тэхнічны ўнівэрсытэт) месьціцца ў самым сэрцы Гораду на плошчы Чырвоных Латыскіх стралкоў (Sarkanas streļnieku laukums). Гэтыя самыя стралкі і сёньня яшчэ пільна ўглядаюцца ўва ўнівэрсытэцкія вокны.

Напачатку Горад не захапіў, хоць адразу зачаравала постаць мітычнае Мілды-Свабоды. Узбураў розум незразумелы подпіс «Tevzeme un brīvība» (Айчына і свабода): ці можа быць айчынай краіна, дзе свабода забітая? Помнік збудаваны ў 1935 годзе і ўвасабляе вольную Латвію, што трымае ў руках тры злучаныя зоркі, сымбалі трох этнаграфічна-гістарычных частак краіны: Відзэмэ, Курзэмэ і Латгалію. Ад сваіх латыскіх сяброў я неяк пачуў сумны жарт, што помнік Свабоды на самай справе – прадстаўнік турыстычнае фірмы, бо ўскладаньне да яго п’едэсталу кветак гарантуе бясплатнае падарожжа ў Сібір.

Неяк позна ўвечары ехаў тралейбусам з Ілгуцыемсу, што ў Пардаўгаве (па-нашаму Задзьвіньне) да цэнтру. Людзей у салёне амаль не было. Недзе ў раёне Агенскалну заскочылі два сталыя латышы трохі нападпітку. Не заўважыўшы нумару тралейбуса, у які яны патрапілі, адзін запытаўся ў мяне: «А куды ідзе гэты тралейбус?». Я не задумваючыся адказаў: «Да Свабоды». Толькі потым зразумеў двухсэнсоўнасьць свайго адказу. Адзін з маіх спадарожнікаў запытаўся: «А ці ведаеш ты, што такое Свабода?» – і, не дачакаўшыся адказу, разарваў сваю кашулю. На грудзях ля сэрца была вытатуяваная выява помніка. Я разгубіўся. Для мяне звычайным было бачыць у асобаў гэткага пралетарскага тыпу, на якіх выглядалі мае спадарожнікі, на згаданым месцы выяву Сталіна, а тут раптам Свабода. Вось так. Свабода на сэрцы, Свабода ў сэрцы.

Як я ўжо згадваў, Горад захапіў мяне не адразу. Жаданьне ўзьняцца на аглядальную пляцоўку сабору Сьвятога Пятра, збудаванага яшчэ ў 1209 годзе за часоў знакамітага закладальніка Гораду біскупа Альбэрта фон Апэльдэрна, не паўставала ніколі. Што там рабіць? Глядзець і адчуваць сваю вышэйшасьць за старыя камяніцы? Марна. Але флюіды гарадзкіх вулак пранікалі ў мяне. Большасьць факультэтаў былі разьмешчаныя ў цэнтры. Таму штодня некалькі разоў выпадала праходзіць старажытнымі вулкамі Гораду. Ішоў я па Замкавай (Pils), сьпяшаўся па Пясчанай (Smilšu) або шпацыраваў па Валовай (Vaļņu) – пазьбегнуць гэтае інфільтрацыі было немагчыма. Іх я і сёньня ведаю лепей за некаторых маіх сяброў-рыжанаў, што жывуць у новых раёнах кшталту Юглы, Пурвцыемсу або Кенгарагсу, і ў Вэцрыгу трапляюць гады ў рады. Я і з заплюшчанымі вачыма здолею прайсьці ад будынку былога майго факультэту, што на вуліцы Аўсэкля, па трамвайнай лініі ўздоўж бульвара Кронвальда. Збочыўшы на Крапасную (Citadeles), праміну Петрапаўлаўскі сабор, дзе сёньня канцэртная заля «Ave sol», збочу на Вежавую вуліцу (Torņa), выйду на Якубаву (Jekaba) і, пакінуўшы ўбаку каталіцкую катэдру Сьвятога Якуба, насупраць якой будынак Сойму, дасягну Домскага сабору.

За савецкім часам пляц перад саборам меў афіцыйную назву «17-га чэрвеня». Якая абраза! 17-га чэрвеня 1940 году ў Горад на танках уехалі «вызваліцелі» з Усходу, якія паводле завядзёнкі выконвалі свой «інтэрнацыянальны абавязак». Назва не прыжылася, я б сказаў, што і не жыла, і ўсе, без увагі на нацыянальную прыналежнасьць, гэты пляц звалі Домскім. Тут ужо недалёка да галоўнага корпусу тэхнічнага ўнівэрсытэту, які цяпер стаіць на Вапнавай (Kaļķu) вуліцы.

НАТУРАЛІЗАЦЫЯ

Першы студэнцкі інтэрнат, дзе выпала жыць цягам двух гадоў, знаходзіўся на вуліцы імя латыскага савецкага пісьменьніка Андрыса Упіта. Пасьля далучэньня Латвіі да Савецкага Саюзу ён у 1941 годзе браў чынны ўдзел у стварэньні Саюзу латвійскіх пісьменьнікаў. Сваім аўтарытэтам, прыехаўшы ў Рыгу, спрыяў і наш Янка Купала. Ня дзіва, што з мапы ўжо вольнага Гораду зьнікла імя пралетарскага пісьменьніка, як і імя нашага песьняра.

На цяперашняй Школьнай (Skolas) не існуе і інтэрнату. У будынку месьціцца гатэль «Laine» з рэстарацыяй і канфэрэнц-заляй. Студэнцкая паліклініка трансфармавалася ў Рыскі інстытут бізнэсу. Амаль насупраць расчынілі свае дзьверы музэй «Габрэі ў Латвіі» і кашэрная рэстарацыя.

У інстытуце былі дзьве плыні паводле мовы навучаньня: латыская і расейская. Хаця групы нашага факультэту вылічальнай тэхнікі слушней было б менаваць габрэйскімі, бо прадстаўнікоў гэтай нацыянальнасьці было больш за палову, яшчэ траціна расейцаў, рэшта – іншыя нацменшасьці.

Грошай не ставала катастрафічна. Таму даводзілася падпрацоўваць афіцыйна і неафіцыйна то вартаўніком у ПМК, то пакавальнікам макулятуры на папяровай фабрыцы. Трохі гандлявалі кантрабандным таварам: дыскамі, наручнымі гадзіньнікамі «Orient» і «Omax», цыгарэтамі: сур’ёзнымі «Winston», шыкоўнымі «Dunhill» і г. нд. Таварам забясьпечвалі гуртавікі Юрыс і Віліс. Месцам сустрэчы традыцыйна была кавярня «Сігулда», што недалёка ад помніка Свабоды.

Савецкая сыстэма яшчэ пачувалася дужаю, але латышы не гублялі аптымізму. Згадваецца анэкдот: падыходзіць чалавек да прадаўца газэт і пытае: «Праўда» ёсьць?» Той адказвае: «Праўды» няма». Зноўку пытае: «Латвія» ёсьць?» (тут маецца на ўвазе газэта «Савецкая Латвія».) Чуе адказ: «Прадалі «Латвію». «А «Ciņa?» (газэта, назва якой азначае па-латыску «Барацьба») «А «Ciņa» яшчэ будзе».

Нас, студэнтаў, час ад часу ганялі дружыніць разам зь міліцыянтамі. Падшэфны пастарунак месьціўся на плошчы 13 лістапада, дзе ў 1905 годзе была расстраляная дэманстрацыя. Ніхто з нас тады ня ведаў, што гэтае месца і ёсьць самай старажытнай часткаю Гораду, закладзенага біскупам Альбэртам ля ўтоку рэчкі Рыдзэнэ ў Даўгаву. Пазьней тая рачулка высахла і ў другой палове ХІХ ст. была засыпаная. За нашым часам адзнакаў старажытнага рыскага порту ўжо не было.

МУЗЫКА

У нашым пакоі магнітафон мог іграць усю ноч. Рэпэртуар быў без папсы. Найбольш мяккай з групаў, якія слухалі, была «Uriah Heep» і далей да «Black Sabbath». Хаця шабашнікаў слухалі няшмат, бо тыя занадта былі інфэрнальныя. Музыка тагачаснага Гораду для мяне цалкам палягала ў hard & hеavy. І сёньня стаіць перад вачыма: ранішняя мітусьня пад кампазыцыi «Immigrant Song» ці «Trampled Under Foot» «Led Zeppelin», будзённы рыскі поўдзень пад гіты «Lady Double Dealer» або «I Need Love» «Deep Purple», вечаровыя пагоркі Бастэйкалну паўстаюць пад «Soldier of Fortune» «Deep Purple», «Please Don’t Judas Me» «Nazareth», а то і «Return to Fantasy» «Uriah Heep». У кожнага свае густы. Прыкладам, наш сябра наркаман Сэм у любы час аддаваў перавагу «KISS» зь ягоным «I Was Made For Lovin’ You». Мы ж на нашых самаробных дыскатэках зь Фімам Бэнцманам і гарачым эстонскім хлопцам Алікам Кітсікам сядалі бліжэй да дыфузораў і разам з Полам Роджэрзам з «Bad Company» раўлі «I’m Ready For Love». Нас ніхто ня чуў, бо ўзровень гуку сягаў, пэўна, за 100 дэцыбэлаў. Зрэдку аднекуль з боку Готлянду з падарожным ветрам прыляталі мэлёдыі «ABBA»:

Flyin’ high, high. I’m a bird in the sky, I’m eagle that rides on the breeze

Лётаючы высока, высока. Я птушка ў нябёсах, Я арол, што сьлізгае на брызе,

але нас яны ня надта хвалявалі.

Калі напачатку затрымка з новымі LP складала недзе год, дык потым тэрмін паступова пачаў скарачацца, і падвойны альбом «Pink Floyd» «The Wall» мы ўжо трымалі ў руках пры канцы 1979 году, амаль адначасова зь яго амэрыканскай прэзэнтацыяй. Не марнуючы часу, зь сябрам Лёшкам зьвярнуліся да знаёмца, які падпрацоўваў на Рыскай фабрыцы грамзапісу. Там было якаснае абсталяваньне. Хлопец на капіявальным апараце нарэзаў зь дзясятак дыскаў і вынес іх з заводу ў вокладках з выявамі Мусьліма Магамаева як дэфэктную прадукцыю. Дыскі танным коштам мы ўмомант распаўсюдзілі сярод знаёмых. Гэта была нашая цагліна ў абарончы мур супраць савецкага афіцыёзу.

Савецка-расейская эстрада ўплыву тут ня мела. Нашай музыкай гэтага часу быў ужо ня цяжкі мэтал, а больш складаны прагрэсіўны рок: альбомы «Works» ELP, «Starless and Bible Black» «King Crimson», «Nightingales & Bombers» ды «The Roaring Silence» «Manfred Mann», «Too Old to Rock’n’Roll, too Young to Die» «Jethro Tull».

Заходніх камандаў за жалезную заслону не пускалі. Але з «краінаў народнае дэмакратыі» сёй-той наведваў Горад на Дзьвіне/Даўгаве. Тады ладзіліся маштабныя канцэрты ў палацы спорту, што на вуліцы Крыш’яна Барана. Гэтак запомніліся візыты вугорскіх гуртоў «Lokomotive GT» і «Omega». Але самыя незабыўныя ўражаньні засталіся ад выступу Чэслава Немэна. Практычна ўвесь канцэрт прайшоў у стылі «one man band», калі Немэн па чарзе граў на розных інструмэнтах. У маіх сяброў было адрознае ад майго ўражаньне, бо перашкодаю тут быў моўны бар’ер. Я ж на той час ужо быў сталым чытачом польскага штотыднёвіка «Panorama», які шмат месца аддаваў пад музычныя навіны. З немэнаўскага канцэрту самай запамінальнай сталася кампазыцыя «Nim przyjdzie wiosna». Некалькі разоў выбіраліся на студэнцкія дыскатэкі, што нерэгулярна ладзілася ў былой англіканскай царкве побач з інстытутам. Але там ужо панавала дыска.

ТРАНСФАРМАЦЫЯ

Горад паступова пранікаў у маё нутро, зацягваў. Аднекуль паўстала жаданьне наведаць Домскі сабор і тэатар расейскае драмы. І гэта замест таго, каб, папіваючы на вольным паветры піва, глядзець аўтагонкі ў Бікерніеку. Далей болей: мастацкая галерэя, музэй замежнага мастацтва, філярмонія ды опэрны тэатар. Не прыцягнулі маёй увагі хіба музэі рэвалюцыі ды латыскіх стралкоў.

Прычыніўся Горад і да абуджэньня майго зацікаўленьня беларускім пісьменствам. Неяк на полацкім вакзале ў чаканьні цягніка на Рыгу набыў у шапіку шпегаўскі дэтэктыў «Эт’ен і яго цень» пра Лява Маневіча. І нечакана для сябе адкрыў, што беларуская літаратура не абмяжоўваецца творамі клясыкаў, што прапаноўвае савецкая школа.

На трэцім курсе мы пераехалі ў новы студэнцкі інтэрнат, які месьціўся на вуліцы Шаўляйскай (Šauļu) у Ілгуцыемсе. Ад гэтага часу лёс шчыльней зьвязаў мяне з Пардаўгавай. Гістарычна Пардаўгава сфармавалася праз аб’яднаньне ў ХІХ ст. паселішчаў Торнякална, Агенскална і Ілгуцыемса. Гэта быў раён прыватных забудоваў. Вялікіх цікавостак тут няшмат. На старасьвецкіх могілках ля лютаранскай царквы ў Торнякалне можна ўбачыць такія самыя помнікі, як у лютаранскай частцы полацкіх Чырвоных могілак. Прайшоўшы па вуліцы Слокас у кірунку Даўгаўгрывы, аматары вайсковай гісторыі змогуць агледзець абарончыя збудаваньні часоў Паўночнай вайны (1704–1710). У старой Рызе адгэнуль выпадала бываць радзей. Цяпер ужо трамваем або пешшу дабіраліся да вуліцы Калнцыема, а адтуль цераз мост ішлі на востраў Кіпсалу, дзе паўставалі новыя карпусы студэнцкага гарадка. З Кіпсалы ж да старых карпусоў на Аўсэкля або Кронвальда дабіраліся па пантонным мосьце цераз Даўгаву. Выгляд зь яго, зразумела, быў не такі прыгожы, як з вантавага мосту, збудаванага пазьней на тым самым месцы.

АД МАЕРЫ ДА ЛЕЛУПЭ

На чацьвертым курсе ў прафіляктычных мэтах месца ў інтэрнаце нам не далі, бо нашыя суседзі пяцікурсьнікі ўчынілі невялікі дэбош, а пакаралі ўсіх. Зь сябрам Фімам Бэнцманам уладкаваліся на кватэру ў Маеры, што зьяўляецца часткай Юрмалы. Мясьціны былі нам добра знаёмыя, бо цягам трох гадоў улетку ў добрае надвор’е выбіраліся сюды з Гораду. Зранку даяжджалі да Маеры і пачыналі нясьпешны прамэнад уздоўж мора ў бок Рыгі. Там пасядзім на тэрасе вып’ем піва, там згуляем на пляжы ў футбол або валейбол, там уволю паныраем пад хвалі, што накачвалі на нас. Паводле завядзёнкі свой напружаны беспрацоўны дзень мы сканчалі на вэрандзе ў Лелупэ ў той час, калі адпускнікі ўжо разбрыдаліся па сваіх санаторыях і дамох адпачынку. Тут за даўжэзным сталом пасьля закрыцьця зьбіралася нямала сяброў і добрых знаёмых з Рыгі і Лелупэ. За півам нясьпешна вяліся млявыя ад летняга сонца размовы пра жыцьцё, прысутныя па чарзе апавядалі цікавыя гісторыі і анэкдоты, грала музыка й гучаў сьмех. Толькі з заходам сонца сядалі ў электрычку і вярталіся ў Горад.

24 чэрвеня на сьвята Ligo, што адпавядае нашаму Купальлю, Горад рабіўся амаль бязьлюдным. Яшчэ ўдзень куплялі напоі, прысмакі і адвячоркам прыяжджалі ў Лелупэ. Сышоўшы на станцыі, пешшу дабіраліся да рэчкі з такой самаю назвай (Lielupe – Вялікая рака), якая коціць свае воды з-пад крыжацкага замку ў Бауске. Сябры звычайна, выцягнуўшы шампуры, ужо насоўвалі на іх кілбаскі. Трохі падмацаваўшыся, далей гаманілі, сьпявалі, хадзілі да суседзкіх вогнішчаў, спаборнічалі, хто хутчэй пераплыве Вялікую раку. І гэтак праз усю ноч. Уранку першай электрычкай дабіраліся дадому і стомленыя валіліся спаць, ісьці ў інстытут моцы не было.

Цяпер лёс паяднаў нас зь Юрмалай яшчэ шчыльней. Уладкаваліся мы на кватэры ў нямоглага старога, які ў часе вайны быў ахоўнікам канцэнтрацыйнага лягеру ў Саласьпілсе. Жыў ён адзін. Зрэдку, звычайна пасьля атрыманьня пэнсіі, наведвалася да яго рослая мажная цётка, якая, трохі прыбраўшы ў хаце, разам са сьмецьцем забірала і грошы. Узімку, прыехаўшы з Рыгі, а гэта звычайна было не раней за дзявятую гадзіну вечара, мы чулі, як дзядок у сваім пакойчыку ціхенька скуголіць: «Ай, Божа мой, паміраю, замярзаю. Каб хто хоць печачку пратапіў». Наслухаўшыся, мы зь Фімам узьнімаліся і ішлі паліць печку, каб наш гаспадар ня зьмерз. Чалавек ён быў абсалютна бяскрыўдны. Гледзячы на яго, я разумеў, што маральны стан грамадзтва залежыць ад паноўнага рэжыму. Добрыя варункі спрыяюць росту маральнасьці. Калі ж пануе зло, як у тую ваенную пару, слабыя робяцца паслугачамі зла, бо для іх важней выжыць.

БУЛЬБЯНЫ БУНТ

Па-савецку сьвяточнага Гораду я ніколі ня бачыў (і дзякуй Богу), бо травеньскую і лістападаўскую дэманстрацыі ігнараваў, спасылаючыся на патрэбу зьезьдзіць дахаты. У часе вучэньня імкнуўся не вытыркацца і рухацца, як кажуць спартоўцы, у пэлетоне. Але да канца ня вытрымаў. Маю падазрэньні, што да гэтага таксама прычыніўся Горад сваімі брукаванымі вулкамі, сьпічастымі дахамі камяніцаў, ветрам з-за мора. Першы мой правал адбыўся ўвосень 1979 году, калі ўсіх, хто мог рухацца, пачалі выганяць на палі. Аднаго ранку сабралі і нас ля галоўнага корпусу ды пасьля працяглай раскачкі пасадзілі ў аўтобусы і разаслалі па аб’ектах. Наш аб’ект знаходзіўся на самай мяжы зь Беларусьсю. Праз усю Латвію павезьлі нас у вёску Індра, дзе цяпер памежны пункт. Нудотнае чаканьне ад’езду, даўгая дарога, адсутнасьць харчаваньня выматалі ўсіх. На поле прыехалі а 19-й гадзіне вечара. Тут нас чакаў калгасны старшыня, які радасна паведаміў:

– Ну во, бульбы вам накапалі, калі яе зьберацё, пачнём уладкоўваць.

Мы абурыліся і запатрабавалі жытла і ежы. Старшыня адмовіўся, спаслаўшыся на магчымыя прымаразкі. Поле было неабсяжнае, пэўна, мэханізатар з самага ранку пачаў пра нас рупіцца. Я прапанаваў рушыць да вёскі, палова групы са мной пагадзілася. Быў гэта добры габрэйскі аддзел, бо ў ім мы з украінцам Лёшкам Мірошнікам і расейцам Сашкам Крыловым былі інтэрнацыянальнаю меншынёй. Гадзіны празь дзьве прыйшла другая палова групы. Куратар Ацтыньш распачаў сход дзеля разбору сытуацыі. Спачатку абвясьціў, што збор ураджаю – справа палітычнае важнасьці, таму нязгодных будуць караць, як ужо выключылі з інстытуту з гэткае ж прычыны двух латышоў, якія былі накіраваныя ў мястэчка Лімбажы. Нас «взяли на поруки», і наступнага дня мы далучыліся да бульбянай кампаніі.

ПРАБЛЕМЫ КАМУНІСТЫЧНАГА ВЫХАВАНЬНЯ

Аднавіліся заняткі. Мы, пяцікурсьнікі, вучыліся ў другую зьмену, то бок ад 14-й да 20-й гадзіны. Студэнцкая сталоўка ў такі час ужо не працавала, і звычайна, купіўшы ў краме насупраць піва і рыбы, мы выпраўляліся ў парк на другі бок вуліцы Ганзэйскай. Гэтак было і тады. Стаяў цудоўны восеньскі вечар. Троху падмацаваўшыся недалёка ад адзнакі расейскай прысутнасьці ў гэтым краі – быў гэта яшчэ не зусім ссохлы, але невылечна хворы дуб, які, паводле цьверджаньняў афіцыйных гісторыкаў, пасадзіў расейскі цар Пётар І, мы рушылі да факультэту. Наступнаю парай былі практычныя заняткі навуковага камунізму. Вёў іх адстаўны палітрук, у якога фуражка выразна адціснула адну зьвіліну, зраўняўшы іншыя. Трохі часу сядзелі спакойна, слухаючы лухту, якую нёс ваяр ідэалягічнага фронту. Як на бяду, той вырашыў пракантраляваць засваеньне папярэдняга матэрыялу. Задаўшы пытаньне «якія існуюць віды камуністычнага выхаваньня», ён, не шукаючы доўга, выбраў у сьпісе першага, якім аказаўся я. Назваўшы два-тры віды, я ўрэшце згадаў патрыятычнае выхаваньне. Адстаўнік націскаў, патрабуючы поўнага адказу. Я ня вытрымаў і прамовіў:

– Патрыятычнае.

Ён:

– Вы ўжо казалі, а яшчэ.

Я:

– Яшчэ раз патрыятычнае, бо яго ніколі зашмат не бывае.

Выкладчык выгнаў мяне з аўдыторыі і паставіў крыжык ля прозьвішча. Гэтая інфармацыя патрапіла да кіраўніка курсу прафэсара Ашманіса. У наступным сэмэстры ён пачаў даводзіць нам навуковасьць гэтай самай тэорыі. Тады я ўжо наслухаўся альбому «Pink Floyd» «The Wall», які сваёй сьценабітнай «Another Brick In The Wall» разбурыў неакрэплую душу:

We don’t need no education We don’t need no thought control No dark sarcasm in the classroom Teacher leave the kids alone Hey teacher leave us kids alone

Даволі з нас адукацыі Даволі кантролю над думкамі Досыць чорнага сарказму ў клясе Настаўнік пакінь дзетак у спакоі Гэй, настаўнік, пакінь нас малых у спакоі

На адным з сэмінараў прафэсар пачаў маляваць перад нашымі вачыма карціну камуністычнага грамадзтва. І тут я запытаўся, якой жа мусіць стаць сям’я. Прафэсар адказаў, што сям’я будзе заставацца традыцыйна манагамнай. Я заявіў, што гэта выглядае на рэвізію праграмнага «Маніфэсту камуністычнай партыі» Маркса і Энгельса, пагатоў што харызматычны пасол Савецкага Саюзу Аляксандра Калантай ня памятала сваіх партнэраў ня тое што па імёнах, але нават у твар. Прафэсар паставіў насупраць майго прозьвішча яшчэ адзін крыжык.

Надышлі дзяржіспыты. Усё здаў добра, заставаўся толькі гэты самы навуковы камунізм. Надышоў дзень Zero. Традыцыйна рэй на іспытах вядзе адказны за навучаньне. Іншыя сябры камісіі ў справу ня блытаюцца і толькі ставяць свае подпісы пад агульным пратаколам. Ашманіс пачаў мэтадычна шукаць дзіркі ў маіх ведах. Правалтузіўшы з паўгадзіны, калі ўжо стамілася і камісія, ён абвясьціў:

– Вось бачыце, недастаткова вы засвоілі тэорыю навуковага камунізму. Так што мусім паставіць вам двойку.

Аналізуючы тыя падзеі, думаю, чым бы гэта магло скончыцца, калі б навучаўся ў Маскве або Менску. У лепшым разе – адлічэньнем з інстытуту, у горшым – месцам у адной з псыхушак. Калі нашы дзяўчаткі-аднагрупніцы даведаліся ў калідоры аб маім правале, у іх быў шок.

– Што будзеш рабіць далей, – пыталіся яны ў мяне.

– Ды пойдзем зараз сьвяткаваць здачу, – весела ўсім адказваў я.

Скончыўся экзамэн, і прафэсар Ашманіс выйшаў на калідор. Падышоўшы да мяне, запытаўся:

– А скажыце, калега, калі вы будзеце здаваць экзамэн з навуковага камунізму?

Пагадзіцеся, форма звароту цікавая. Я адказаў, усьміхнуўшыся:

– Дык толькі што здаваў жа.

– Дык не здалі ж. Трэба, калега, паспрабаваць яшчэ раз.

Я ў адказ:

– Здаецца, паўторная здача дзяржэкзамену адбываецца праз год. Вось разьмяркуюся, папрацую, а праз год сустрэнемся.

– Э, калега, рабіце ня так. Ідзіце да дэкана і бярыце дазвол на пераздачу.

– Дык ён жа аб’явіць мне вымову.

– Калега, хай вас не пужаюць вымовы, вы ж ужо спэцыяліст. Бярыце дазвол і прыходзьце да мяне.

Празь дзень напісаў заяву і рушыў да нашага дэкана па дазвол. Дэкан Вульф быў больш падобны да лява, чым да ваўка: буйны, з густой капой сьветлых, трохі кучаравых валасоў. Дазнаўшыся пра прычыну майго візыту, адразу пачаў рычаць:

– Што ты сабе думаеш! Трэба ж, адзіны чалавек у інстытуце, які праваліў такі адказны экзамэн.

Парычаўшы ў меру, зрабіў вымову і даў дазвол.

Яшчэ праз пару дзён пайшоў да прафэсара, які займаўся ўжо справамі прыёмнай камісіі, бо быў прызначаны ейным старшынём. Ашманіс зьвярнуўся да мяне, як да старога знаёмца:

– Ну што, калега, атрымалі дазвол?

– Так, атрымаў. Вось прыйшоў экзамэн здаваць, – прамовіў я, падаючы паперу.

– Э, не, калега. Спачатку будзем здаваць гэтак любыя вам першакрыніцы. Пачытайце трохі, а потым прыходзьце.

Праседзеўшы пару дзён у інстытуцкай бібліятэцы, я зноў паўстаў перад прафэсарам. Крыху паразмаўлялі на зададзеную тэму, і мой экзамэнатар паведаміў:

– Ну, цяпер, калега, можаце рыхтавацца да экзамэну.

Мінула яшчэ колькі дзён. У прызначаны час мы зноў сустрэліся. Пасьля непрацяглае падрыхтоўкі выйшаў да стала. Адказаў на ўсе пытаньні. Ашманіс з падкавыкаю прамовіў:

– Выдатна, калега! Але, выбачайце, паставіць вам пяцёрку не магу, бо здаяце ўжо другі раз. Таму толькі чатыры.

А мой Бог, пражыву я бяз гэтай пяцёркі.

КАМІТЭТ І КАМІТЭТЧЫКІ

Будынак КГБ знаходзіўся на рагу Brīvības (былая Леніна) і Bruņinieku (Рыцарская, а раней Чырвонаармейская). Абсталяваны некалькімі камэрамі вонкавага назіраньня. Цяпер тут месьціцца Дэпартамэнт паліцыі. Неяк адзін просты латыш, зь якім працавалі разам у ПМК у Тарнякалне, скардзіўся, што на адным са сходаў пакрытыкаваў кіраўніцтва за тое, што зь дзяржаўных грошай будуюць сабе дамы:

– Дык якая ж гэта народная ўлада?!

Праз пару дзён яго выклікалі ў КГБ і папярэдзілі:

– Калі яшчэ раз пра цябе пачуем штосьці падобнае, атрымаеш дзясятку, як раней твой бацька.

Пры канцы навучаньня зацікавіла гэтую арганізацыю і мая асоба.

У часе нашага ўрачыстага сьвяткаваньня заканчэньня інстытуцкай навукі, што адбывалася ў рэстарацыі нядаўна збудаванага гатэлю «Latvija», нечакана поруч паўстаў нейкі капітан КГБ. Адвёўшы нас са знаёмцам Артурам, ён паказаў пасьведчаньне і пачаў апавядаць, якая цікавая ў іх праца і што ў гэтай установе кожны дзень ёсьць днём адчыненых дзьвярэй і, даўшы нумар свайго тэлефону, запрасіў зайсьці ў госьці. Паперку з нумарам я адразу выкінуў. Артур жа выявіў незразумелы мне тады энтузіязм і прапанаваў схадзіць у госьці разам. Быў ён хлопцам нейкім выкрутным і хаця навучаўся ў іншай групе, усё нешта цёрся каля нас. Наступнага дня Артур зноў прапанаваў мне схадзіць паглядзець на КГБоўскае жыцьцё знутры. Я адмовіўся. Мабыць, гэта была спроба вэрбоўкі. Падобна, Артур ужо быў сэксотам, а мяне абралі з увагі на «агентурную пэрспэктыўнасьць».

ПАГЛЯДАЮЧЫ З-ЗА МЯЖЫ

Пасьля расстаньня часьцей выпадала бываць у Маскве, Менску або Вільні. Але пра Горад ніколі не забываў. На пачатку 1990-х жыва цікавіўся грамадзкімі працэсамі ў суседняй ужо краіне. Нейкі час выпісваў рыскія газэты «Atmoda»(Абуджэньне) і «СМ – сегодня». Тады ж неяк прачытаў у часопісе «Avots» (Крыніца) артыкул пра Полацкае княства як першую дзяржаву на тэрыторыі Латвіі. Паказаў знаёмым. Тыя, прачытаўшы, крыўдавалі:

– Латышы спрабуюць прысабечыць сабе славу Полацку.

Традыцыйныя сувязі Полацку з Рыгай зьніклі. Час памяняў арыенціры. Стаім адзін да аднаго сьпінамі. З гэтай прычыны зьнікла ў Полацку вуліца Рыская, якой выяжджалі гандляры і службоўцы ў заходнім кірунку. Засталіся два невялічкія завулкі ля збудаванай яшчэ ў 1866 годзе чыгункі Полацак–Дынабург–Рыга. Сёньня і беларускія і латвійскія дасьледнікі няшмат надаюць увагі гісторыі двухбаковых сувязяў. Беларусы больш зважаюць на Польшчу й Літву, пакідаючы па-за сваёй увагай Латвію, хаця для Прыдзьвіньня яе роля была доўгі час вызначальнай.

Дзяюць да сёньня і штампы часоў расейска-савецкай імпэрыі. Расейцы дагэтуль слаба адрозьніваць між сабой балтыйскія краіны. З вуснаў масквіча лёгка пачуць пра «латвійскую сталіцу Вільнюс». Латвійскія ж гісторыкі часта не адрозьніваюць расейцаў і беларусаў. Гэтак у навучальным дапаможніку для агульнаадукацыйных школ пад назваю «Русские в Латвии» пішацца пра расейскіх купцоў з Полацку і Віцебску ды ў дадатак тлумачыцца, што за часамі Рэчы Паспалітай зваліся яны польскімі, бо былі пад Польшчай. Хібы гэтыя можна паправіць толькі інтэнсіўнымі кантактамі палітыкаў і навукоўцаў. Але якое супрацоўніцтва, калі беларускі прэзыдэнт кажа пра паўставаньне нэанацысцкага рэжыму ў Латвіі...

НОВАЕ – СТАРОЕ

За свае пасьляінстытуцкія візыты ў Горад адкрыў для сябе іншыя месцы, што сталі блізкімі. Гэта касьцёл Сьвятога Францішка з тэалягічным унівэрсытэтам на Каталіцкай вуліцы (Katoļu), дзе ў 1996 годзе праходзіла канфэрэнцыя, прысьвечаная 400-м угодкам Берасьцейскага Яднаньня. Раней вуліца гэтая звалася Кіеўскай і славілася сярод гараджанаў сваім неўтаймаваным начным жыцьцём, якое аздаблялі п’янкі, бойкі і гульлівыя дзяўчаты. Цяпер на Каталіцкай ціха і прыстойна. Касьцёл Маці Божай Тужлівай месьціцца на Замкавым пляцы (Pils laukums) побач з былым крыжацкім замкам, цяперашняй рэзыдэнцыяй прэзыдэнта Латвійскай Рэспублікі. Збудаваны храм у 1764 годзе, і ў ім штодня адпраўляецца служба ў бізантыйскім абрадзе.

Цікавы і этнаграфічны музэй пад адкрытым небам, што месьціцца на паўночна-ўсходнім ускрайку Гораду, у Югле. Тут можна болей даведацца аб этнаграфічных адметнасьцях буйных рэгіёнаў Латвіі: Курзэмэ, Відзэмэ, Зэмгаліі і Латгаліі. Ёсьць музэй гісторыі акупацыі. Падобныя музэі мусяць быць і ў Беларусі, каб паказаць людзям злачынствы таталітарных рэжымаў і захаваць імёны тых, хто аддаў жыцьці за волю і дэмакратыю.

Кожнага разу прыяжджаючы ў Рыгу, знаходжу для сябе нешта новае. Вось і цяпер атрымаў асалоду ад сузіраньня «Дому чорнагаловых», рэканструяванага ў 2000 годзе. Гэткай мянушкай ён абавязаны мурыну Сьвятому Маўрыкію – апекуну таварыства маладых замежных купцоў, што доўгі час тут месьцілася. Хронікі згадваюць пра гэты будынак ужо ў 1334 годзе. Зь ім зьвязаны развой Гораду як гандлёвага цэнтру. Пацярпеў дом ад бамбаваньня ў 1941 годзе, пасьля вайны быў разабраны на цэглу. Перад адноўленым домам усталяваная скульптура рыцара Ролянда, выкананая ў 1896 годзе рыскім скульптарам нямецкага паходжаньня Аўгустам Фольцам. У тыя часы вастрыё мяча адзначала геаграфічны цэнтар Гораду.

А збудаваны ў 1970-х гадах будынак бібліятэкі і эканамічнага факультэту нашага інстытуту разбурылі, і на іх месцы ў 2001 годзе аднавілі ратушу – сымбаль вольнага гораду. Цяпер у ёй адбываюцца паседжаньні рыскага сойму. Адчыніліся старыя вузенькія вулкі, якія за савецкім часам былі ператвораныя ў двары. Горад сапраўды стаў сталіцай эўрапейскай краіны і ў 2002 годзе за захаваньне культурных традыцыяў атрымаў «Флярэнтыйскую прэмію» (Premie Firenze), якую даюць Эўрапарлямэнт, Міністэрства культуры Італіі і горад Флярэнцыя.

Ня так у маім родным Полацку, дзе ўлады то рашаюць паставіць дзіўнага выгляду ліхтары вакол гарадзкога пляцу, то ўсталяваць помнік, праект якога ня здолеў прайсьці мастацкую экспэртызу, то правесьці піва-гарэлачнае сьвята гораду. Доўгатэрміновыя пляны кшталту аднаўленьня цэнтральнага пляцу з касьцёламі Маці Божай і Сьвятога Сьцяпана або вяртаньне цэнтральным вуліцам іхных гістарычных назваў для іх нецікавыя.

Шмат што зьмянілася ў краіне за часы маёй тут нябытнасьці. Ня ведаю, ці здолеў бы я сёньня ўпісацца ў яго. Але кожнага разу, прыяжджаючы ў Горад, хочацца прамовіць словамі апостала Паўла, які на гары Фавор казаў: «Госпадзе, як добра мне быць тут». Калі сэрца Робэрта Бэрнза засталося навекі ў гарах, сэрца Юзафа Пілсудзкага – у роднай Вільні на могілках Роса, то маё сэрца – у Рызе ля помніка Свабоды.

Рыга–Полацак, травень 2005