Сонцакрыж

Уначы грымела навальніца.Часам біў Пярун. Маці хрысьцілася і супакойвала нас. Стомленыя страхам ад раскатаў грому, малыя хаваліся пад коўдру і засыналі.

На раніцу спалі доўга, сонца ўжо пасьпявала высушыць глебу, а ад начнога дажджу заставаліся сьляды маленькіх каньёнчыкаў – высахлых ручаёў, у якіх, калі добра ўгледзецца, можна было назьбіраць прыгаршч цікавых каменьчыкаў, жменьку прыгожых шкельцаў ды нават знайсьці некалькі медных манэтаў. Часам трапляліся зусім малазразумелыя мэталёвыя рэчы, аб прызначэньні якіх мы маглі толькі здагадвацца. Мо гэта была частка аброці ці што іншае... Час усё так моцна ператрусіў, так спрасаваў, што толькі сьляды-парэшткі нагадвалі пра нешта мінулае.

Зямля была абмыта дажджом настолькі чыста, што, здавалася, ніводная пылінка не магла ўзьняцца ў паветра. Праз гэта неба рабілася асабліва блакітным, празрыстым і чыстым.

Недзе апоўдні пачыналі праплываць белыя пухавіны аблокаў, што як плылі сабе, так і плывуць, а час і зямля назапашвалі ўсё новыя сьляды-парэшткі…

Зямля і Неба!..
Бацька і Маці.
Сонца і Крыж…
Дзе сьляды нашыя?.. Ці ня ў промнях СОНЦАКРЫЖА?..
Бацька Крыж!..
Маці Сонца!
Промні СОНЦАКРЫЖА зьзяюць вечна!

Гэта травінка, гэты каменьчык.
Сонца адбітак, у крыніцы праменьчык.
Сьвет над Бажніцай на захад ці ўсход,
Гэта і смутак, і радасьць, і ўзьлёт…

Гэта жыцьцё і Душа чалавека
Над Беларусьсю лунае спрадвеку.
Час і прастора ў кругазварот,
Сымбалем – Верай адзначан народ.

Воблакам-хмараю неба засьціла,
Чорным крылом СОНЦАКРЫЖ засланіла,
Выпусьціў з рук бліскавіцы ДАЖДЖ-БОГ,
У цемры зазьзялі скрыжалі дарог.

Віліся з попелам груганоў зграі,
Ветры ў званіцах званы калыхалі.
Не абуджаецца стомлены люд,
Дзе знайсьці сілу, каб збавіцца пут?

Цяжка са стогнам мяхі ўздыхнулі,
Стылае вугальле ветрам кранулі.
Хваляю ўецца жалезны прамень,
Гартам ствараецца Сонцаструмень.

Так і сплываюць ў прасторы і часе
Цяжар журбы – радасьці, сьлёзы.
Лёс наш такі – выпрабаваньне,
СОНЦАКРЫЖА ВЕЧНАЕ ЗЬЗЯНЬНЕ…

А ўвечары над дахам запальвалася сем зорак Вялікага Зьвязу, згадваючы пра тое, што пад гэтым дахам месьціліся сем родных тоесных Душаў…

Наплывала ціхая, празрыстая летняя Ноч…

2 жніўня 1994 году. Вайшкуны. Сон

Бачу ў сьне Зянона. Нехта мне гаворыць, што вось людзі падчас прэзыдэнцкіх выбараў наракалі на тое, што ў яго няма дзяцей, чаму ён не ажаніўся?

А гэта Беларусі, людзям яе – Боскае выпрабаваньне, бо Зянон – гэта не чалавек, а анёл у абліччы Чалавека, а ад анёлаў людзі зусім не нараджаюцца, ня ў гэтым іх прызначэньне… Відаць, патрэбны яшчэ час, каб гэта ўсе зразумелі.

Працяг сну банальны: бачу, быццам бы асабліва актыўныя прыхільніцы Фронту хочуць выправіць гэтае становішча, але тут мне зь імі прыходзіцца ўступіць у дыялёг, з чым і прачынаюся…

Бывае, што і анёлы ходзяць па зямлі…

26 сьнежня 1996 году

Сёньня маме споўнілася 89 гадоў, вельмі слабая, нават ня можа сядзець на ложку. Але мы зь Люсяй паднялі яе, пасадзілі на крэсла. Спачатку казала, што ёй круціцца галава, пасьля супакоілася. Люся дала ёй смачнай бабкі, яна паела, а я ёй кажу:

– Маці, сёньня твой дзень нараджэньня.

Яна адказвае, што Бог пачуў яе, для яе самы лепшы падарунак, каб вось так пасядзець разам зь дзецьмі. Гладзіць маю руку і гаворыць:

– Твае ручкі – мае рукі… Гэта зьлепак… Успомніш, калі мяне ня будзе…

І распавядае пра дзіўны сон, які бачыла сёньня ўначы. Быццам бы вялізная Чырвоная Кабылка хоча яе ўкусіць, але тут зьяўляюцца «божыя жанчынкі», ратуюць яе, адганяюць Чырвонага Каня, кажучы: «Не чапай яе… у яе харошыя дзеткі, богаўгодныя…»

Сядзіць, нават я яе ўжо і не падтрымліваю, сама трымаецца на крэсьле.

– Жыцьцё ляціць як птушка…

– Маці, ты нам у дзяцінстве распавядала казку пра Зязюлю, якой дзеці ня слухаліся і тады яна ад іх адляцела… назаўсёды…

Не адлятай ад нас, наша Зязюля…

Ратуй нас, Божа…

З мамай. 1977.

1997 год. Вадохрышча

На Вадохрышча бачыў сон. Быццам бы ідуць па Траецкім трое: Тоўсьцік, Савіч ды Коля Селяшчук, якога зьбіла хваля марская ў Італіі. Дзіўлюся: Селя жывы.

Бачу нейкі Вэртыкальны Прамень. Нешта падказвае мне: ён не загінуў, проста Хваля марская перанесла яго ў гэты Сьветлы Прамень.

Прачынаюся, маці просіць вады папіць:

– Сынок, я без вады засыхаю, прагну піць…

Голас

Гэта не істотна, што многія ня чуюць,
Куды істотней, калі нехта адчуў…

Маці другі год хварэе. Чую, нешта гаворыць. Пытаюся:

– Мама, каго ты завеш?

– Бога… І вас…

– Мама, што ты ўвесь час клічаш Герасімаўну? Яна ж ня чуе цябе, яна ў Гомлі, як яна цябе пачуе?

– Пачуе, яшчэ як пачуе. Голас па паветры вецер данясе.

Нечакана прыехала Герасімаўна наведаць маці. Жартам пытаюся:

– Мама, як яна цябе пачула?

– Пачула! Бог голас ветрам данёс.

18 сакавіка 1997 году

У «Імені» надрукаваны «Кадар тыдня»: падчас акцыі «Горад – наш» нехта вывесіў бел-чырвона-белы сьцяг на комін кацельні гарадзкой лазьні па вуліцы Танкавай.

Памятаю, як гэтую вежу-комін узводзілі рабочыя ў 1954 годзе. Вучыўся я ў шостай клясе, і праз школьнае акно было добра відаць, як штодня цагляная вежа-комін уздымаецца на мэтар-паўтара ў неба. Настаўніца-матэматычка рабіла мне заўвагі: «І што гэта ты, Шатэрнік, усё глядзіш у акно?»

Ганна Барысаўна часам мяне дапякала, на што я адказваў, што не зьбіраюся быць матэматыкам, а буду мастаком. Любіла яна паўтараць: «Художник» – ад слова «худо».

Празь некалькі дзесяцігодзьдзяў я сустрэў Ганну Барысаўну ў аптэцы на Танкавай, мы зь ёй прыязна пагутарылі. І сапраўды, я на яе не крыўдую.

Драўляныя дамы і 37-ю школу даўно зьнеслі, а лазьня засталася, вежа-комін не псуе паветра, не дыміць і часам бывае вельмі карыснай, асабліва калі на ёй лунае бел-чырвона-белы сьцяг і нагадвае пра тое, што Вясна-97 – пачалася.

15 красавіка 1997 году

«Чалавек ты чалавек вучоны, а дзе ж мой труд, дзе мая навука?» – так маці сказала, калі яе карміў.

26 чэрвеня 1997 году

Калі мы кормім маці, яна пытае:

– А Бог разрашыў?

– Разрашыў, разрашыў, Мама.

– А вы?.. А Валянціна Андрэеўна?

– Маці, ну калі Бог разрашыў, дык што ты нас пытаеш?

6 ліпеня 1997 году, 23.00

Маці распавядае, як на іхную вёску Качына зь неба зваліўся вялікі шэры камень: «...А блішчэў вельмі моцна, добра, што зваліўся на канец вёскі, а то ня дай Божа б на хату».

Зь Менску панаехала вучоных, і забралі той камень. Відаць, гэта быў мэтэарыт. Памаўчаўшы, дадае: «У той год шмат зорак падала зь неба».

Зразумела чаму, бо гэта былі трыццатыя гады мінулага стагодзьдзя. Колькі было вынішчана інтэлігенцыі ў Беларусі? Гэты аповед пра «камень» мне маці распавяла, калі ўжо была цяжка хворая, на запыт па тэлефоне Валі Аксак, карэспандэнткі з радыё «Свабода»: «Скажы, Алесь, а ці памятае твая маці Галубка?»

Памятае, ды нават у якіх дэталях! Галубок не аднойчы прыяжджаў да іх у вёску са спэктаклямі, маці нават гатавала яму зацірачку з жытнёвай мукі, ён еў яе, «сёрбаючы», і прыгаворваў: «Вось цуда! Вось цуда! Тудэма-сюдэма, тудэма-сюдэма…»

23 ліпеня 1997 году

Вайшкуны. Раніца. Сяджу на даху, ладжу канёк. Насупраць нашай хаты выходзіць пані Сулкоўская па ваду. «Тацяна, – кажу, – сёньня мне прысьніўся дзіўны сон… і словы ў ім: «Міска – малітва Быцьця».

Таня робіць некалькі крокаў наперад, задумваецца: «Так… У гэтым нешта ёсьць», – адказвае і глыбакадумна крочыць сабе за вадою.

Мудрая Сулкоўская квартаю вады
Ля сядзібы ўвечары мыла агуркі.
Агуркі зялёныя на стале стаяць,
Есьць Валодзя зь Ленаю і частуюць нас.

Будзем есьці смачныя Таніны гуркі,
Будзе ў хаце весела ад такой яды,
Ну ды жарты кіну я, не пра гэта сказ,
Кажуць у Вайшкунах хутка будзе Спас…

Яблыкі чырвоныя, агуркі зялёныя
На стале стаяць…

Лука адпачывае ў Сочы, а ў гэты час над Беларусьсю пранеслася бура незвычайнай сілы. Загінула пяць чалавек. Пазносіла дахі дамоў, дрэвы ў лесе паваліліся, як запалкі…

19 жніўня 1997 году. Спас

Аблокі над возерам і маладымі таполямі.
Ціхае шапаценьне лісьцьця і плёскат вады
Закалыхвае мяне.
Я позіркам узношуся высока ў неба, дзе павольна
Лётаюць ластаўкі.
Ад вышыні яны такія маленькія, што часам
Зьнікаюць з вачэй…
Недзе блізка мама, высокая і дужая, разьвешвае бялізну
Паміж гнуткіх таполяў.
Сонца і вецер хутка робяць сваю справу, бялізна высыхае,
Таполі выпростваюцца,
Час сплывае…
Пройдзе сорак пяць гадоў...
Роўна палова доўгага веку мамінага жыцьця…
Вайшкуны. Яблыневы сад. Прад Спасам.
Высока ў вечаровым небе я ўбачыў чатыры дзіўныя
Птушкі, адну зь іх я нават упаляваў у бінокль,
Яна пакружыла трошкі над садам і зьнікла.
Як я пазьней здагадаўся, гэта былі чорныя буслы.
І гэта быў знак – Божы знак. З мамай нас было чацьвёра.
Сумная казка дзяцінства зьдзейсьнілася.
Адляцела наша матуля ў Вечны вырай…
Да Спаса мама ня ела яблык. Сёньня
Спас. Сухі сонечны дзень…

Травень 1999 году. Клён № 1

На даляглядзе абсягу кармянскага поля адзінока ўзвышаецца клён. Сівыя вішнягі ды зьдзічэлае кустоўе нагадваюць, што на гэтым месцы калісьці cтаяў хутар. Клён перад вайною пасадзіў васьміклясьнік Валодзя Галімскі, з хаты, адабранай бальшавікамі ў Галімскіх і ператворанай у Кармянскую сярэднюю школу. Па прыходзе немцаў хату вярнулі былым гаспадарам, ды толькі не прыйшлося ў ёй Валодзю больш пажыць. Забралі хлапца ў Нямеччыну, у выгнаньне, у далёкі Оснабрук, адкуль ён даслаў бацькам чатыры паштоўкі. Пісаў больш не пра сябе, а настальгічна распытваў, як там, у родным краі. Апошнія радкі былі: «У вас, відаць, зелянее рунь». Гэта быў май 1943-га. Больш зьвестак пра яго ня мелі.

І толькі празь сямнаццаць гадоў стаў вядомы ягоны трагічны лёс. Зьвесткі пра яго адшукаў брат маёй жонкі Віктар, які служыў у савецкім войску ва Ўсходняй Нямеччыне. Празь Міжнародны Чырвоны крыж ён атрымаў даведку пра тое, што «польскі падданы, народжаны 10 лютага 1926 году ў Карме, сельскагаспадарчы рабочы Ўладзімер Галімскі памёр у Оснабруку 3 кастрычніка 1943 году ад агульнага зьнясіленьня і пахаваны на могілках у Хазе, поле Ф, рад 4, магіла 7». Даведка датаваная 6 траўня 1946 году і 29 сакавіка 1961 году.

У доўгую, цёмную, змрочную ноч вецер стогне і плача галінамі клёну, часам разгорне ў небе хмары і праб’ецца да долу сьвятло далёкай Зоркі – мо гэта Валодзя глядзіць з высокіх нябёсаў на родную зямельку, у якой нават не давялося быць пахаваным, бо сканаў юнак на чужыне ад Вялікай Тугі і Любові да Радзімы.

Клён № 2

У Беларусі павінны адбыцца прэзыдэнцкія выбары. Лукашэнка пры ўладзе і ні з кім ня хоча ёй дзяліцца.

Дэмакратычная апазыцыя вылучае двух кандыдатаў: Міхаіла Чыгіра і Зянона Пазьняка. Праводзіцца перадвыбарчая кампанія. Улады моцна ціснуць на тых, хто ўключаецца ў гэтую барацьбу. Мяне выклікаюць у КДБ, пракуратуру, робяць папярэджаньне.

У гэтыя ж дні нечакана прыходзіць запрашэньне з Хорстмару ад Марыі Цыман зрабіць мастацкую выставу ў Мюнстары. Гэтая выстава плянавалася раней, але тое, што яна адбудзецца ў траўні, для мяне прыемная нечаканасьць.

Па шыкоўным аўтабане еду ў Нямеччыну. Са мною «Жоўтыя Вяргіні» Валодзі Сулкоўскага.

Тыдзень, праведзены ў Нямеччыне, быў плённы, шмат што паглядзеў, нават зьезьдзілі ў суседнюю Галяндыю. Але галоўнае тое, што пабываў у Оснабруку. Марыя звазіла туды, дзе пахаваны Валодзя Галімскі, і гэта адбылося 6 траўня, якім была датаваная даведка пра ягоную сьмерць. Адно што гэта быў травень 1999-га.

7 траўня вяртаўся ў Менск, за акном на палях зелянела рунь.

І ў гэты ж дзень бясьсьледна зьнік былы міністар МУС Беларусі Юры Захаранка, апанэнт Лукашэнкі.

19 жніўня 1999 году

Сёньня два гады, як Маці няма.

У Катэдральным саборы пасьвяціў некалькі яблыкаў. Адзін езьдзіў на Паўночныя могілкі да бацькоў. Запаліў сьвечкі.

Сьмерць – гэта Дзьверы Пакуты: адчыніў, а яе няма.

«Сьмерцю сьмерць адмовіў».

14 лістапада 1999 году

Боскасьць – гэта Люстэрка Душы, не забывай заглядваць у яго.

Я пайду па гары, каб бліжэй быць да Бога.

28 ліпеня 2000 году

Дабраліся да Італіі, да места Рыміні. Першае, што зрабіў, акунуўся ў Адрыятыку, пра што марыў усё жыцьцё.

Мора цёплае, а вецер даволі моцны, так што вада ў зімовай Сьвіслачы паказалася цяплейшай.

Выпілі з Валенсіяй па келіху cinzano. І ўсё добра. Чакаем турыстычны аўтобус зь Менску, які выехаў на паўдня раней за нас.

2200 кілямэтраў да Вэнэцыі праехаў за стырном «Опэль-Кадэта». Адолеў дарогу за двое сутак, праз Польшчу, Славакію, Аўстрыю. У адным месцы стаяў указальнік на Падую, да якой заставалася ўсяго 40 кілямэтраў, згадалася пра Скарыну. Колькі ж яму спатрэбілася часу, каб адолець гэты шлях з Полацку ў XVI стагодзьдзі?

31 сьнежня 2001 году. Возера

Возера, вакол цябе бяжыць маё жыцьцё.
Бэзавыя сьцяжынкі юнацтва вабілі да барвовых адкрыцьцяў.
Летнія дажджы змывалі штодзённую віхуру.
Шчымліва-пахмурнае неба зьвеставала надыход восені.
У шэра-чорную ноч над табою ўзвышаецца Зорка-Прадвесьніца.
Кранутае тонкім ільдом, вяртаеш летнія мроі.
Ты стаіш у сутоньні сьнегавой цішыні.
Сьцягнутыя шэраньню ціхія вольхі, стромкія таполі зачаравана слухаюць Мэлёдыю Часу.
Возера, ты надаеш мне натхненьня,імпэту і сілы…
Я выходжу з тваёй сьцюдзёнай палонкі…

Гучыць мэлёдыя BOSSON «One In A Million».

27 сьнежня 2002 году

Учора быў вельмі прыгожы захад. Сонца ўжо схілілася за даляглядам, а па блакітна-ружовых нябёсах рассыпаліся лёгкія пёркі аблокаў. Быццам вітаючы, нагадваючы пра дзевяностапяцігодзьдзе мамы…

Маці нарадзілася 26 сьнежня 1907 году…

27 сьнежня 2002 году

Вясна на Беларусь прыходзіць непрыкметна,
Лета – паступова,
Восень – зьнянацку,
Зіма – адразу.

5 траўня 2002 году

Адны глядзяць на «Чорны квадрат» Малевіча ды «мудрствуют лукаво». Нехта нават заклаў мільён даляраў за яго.

Цікава, а колькі каштуюць «Гракі прыляцелі» Саўрасава? Пра гэта згадаў, калі на канале «Культура» ў музычнай застаўцы да прагнозу надвор’я мільгалі кадры з шэдэўрамі сусьветнага жывапісу. Відаць, сучасны бізнэс за Саўрасава столькі б не адваліў, але ад таго ён ня менш каштоўны за Малевіча ці нават за «Сланечнікі» Вінцэнта Ван-Гога, апошні кошт якіх 40 мільёнаў даляраў.

Кошт Саўрасава самадастатковы… сам у сабе. А Малевіч?

Націснуў кнопку, згаслы экран тэлевізара «ВLACK CINETRON» – вось і квадрат Малевіча.

Паглядзеў у акно, а там жывая прырода, і птушкі даўно прыляцелі, нават квітнее бэз…

У Маскве сьпяваюць:
«Хрыстос уваскрэсе!
Хрыстос уваскрэсе!
Хрыстос уваскрэсе!»

Травень 2002 году
Мой травень 1945-га

Скончылася вайна... На падлозе сьпіць салдат, як Хрыстос, шырака раскінуўшы рукі. Леваруч – аўтамат, справа – гармонік. Хлопчык пераступае цераз рукі салдата. Разважае, што ўзяць? Да чаго дакрануцца?

Сонечны прамень сьлізгае па пералінавых кнопках гармоніка…

Хлопчык кранае гармонік.

На адной зь менскіх вуліц месьціліся дзьве вучэльні – сувораўская ды мастацкая. Да таго ж мастацкая знаходзілася ў будынку Опэрнага тэатру, насупраць сувораўскай, што была збудавана ўлетку 1953 году, у стылі сталінскага нэаклясыцызму, і куды я ледзь ня трапіў вучыцца, нават пасьпяхова здаў уступныя іспыты.

Мяне не прынялі, бо найперш у сувораўскую набіралі дзяцей-сірот, а ў мяне былі бацькі.

Пазьней ужо вучыўся ў мастацкай…

14–15 верасьня 2002 году

Сьвята гораду – 935 гадоў Менску. Улады зладзілі такую фантасмагорыю, што здаецца, гэта сьвята – ня сьвята, а «баль падчас паляндрыі».

З гісторыі вядома, што гэта дата спаленьня Менску.

1 лістапада 2002 году

Аказваецца, у Менску ёсьць вуліца Літаратурная. Месьціцца яна ў так званым Сельгаспасёлку побач зь Першай, Другой, Трэцяй і г. д. пасялковымі вуліцамі. Кантрасты на ёй такія ж, як і ў сучасным беларускім грамадзтве: сярод драўляна-цагляных дамоў пара шыкоўных катэджаў. Дом пад нумарам адзін, да якога была прыбіта шыльда з назвай «Вул. Літаратурная», у такім занядбаным стане, як і наша літаратура.

Прыгадайма наваствораны так званы «літаратурны холдынг». На гэтай жа Літаратурнай абсалютна недарэчна ўзвышаецца васямнаццаціпавярховы жылы гмах, паўночная сьцяна якога ня мае аніводнага акна. Побач, ля прыватных гаражоў, сноўдаюць паўднёвай зьнешнасьці людзі. Дзьверы ў гаражах прыадчыненыя, выяўляецца, з гэтых месцаў ідзе бойкі гандаль семкамі.

Няўжо гэтае сьмецьце запоўніць усю Беларусь?

А побач яшчэ ёсьць вуліца Тыражная…

13 лістапада 2002 году

Сёньня пахадзіў па старажытным рэчышчы Нямігі. Чысьцяць Сьвіслач – і агалілася дно. Аказваецца, Няміга цячэ на паўмэтра вышэй за Сьвіслач, утвараючы бурлівую крыніцу з надзіва чыстай, празрыстай вадою.

Знайшоў керамічныя чарапкі, некалькі манэтаў, цікавы цяжкі мэталёвы шар з крукам, відаць, вагавая гіра? А яшчэ латунную бірку з выбітай пяцікутнай зоркай, нумарам 916, літарамі ОГПУ і дзьвюма дзірачкамі, відаць, начаплялася на рукі.

Студзень 2003 году

Свой першы малюнак я зрабіў на адваротным баку бацькавага фатаздымку, дзе ён у вайсковай форме сядзіць на матацыкле.

Пёрка з чарнілам ня вельмі ўпэўнена трымалася ў маёй руцэ, мне хацелася намаляваць бацькаў матацыклет. Я намаляваў кола-круг, сьпіцы-крыж, а пасьля заўважыў, што гэткую ж форму мае акно на вежы шпіталю, у якім бацька працаваў доктарам.

Гэта было ўва Ўкраіне ў невялічкім гарадку Дубна, дзе мы стрэліся з бацькам пасьля cканчэньня вайны. Як я пазьней даведаўся, шпіталь месьціўся ў старажытных мурах замку князёў Астроскіх.

Старэйшыя хлапчукі ў падземных скляпеньнях гэтых муроў часам знаходзілі срэбныя ды залатыя манэты, нязвыкла буйныя ў параўнаньні з тагачаснымі савецкімі капейкамі. Відаць, гэта былі талеры часу Вялікага Княства Літоўскага.

Кола тое, ці то акно, зь цягам жыцьця пераўтварылася ў сымбалічную выяву сонцакрыжа.

Я маляваў СОНЦАКРЫЖ…

2 студзеня 2003 году

«Праз дастатак не спасьцігнеш праўды жыцьця…»

26 красавіка 2003 году

Хрысьцілі нас у маі 1947-га ў Катэдральным саборы на плошчы Волі ў Менску. Раней не было магчымасьці, бо ішла вайна. Цёплыя травеньскія дні. Напаўразбураны Менск. Асацыяцыі з карцінай Лакціёнава «Ліст з фронту».

Хрысьціў сьвятар, знаёмы цёткі Ганны з Зарэчча, якая й была хроснай. Велічны храм, урачыстая цішыня й малітва нязвыкла ўзьдзейнічалі на мяне.

Пра гэта нагадаў абраз Маці Божай, да якога паставіў сьвечку. Маці казала, быццам бы гэты абраз знаходзіўся ў іхнай царкве ў Тарасаве, што пад Менскам.

Цікавыя супадзеньні – гэтыя сямёркі: маці 1907 году нараджэньня, хрышчэньне нашае ў сорак сёмым і Спас 1997-га, калі мамы ня стала.

27 ліпеня 2003 году. Цёплае

Нічога дзіўнага ў тым не было б, каб хада часу ішла наадварот.

Зь першых веснавых вандровак пачаў маляваць навакольныя краявіды. Бераг возера… Некранутыя зелянінай дрэвы… На люстры блакітнай вады – жоўтыя купэны: «Красавік».

Затым квітнеючае кустоўе бэзу: «Травень».

Надалей сінія сьвечкі люпіну: «Чэрвень».

Атрымоўвацца сэрыя. Як яе назваць?

Еду па дарозе ў Шаркоўшчыну на восьмы пленэр, прысьвечаны Язэпу Драздовічу. Якая цудоўная пара, калі ў Беларусі цёпла! Раптам заўважаю на прыдарожным знаку назву вёсачкі. Літары напаўсьцёртыя, але пра што думаю, тое і напісана. Праехаўшы колькі мэтраў наперад, пытаюся ў дзяўчат: «А як завецца вашая вёска?» Зразумела, адказваюць, як і чакаў: «Цёплае». Так і назавём сэрыю.

У Малых Алашках пісаў ліпеньскія сады Івана Сікоры.

13 жніўня 2003 году

За Астраўлянамі скончыўся бэнзін.

Праяжджаючы праз гэтыя мясьціны, колькі раз думаў – прыпынюся, намалюю гэтыя ўзгоркі. Асабліва цікава, калі сьпелая вохрыстая збажына ды шэра-блакітнае неба.

Да найбліжэйшай запраўкі было яшчэ далёка. Ну і добра, буду сабе маляваць, а калі хто прыпыніцца, у таго і набуду трошкі паліва.

Ніхто не прыпыняўся, ды і машыны праходзілі даволі рэдка. Прыйшлося ісьці пехам. Напрыканцы поля знайшоўся даволі вялікі мэханізатарскі двор. Нават была і «запраўка», але паліва ў ёй – ані грама. Пагутарыў з мэханізатарамі, тыя скардзіліся, што жыта ўжо перасьпела, а заправіць камбайны няма чым.

Скаціўшыся на нэўтралцы з узгорку, нейкім чынам дацягнуў машыну да хаты, дзе добры чалавек прадаў мне ад свайго «жыгуля» пяць літраў бэнзіну, якіх хапіла дабрацца да Вялейкі.

Але галоўнае, што за яго хатай да самага далягляду раскідвалася шырокае перасьпелае поле з цудоўна пераплеценымі каласамі і рамонкамі.

Працавалася хутка. Здаецца, атрымаўся доўгачаканы «Жнівень».

23 лістапада 2003 году. Жар-птушка

У трэцяй клясе бацька даў мне грошы на піянэрскі гальштук. На кастрычніцкія сьвяты быў прыём у піянэры. Мяне прамінула гэткае шчасьце, і не таму, што я не хацеў быць піянэрам ці ня быў у ліку найлепшых вучняў. Проста па дарозе ў школу я зайшоў у кнігарню, дзе на вітрыне стаяла кніжка ў цудоўным пераплёце з ілюстрацыямі да казкі Яршова «Канёк-гарбунок» у выкананьні Білібіна, на вокладцы якой красавалася вельмі маляўнічая жар-птушка.

Кніга і гальштук каштавалі прыкладна аднолькава. Грошай хапала толькі на адну рэч. Зразумела, што я аддаў перавагу жар-птушцы.

Мяне не прынялі ў піянэры, бо не было гальштука. Ня быўшы піянэрам, ня быў і камсамольцам, ну а што да камуніста, дык лёс і Бог мяне мілавалі.

17 студзеня 2004 году. Клён № 3

І галосяць зьнічкі па жывых, галосяць,
Гэта ветах чорны люд крывіцкі косіць.

А. Сыс

Гэтыя словы Сыса мне выпадкова трапіліся падчас паездкі ў Салігорск на ўсталяваньне помніка, на якім я ніяк ня мог узгадніць эпітафію.

Зьбіраючыся ў дарогу, на вочы трапілася невялічкая кніжачка зь беларускімі эпітафіямі, большасьць зь якіх былі абсалютна банальныя, але сярод іх былі і сапраўдныя шэдэўры, адзін зь іх – верш Анатоля Сыса І галосяць зьнічкі. Гэтыя словы не выпадалі з маёй душы.

Едучы па дарозе Менск–Слуцак, стаў углядацца, а ці захаваўся той клён на даляглядзе Кармянскага поля? Вёска Карма знаходзіцца за 35 кілямэтраў ад Менску, навакольныя вёскі забудоўваюцца катэджамі, шмат месцаў ужо і не пазнаць. Не спадзяваўся я ўбачыць звычайную карціну з адзінокім клёнам.

Раптам скончыліся катэджы, поле разгарнулася, і ўжо нічога не перашкаджала майму позірку ў далячынь, дзе па-ранейшаму ўзвышаўся той клён.

Помнік у Салігорску зладзілі добра, надвор’е паспрыяла таму, хоць быў ужо лістапад.

Вяртаючыся ў Менск, калі было ўжо цемна, на ўскрайку Слуцку прагаласавала дзяўчына. Зрабіўшы папрок і перасьцярогу аб небясьпецы быць адной у такіх вандраваньнях, падвёз яе да Менску, а па дарозе распавядаў гісторыю пра Валодзю Галімскага.

Мінаючы вёску Карма, над полем і адзінокім клёнам разьлівалася незвычайнай сілы сьвятло. Гэта было сьвятло далёкага месяца, што прабіваўся з высокіх нябёсаў скрозь туман. І згадаліся словы Сыса:

Мала зорак у небе, над маёю хатай…

Быў вечар 7 лістапада, зьвярнуў увагу на палову гадавога календара – 7 мая, 7 лістапада.

19 студзеня 2004 году

Скочылася вайна, але палонныя немцы заставаліся аж да 1949 году. Адбудоўвалі разбураны Менск. На ўскрайку гораду ўзводзіўся аўтазавод, дзе працавалі палонныя.

Бацька ўжо дэмабілізаваўся з войска і працаваў доктарам у мікрабіялягічным інстытуце. Каля аўтазаводу месьцілася досьледная станцыя, зь якой трусы і белыя мышкі аднойчы разьбегліся па навакольлі і не бяз нашай дапамогі: мы проста забыліся зачыніць клетку. Неўзабаве белыя мышкі зьявіліся і ў нашай хаце, чым напалохалі маю сястрыцу Раю.

Часам з гораду да нас прыяжджаў мамін брат дзядзька Іван з сынам, маім стрыечным братам Васілём, старэйшым за мяне на два гады, якога нашыя мясьціны вельмі прываблівалі і заклікалі да незвычайных прыгодаў. То ён у мяне пытаўся, ці ёсьць у нас тутака ваўкі, і са сьцізорыкам гатовы быў ісьці на паляваньне.

А аднойчы змайстраваў пару рагатак. Бліз нашай хаты палонны немец вазіў у бочцы гаўно на кані. Маці сварылася на яго, маўляў, ці нельга праехаць недзе ў іншым месцы? І вось з Васілём мы вырашылі дапамагчы яму памяняць гэты маршрут.

Побач зь ялінкамі пачыналася сьпелае жыта, у якое аднойчы мы схаваліся. Як толькі бедны гаўнавоз наблізіўся да нас, мы пачалі камянёвы абстрэл. Думаю, што ў самога немца мы ня трапілі, але калі аб бочку шчоўкнуў каменьчык, немец спыніў каня і з пугаю панёсься за намі. Васька, той хітрэйшы, адразу скочыў, прыгнуўшыся ў жыта, а я так напалохаўся, што папёр напрасткі, спатыкнуўся, паваліўся – і во нечаканасьць: мне падалося, што немец ня бачыць мяне, стаіць разгублены і ці то робіць выгляд, што ня бачыць, ці то сапраўды так... Але празь невялікую паўзу апусьціў пугу, павярнуўся і пакрочыў да каня, відаць, пашкадаваў мяне, несьвядомага...

Сёньня роўна 37 год, як няма Раечкі, маёй старэйшай сястры.

5 траўня 2004 году. Сон і душа

«Гэта душа бачыць сон, а пасьля мы яго доўга разгадваем».

18 траўня 2004 году

Ідэя прыціснуць апошні прытулак Васіля Быкава халодным фінскім каменем мне здаецца ня надта ўдалай. Калісьці скандынаўскія ледавікі дасягнулі нашых межаў сілаю прыроды.

На тое, відаць, была Воля Боская. Зараз тое, што я пачуў ад паважаных сяброў-пісьменьнікаў, нібыта Валодзя Някляеў дасылае на магілу Васіля Быкава фінскі камень, мне здаецца штучным.

Тыя ж камяні-ледавікі ў вялікай колькасьці раскінутыя па ўсёй Беларусі, асабліва іх шмат на радзіме Быкава – Вушаччыне, што мажліва было б і скарыстаць падчас праектаваньня надмагільнага помніка, і гэта было б ня менш сымбалічным.

Некалькі апошніх гадоў свайго жыцьця Васіль Уладзімеравіч правёў у Фінляндыі. Яму падабаўся фінскі камень як зьява прыроды.

Ёсьць цікавы малюнак – накід алоўкам, зроблены самім Васілём Уладзімеравічам, дзе ён сярод гэтых камянёў адпачывае, грэецца на сонейку. Выкананы вельмі непасрэдна, гэта быў у яго своеасаблівы спосаб фіксаваньня Часу. Быкаў – мастак, але ж гэта і дапамагала яму ў галоўнай пісьменьніцкай працы.

Жонка яго, Ірына Міхайлаўна, кажа, што ў іх з сабою не было фотаапарату, але Быкаў наўмысна не карыстаўся фотатэхнікай, а каб вось так зрокава зафіксаваць зьявы, час і падзеі, рабіў уласнаручныя накіды-малюнкі.

2 чэрвеня 2004 году

Сёньня паехалі з Уладзімерам Кішкурнам, сакратаром управы БНФ, і Алесем Марачкіным у Курапаты. Абышлі пешшу ўвесь лясны масіў. Крыжы, усталяваныя сябрамі КХП, уражваюць.

З паўночнага ўсходу, за Курапацкім лесам, пралягае невялікая шаша, па якой носяцца так званыя «байкеры» на матацыклах. Кажу: «Ненармальныя. Куды яны так нясуцца?» «Алесь, а ўспомні, як ты сам насіўся!» – адказвае Марачкін. І сапраўды, калісьці зьезьдзіў дзьве «Паноніі» – былі такія вугорскія матацыклеткі.

Юрка Палякоў, мой аднакурсьнік па мастацкай вучэльні, жартаваў: «Монстар сеў на свой монстра-тацыкал і паехаў у сваю монстра-сьцярскую».

Вяртаючыся бліжэй да Крыжа Пакутнікам Беларусі, убачылі дзіўнага чалавека, «мастака-схімніка», які, лежачы на зямлі, маляваў абразы на камянях – Серафіма Сароўскага, Арханёла Міхаіла...

13 чэрвеня 2004 году

Быў у мяне добры знаёмы Косьця Гурвіч. Складаны лёс меў гэты чалавек, падчас вайны застаўся сіратою; як і многія габрэі, меў добрыя здольнасьці да навук. Сам, без усялякіх блатаў, выбіўся ў людзі, атрымаў вышэйшую адукацыю і працаваў у Менску гандлёвым экспэртам.

Жонка ў Косьці была расейка, мілая, добрая, невысокага росту бляндынка, але са складаным характарам. Мелі дваіх дзяцей, дзяўчынку ды хлопчыка. Хлопчык нарадзіўся з парокам сэрца, зрабілі яму некалькі апэрацыяў, і такім чынам дажыў ён да сямнаццаці гадоў. Скончыў школу і неўзабаве памёр. З тае пары незаладзілася сямейнае жыцьцё ў Гурвіча.

У пачатку 1980-х зьехаў Косьця ў Амэрыку. Мінула дзесяць гадоў, і нечакана Косьця аб’явіўся ў Менску. На гэты час СССР ужо «кануў у Лету». Стрэліся мы з Косьцем, вядома, за гэты час для размоваў тэмаў назьбіралася больш чым дастаткова.

Свайго часу любіў Косьця бываць у мяне дома. Жонка мая частавала нас смачнымі катлеткамі. І гэтым разам паехалі ў Траецкае, дзе мы атрымалі новую кватэру. Добрае старажытнае адноўленае месца. Косьця ўсё хваліў і дзівіўся, што мы тутака атрымалі жытло. А я яму: «Ну Косьця, што ты дзівісься, ты ж быў у Амэрыцы». «Што тамака тая Амэрыка…» – і распавядае мне аб сваім жыцьці за дзесяць гадоў за акіянам.

Працаваў на прыватнай фабрыцы, клеіў нейкія каробкі. Месца для працы было непрыдатнае, у выніку пасадзіў сэрца. Зрабілі яму апэрацыю-шунтаваньне (коштам пяцьдзясят тысячаў даляраў, што пакрыла страхоўка) і адправілі містэра Гурвіча на пэнсію. Жыў сабе нядрэнна. Акрамя пэнсіі падзарабляў тым, што мог дакладна скласьці юрыдычныя паперы для рэпатрыянтаў, але трэба было сплачваць за гэтую працу падатак.

Неяк выходзіць Косьця раніцай на вуліцу, а пажылая габрэйка дзівіцца: «Ой, как красіва!» Косьця ёй ў адказ: «Ну і што ты тут дзівісься?.. Ружы тутака – ня пахнуць. Елкі – ня колюцца. А кілбасы – несалёныя».

Вярнуўся Косьця зноў у Менск.

– Пойдзем да маёй Валянціны, хай пачастуе яна нас нашымі катлеткамі.

«Пасадзілі хлопца ў залатую клетку, ні табе дарогі, ні табе палеткаў» (красавік 2005, Нью-Джэрзі).

Кастрычнік

Скульптурная група «Гуканьне вясны» на праспэкце Пераможцаў у Менску. Аўтар Алесь Шатэрнік.

1962. Скончыў другі курс мастацкай вучэльні. Студэнты на лета разьехаліся хто куды. Мне нейкім чынам удалося ўладкавацца мастаком-дэкаратарам у Рускі драматычны тэатар імя Горкага, які зьбіраўся на гастролі ў Расею.

Не зважаючы на тое, што вучыўся я на скульптурным аддзяленьні, з ахвотаю ўзяўся за гэтую працу, каб трошкі падзарабіць, а разам з тым і спасьцігнуць таямніцы сцэнаграфічнага мастацтва. Можна сабе ўявіць уражаньні рамантычна настроенага мастака-пачаткоўца ад усяго ўбачанага, ад тых знаёмстваў са знакамітымі людзьмі, вядомымі артыстамі. Гэта быў тэатар, які яшчэ захоўваў традыцыі клясычнагу тэатру, не абцяжаранага выбрыкамі сучаснага постмадэрнізму. Мне пашчасьціла ў маладыя гады ўбачыць яго ня звонку, а, як кажуць, «самім у сабе», знутры.

Першае знаёмства з атрыбутамі сцэны: вялізныя маляваныя халсьціны-кулісы, змацаваныя на сетках, вёдры з фарбаю і пэндзлі-флейцы на доўгіх кійках. За кулісамі мяне сустрэў ускудлачаны мастак-дэкаратар Валодзя Трыфанаў, які адсыпаўся на гэтых скручаных халсьцінах ці то пасьля запозьняй працы, ці пасьля добрай выпіўкі, хутчэй за ўсё і таго, і другога разам. «Ну вот, юноша, берите это ведро и делайте вот так». Паказваючы, як яркія анілінавыя распырсканыя кроплі ператвараюцца ў прыгожае бярозавае лісьце, што падчас спэктаклю асьвятлялася ліхтарамі, і на тле якога разгортвалася заключная дзея зь «Беспасадніцы» Астроўскага. Раманс з гэтага спэктаклю ў выкананьні Клімавай зачароўваў мяне, акампанавалі ёй на гітары два студэнты, прозьвішча аднаго зь іх было Скорабагатаў. Так паціху ўцягваўся ў тэатральнае жыцьцё, у дадатак яшчэ рабіў і тэатральную рэкляму.

Галоўным мастаком тэатру на той час быў заслужаны дзеяч мастацтваў БССР Армэн Грыгар’янц – цікавы, высокага росту інтэлігентны чалавек, якога я аднойчы зьдзівіў арыгінальным падыходам да ўласнага гардэробу. Зьбіраючыся на гастролі, я набыў сабе новую чэскую марынарку сьветлага колеру, амаль што белую. І неяк на працы, малюючы нябёсы, выпэцкаў яе ў блакітную фарбу. А пасьля ўзяў дый уласнаручна флейцам перафарбаваў яе ў блакітны колер. Армэну Сяргеевічу гэта вельмі спадабалася.

Іншымі маімі начальнікамі былі намесьнік дырэктара тэатру Давід Ісакавіч Рубінчык ды адміністратар Моня Моніч. З Монічам мне прыйшлося працаваць і ў Акруговым доме афіцэраў. У 1963-м я ўжо працаваў мастаком тамака, а Моня падрабляў. У мяне былі нібыта дзьве працы: за аклад рабіў афармілаўку для Дому афіцэраў, а на тэатральную рэкляму наймаліся асобныя мастакі.

І вось аднойчы да мяне, як да старога знаёмага, зьвяртаецца Моня Моніч. «Слухай, Саша, у Менск прыяжджае вядомы сьпявак з Францыі, трэба напісаць афішу», – і дае наступны тэкст: «Песни Франции поёт Шарль Азнавур», што я і выканаў, а заадно пабываў на ўсіх трох яго канцэртах у Менску.

Сваім выступам Шарль Азнавур шакаваў менскую публіку. Ён свабодна рухаўся па сцэне, падчас выступу мог зьняць марынарку, вольна перакінуць яе цераз плячо, сесьці проста на падлогу і сьпяваць, сьпяваць. Усё гэта, у параўнаньні з савецкай эстрадай, было выклікам. Нейкі службіст-афіцэр, відаць, з палітработнікаў, заглянуў на галёрку, дзе я сядзеў, трошкі паслухаў, скрывіўся, кінуў абразьлівую фразу і пайшоў. Між тым Азнавур сьпяваў: «Ізабэль… Ізабэль… Ізабэль…»

А мне на той час немагчыма было і ўявіць сабе, да якой выключнай зьявы я спрычыніўся.

5 ліпеня 2005 году

Сёньня, на другі дзень па нашым вяртаньні з Амэрыкі, адбылося ўрачыстае адкрыцьцё помніка Касьцюшку, які я зрабіў для Амэрыканскай амбасады, што месьціцца побач з сувораўскай вучэльняй і Опэрным тэатрам.

Тадэвуш Касьцюшка вучыўся на мастака, а пасьля стаў генэралам.

27 верасьня 2005 году. Узьвіжаньне. Клён № 3. Сыс

Вясна сёлета выдалася запозьненая. Сакавіцкім марозным ранкам, засланяючы сабою яркае сонца, у расчыненых дзьвярах стаяў Сыс. Гэтым днём я чакаў заказчыкаў, на замову якіх зрабіў скульптурны партрэт бацькі. Зьяўленьне Анатоля было не зусім чаканым, але я быў рады ягонаму прыходу, мне даўно хацелася яго пабачыць. Адразу ў дзьвярох я пачаў цытаваць яму ягоныя вершы: «Як па зорках па расе твой апошні шлях праляжа, памірай, а жыта сей, рунь пра сейбіта раскажа». «І ты, Алесь, гэта помніш?» – зьдзіўлена запытаў ён мяне. Гэтыя словы я скарыстаў як эпітафію да аповеду пра Валодзю Галімскага. На жаль, Сыс ня быў у стане ўспрымаць гэтую сумную доўгую гісторыю, яму проста хацелася выпіць.

Неўзабаве прыйшлі заказчыкі, адзначылі, што падабенства з бацькам асабліва дакладнае. А Анатоль, адчуваючы зручнасьць моманту, прапанаваў заканчэньне працы замацаваць шклянкаю віна.

Ужо захмялелы, Сыс пачаў прасіць мяне падарыць яму якую-небудзь скульптуру, нават толькі што зроблены партрэт, карцін яму чамусьці не хацелася. Гэтай раніцай трапіў ён да мяне ад Алеся Марачкіна, якому, відаць, не схацелася проста так бавіць час, хай сабе і з геніем. І ён адправіў яго да мяне. Пазьней Аляксей выбачаўся за гэта.

У той дзень Анатоль чамусьці ішоў да мастакоў. Была ў яго яшчэ спроба сустрэцца зь земляком, Эдзікам Агуновічам, майстэрня якога была побач з маёй, але яго не было на месцы. Пайшоў Анатоль ад нас, калі сонца ўжо схілялася за далягляд. Па Ўсходняй вуліцы, праз сквэр, у жоўтым скураным караценькім плашчыку фігура яго аддалялася, аддалялася, пакуль зусім ня зьнікла.

А па пажоўклым сакавіцкім сьнезе цягнуліся доўгія сінія цені таполяў.

Магчыма, у гэты момант у яго нараджаліся апошнія вершы яго жыцьця.

«Шрыфтам Брайля па калядным сьнезе… Птушкі вершы пішуць… Я чытаю… Рукі зьмерзьлі… Свае руны мне ня вышыць… Я асьлепнуў. Я аглохнуў. А вясновы сьнег пажухнуў. Часу тры сьняжынкі маю...»

Памёр Анатоль на пачатку мая, калі ў полі ўжо зелянела рунь…

Сыс – гучыць як SOS для Беларусі.

8 лістапада 2005 году. Далёкія краіны

А была яшчэ ў мяне любімая кніжка савецкага пісьменьніка Аркадзя Гайдара «Далёкія краіны» зь вельмі сьціплымі ілюстрацыямі. Яна вельмі кранала душу і будзіла мроі аб далёкіх старонах. Ці давялося б убачыць мне тую ж Амэрыку ды шмат якіх яшчэ краёў? Мо так і жылі б за жалезнай заслонай, каб не 1991 год і такія людзі, як унук таго ж Гайдара, Ягор, што спрычыніліся да падняцьця гэтай заслоны.

Бяз даты

Маці распавядае, як у лютым 1943-га праводзіла Бацьку на фронт.

Жылі мы ў Южы, маленькім гарадку ў Расеі. Да найбліжэйшай станцыі было дваццаць кілямэтраў, і дабірацца да яе трэба было пехам. Узялі з сабою саначкі, на якіх маці вазіла дровы зь лесу, паклалі бацькаву торбу і пайшлі ў зімовую сьцюжу. Цяжар сямейных турбот ляжаў на матчыных плячох, бацька вучыўся ў Іванаўскім мэдычным інстытуце, як скончыў яго, так і пайшоў на фронт. Разам прайшлі дзесяць кілямэтраў, прыпыніліся і сталі разьвітвацца.

Дарога прамая ішла празь лес і па ўзгорках. Бацька спусьціўся з гары, узышоў на ўзгорак, другі, трэці, фігура аддалялася, аддалялася, пакуль зусім ня зьнікла.

Раптам узьнялася завіруха, навокал пацямнела, наляцела сьнежная бура. Маці стала млосна. Ужо ледзь не губляючы прытомнасьць, праз хмары яна заўважыла, як прабіваецца сьвятло.

Божы голас ёй цьвердзіў – вернецца, вернецца.