1 января 1919 года: Временное рабоче-крестьянское советское правительство Белоруссии: документы и материалы. –
Минск: Лимариус, 2005.

Ideja hetaje knihi naradziłasia 27 vieraśnia 1973 hodu. Aŭtar idei – archivist i adzin z pačynalnikaŭ encyklapedyčnaje spravy ŭ Biełarusi Mikałaj Kaminski. Ciaper ja viedaju, čamu hetaja ideja nie mahła realizavacca za savietami: bo vyjavilisia b fakty, jakija raźviejvali b mity balšavickaje histaryjahrafiji. Knihu padrychtavali supracoŭniki Nacyjanalnaha archivu Viačasłaŭ Sielamienieŭ, Jaŭhien Baranoŭski, Alaksandra Hieś i Vital Skałaban, a Michał Šumiejka – jaje navukovy redaktar, hryfu hetaje ŭstanovy my nia bačym. I heta taksama maje svajo tłumačeńnie.

Ale pierš pra strukturu knihi. Jak i naležyć navukovamu vydańniu, pačynajecca jana z pradmovy. Dalej drukujucca biełaruskija i rasiejski teksty Manifestu Časovaha rabotniča-sialanskaha savieckaha ŭradu Biełarusi. Biełaruski tekst drukujecca ŭ dvuch varyjantach: pavodle sučasnaje artahrafiji (narkamaŭki) z zachavańniem, skažam tak, žyłunovickich leksyčnych asablivaściaŭ i pavodle tahačasnaha pravapisu, ale nie našaniŭskaha, nie taraškievicy, a specyfičnaha Žyłunovičavaha.

U trecim raździele my možam pračytać pratakoły pasiedžańniaŭ Časovaha rabotniča-sialanskaha ŭradu, a ŭ čaćviortym – pratakoły pasiedžańniaŭ Centralnaha Biuro KP(b)B, «kirujučaj i nakiroŭvajučaj siły», bo jano pradvyrašałaŭsie bolš-mienš važnyja kroki ŭradu i paasobnych kamisaryjataŭ. Dalej idzie kronika padziejaŭ u karotkačasovaj pieršaj BSSR. Asobny raździeł zajmajuć bijahrafiji siabroŭ uradu ź jich fotapartretami (zdymki čatyroch kamisaraŭ nia vyjaŭlenyja, a tamu ŭ knizie adsutničajuć).

Kali pratakoły pasiedžańniaŭ Časovaha ŭradu i CB KP(b)B možna paraŭnać ź dziejaj na scenie, dyk materyjały, nadrukavanyja ŭ raździele «Dadatki», pakazvajuć nam – choć častkova, – što dziejałasia ŭ toj čas za kulisami. Praŭda, nia ŭsie materyjały ŭ hetym raździele aŭtaryzavanyja. Tak, paznajomiŭšysia z dakładnoj zapiskaj «Sovietskaja vlast’ v Biełorussii», ja vykazaŭ V. Skałabanu mierkavańnie, što jaje aŭtar – Alaksandar Burbis. Nakolki mnie viedama, hetaja zdahadka znajšła dakumentalnaje paćviardžeńnie. Šmat čym cikavy i raździeł «Ilustracyji». A jak dla mianie, dyk najcikaviejšy tam materyał – fatakopija pratakołu pasiedžańnia CK Rasiejskaj kampratyji balšavikoŭ, datavany 16 studzienia 1919 hodu. Na tym pasiedžańni była pryniataja pastanova adrezać ad Biełarusi Viciebskuju i Smalenskuju huberni. Praŭda, heta praduhledžvałasia «pravieści» praz miascovyja saviety, a potym praź źjezd savietaŭ Biełarusi. Tak nadrukavana ŭ pratakole. Dy voś rukoju Jakava Śvierdłava pratakoł papraŭleny: vyrašana było «proviesti... vydielenije iz Biełorusskoj Respubliki» i Mahiloŭskaj huberni. I chto skaža, čyja heta była pastanova – nasamreč Centralnaha Kamitetu ci Lenina–Śvierdłava–Stalina? U tym samym pratakole nadrukavana, što źjezd savietaŭ Biełarusi pavinen vystupić z prapanovaju «o načale pieriegovorov ob objedinienii s Sovietskoj Rossijskoj Respublikoj», a Śvierdłaŭ upisvaje, što źjezd pavinien «vyniesti rešienije ob objedinienii Biełorussii s Litvoj».

Dy vierniemsia jašče raz da struktury knihi i skažam, što jaje zaviaršajuć, jak i treba ŭ navukovym vydańni, pakazalniki i śpis skarotaŭ.

Što da techniki vydańnia, dyk zastajecca tolki panarakać, što knižka vyjšła ŭ miakkaj vokładcy. Śmieła možna pradkazać: tyja asobniki, što trapiać uva ŭniversyteckija i publičnyja biblijateki, chutka daviadziecca raparavać, bo niama sumnievaŭ, što zbornik apyniecca ŭ śpisie abaviazkovaj i rekamendavanaj litaratury.

Ja nie zajzdrošču studyjozusam: ad dzieda-pradzieda jim viadoma (i toje ŭ padručnikach zapisana), što Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika Biełaruśi abvieščana 1 studziena 1919 hodu. I ŭ Encyklapedyji historyji Biełarusi čytajem, sto hetaja padzieja adbyłasia 1 studzienia. A voś u hetaj knižcy studyjozus pračytaje, što nasamreč Manifest Časovaha rabotniča-sialanskaha savieckaha ŭradu Biełarusi byŭ padpisany 2 studzienia. I nia ŭsimi siabrami ŭradu. I nia ŭ Miensku, a ŭ Smalensku. A kab pakazać, što dyrektyva CK RKP(b) vykananaja, pad Manifestam pastavili falšyvuju datu i falšyvaje miesca padpisańnia aktu. Vychodzić, što Manifest – u peŭnym sensie – falšyŭka.

Ja zajzdrošču studyjozusam: jany buduć viedać praŭdu, a nia mit. Viedaćmuć, što nia tolki Manifest padfalšavany, ale j sama pieršaja SSRB była falšyŭkaju. Hetkaju mistyfikacyjaj, fikcyjaj.

Kali nie pamylajusia, anhielskaje słova «fiction» pierakładajecca jak «mastactva, mastackaja litaratura». Fikcyja 1 studzienia sparadziła takuju fikcyju, jak małapomny ciapier raman Illi Hurskaha «Viecier vieku». Było niešta niecikavaje z vobrazami Miaśnikiana dy inšych dziejačaŭ i na televizii, a ŭ hetaj knizie repradukujecca karcina Leanida Dudarenki «Miensk, 1919 hod», na jakoj pakazana toje, čaho nikoli nie było: mitynh na placy Voli ŭ Miensku, Žyłunovič, Miaśnikian, Čarviakoŭ dy inšyja na trybunie...

Zbornik, padrychtavany supracoŭnikami Nacyjanalnaha archivu, kančatkova raźviejvaje i druhi mit – ab pryrodzie KPB. Heta praŭda, što jana była zasnavanaja 30 śniežnia na VI Paŭnočna-Zachodniaj abłasnoj kanferencyji RKP(b) u Smalensku, ale niapraŭda, što ŭ jaje zasnavańni brali ŭdzieł pradstaŭniki biełaruskich sekcyjaŭ RKP(b). Aŭtary artykułaŭ «Kamunistyčnaja partyja Biełarusi» i «Pieršy źjezd KP(b)B» u EHB (a hetyja artykuły padvodzili vynik usich raniejšych daśledavańniaŭ) dalikatna abychodzili pytańnie ab tym, ci byli pradstaŭniki biełaruskich sekcyjaŭ na toj kanferencyji, što abviaściła siabie I źjezdam KP(b)B. Paznajomiŭšysia z materyjałami ŭ razhladanaj knizie, my možam ćvierdzić: «małodšyja braty» (hetak Stalin nazvaŭ siabroŭ biełaruskich sekcyjaŭ) trapili ŭ Smalensk na razbor šapak. Da taho ž nivodzin ź jich nia byŭ paŭnamocnym delehatam. U Centalnaje Biuro KPB(b) uvajšli ludzi Miaśnikiana i Knorynha. Jak adčepnaje, u hetym Biuro dali dva miescy biełarusam (Žyłunoviču i Łahunu), ale pieršy ź ich adrazu ž zajaviŭ, što vychodzić z CB. I jon sapraŭdy nie prysutničaŭ na šasnaccaci z vasiamnaccaci pasiedžańniaŭ CB. Adsutničaŭ i na troch z šaści pasiedžańniaŭ uradu; zamiest jaho staršyniavaŭ Miaśnikian.

Palaki kažuć, što adsutny nia maje racyji. Choć Žyłunoviču davodziłasia vieści spravu z dobra śpietaj kamandaj, dla vyznačeńnia sutnaści jakoje ŭ palitalohiji jość termin «klika», a ŭ narodnym słoŭniku – «zhraja», kamandaj, jakaja navučyłasia padmanvać i svajo kiraŭnictva ŭ Maskvie (a jinšy raz Maskva, asabliva Stalin, i radyja byli, što joj padnosiać chłuślivuju infarmacyju pra nacyjanał-kamunistaŭ), choć kiraŭnikom spravaŭ uradu nasupierak usim damoŭlenaściam klika pastavila Vilhielma Knorynha, a nie Kłyša (jaho adpraviać u Zachodniuju Biełaruś, u Biełastoku jon budzie aryštavany i rasstralany i pamre, jak paviedamlaje Anton Łuckievič, z vokličam «Niachaj žyvie niezaležnaja Biełaruś!»), choć pamiž biełarusami – siabrami ŭradu nie było jednaści, Žyłunovič chiba nia mieŭ racyji, unikajučy baraćby na pasiedžańniach CB i ŭradu.

Cikava čytać, jak hetyja miaśnikiany-knorynhi hulajuć u suverenaŭ-dziaržaŭnikaŭ. Jany, napačatku vorahi biełaruskaj dziaržaŭnaści, tym lahčej uvajšli ŭ rolu, što pad šyldaju Biełaruskaje Respubliki i Biełaruskaje kampartyi (i tak nazyvali jany ŭ dakumentach hetyja ŭtvareńni) možna było ŭva ŭpor nia bačyć biełaruskaha narodu (jak rabiŭ Žyłunovičaŭ ziamlak Isaak Rejnhold) abo, bačačy hety narod, zaklikać da likvidacyji jaho kulturnaj samabytnaści (Knorynh).

Tut nie mahu nie zhadać histeryku vakoł pytańnia ab niezaležnaści Biełarusi, jakaja raz-poraz usčynałasia ŭ kancy XX – pačatku XXI stahodździa. Ja, naprykład, užo zmaryŭsia supakojvać panoŭ histerykaŭ dy kazać im pra nieabchodnaść spakojnaj tvorčaj pracy. Darečy, sam termin «histeryka» ŭ dačynieńni da asobaŭ, schilnych hipertrafavać pahrozu našaj niezaležnaści, užyŭ u adnoj hutarcy Zbigniew Brzeziński. Ale kali da Brzezińskiego nie prysłuchalisia, pahatoŭ, jak ad muchi, admachvalisia ad mianie abo jašče j zdradnikam nazyvali. A lohika maja prostaja: jak tolki dzieści źjaŭlajecca dziaržava ci dziaržavapadobnaje ŭtvareńnie i, ergo, źjaŭlajucca nośbity ŭłady ŭ hetym utvareńni, jany pačynajŭć baranić cełasnaść hetaje dziaržaŭnaje (dziaržavapadobnaje) adzinki. Niama takich nośbitaŭ ułady, jakija dobraachvotna admaŭlajucca ad jaje dziela niapeunych perspektyvaŭ. Ja viedaŭ, što takaja linija pavodzinaŭ była ŭłaścivaja miaśnikianam-knorynham, kali jany pačuli ab rašeńni Maskvy adarvać ad Biełarusi try jaje ŭschodnija huberni. U hetym možna dastatkova pierakanacca, kali pačytać razhladanuju tut knihu. Nie žadali miaśnikiany-knorynhi i Litoŭska-Biełaruskaje SSR. Znakamity balšavicki dyplamat Adolf Iofe, jaki niamała kpiŭ ź pieršaha savieckaha ŭradu Biełarusi, bieručy samo słova ŭrad u dźviuchkośsie, i jakomu CK RKP(b) daručyŭ realizavać ideju SSRLiB, vymušany byŭ kanstatavać, što j hrupa Žyłunoviča, i hrupa Miaśnikiana–Knorynha «nikuda nie godiatsia»: «Biełorusy – nacionalisty i poetomu nasaždajut sieparatizm, a naši, chotia i nie nacionalisty, no sieparatisty gorazdo chudšej marki». Kali ŭžo Miaśnikian i Knorynh byli separatystami ŭ vačoch Maskvy, dyk ź jakoje racyji mahli imknucca «zdać» Biełaruś jich duchovyja dzieci, jakija darvalisia da ŭłady ŭ 1994 hodzie?

Delehavanamu ŭ Miensk Adolfu Iofe było ciažkavata. Jakich tolki arhumentaŭ nie vynachodzili miaśnikiancy-knoryncy suproć adryvu ad Biełarusi troch huberniaŭ. Ale ŭ pratakołach CB KP(b)B dla mianie nia mienš cikavyja matyvy, pavodle jakich balšaviki pajšli na ŭtvareńnie SSRB. Iofe: «...my v CK rešili Sovietskuju Rossiju otdielit’ buferami ot Jevropy. No čtoby eto nie był barjer, otdielajuščij nas (ad Eŭropy. – A. S.)». I heta nie arhument Iofe – heta arhument Lenina. Pakolki ž Viciebskaja, Smalenskaja dy Mahiloŭskaja huberni ad Eŭropy dalekavata, CK (Lenin skazaŭ pra heta asabista) vyrašyŭ dałučyć jich da Rasieji. Druhaja pryčyna ŭtvareńnia SSRB vykładziena Rejnholdam: «Suščiestvovanije Biełorusskoj Rady zastaviło vydvinut’ Biełorusskuju Respubliku».

I jaki durań budzie paśla hetaha spračacca z tezisam «Nie było b BNR – nie było b BSSR»? Viedama, cikava było b pačytać, ci spasyłalisia na čyńnik BNR maskoŭskija pravadyry, dy voś biada: adpaviedny pratakoł pasiedžańnia CK KP(b)B nie zachavaŭsia, jak, darečy, nie zachavaŭsia j archiŭ Žyłunoviča. Ci niechta naŭmysna jich źniščyŭ?

Takim čynam, pieršaja BSSR nia jość praduktam dobraje voli balšavikoŭ i tak zvanaje leninskaje nacyjanalnaje palityki, uhruntavanaje ŭ marksiźmie, bo jana, leninskaja nacyjanalnaja palityka, źjavicca ŭ 1921–1922 hadoch. A ŭ 1919 hodzie «ciennyj rabotnik» Piatroŭ, apelujučy da marksizmu i da samoha Engelsa, kazaŭ pra škodnaść samavyznačeńnia małych nacyjaŭ (nakolki pomnicca, Engels padzialaŭ nacyji nie na vialikija i małyja, a na žyćciazdolnyja i niežyćciazdolnyja). Ale, staŭšy častkaju kamandy Miaśnikiana–Knorynha, i tavaryš Piatroŭ nie chacieŭ raźvitvacca z uładaju ŭ SSRB. Tolki jak partyjny čałaviek, jon musiŭ padparadkavacca rašeńniŭ CK, choć i nazyvaŭ jaho pamyłkovym. Za hetuju padatlivaść Piatrova pavysiać: pryznačać zamiest nacyjanał-kamunista Ůsievałada Falskaha zahadčykam (nie kamisaram – kamisaraŭ u pieršaj BSSR nie było) kamisaryjatu pa zamiežnych spravach.

Kab dasiahnuć padatlivaści ŭsioj kliki Miaśnikiana–Knorynha, aŭtarytetu Iofe nie chapiła, i Maskva nakiravała ŭ Miensk Jakava Śvierdłava, jaki ŭ adnoj kišeni vioz dekret ab pryznańni niezaležnaści SSRB, a ŭ druhoj ultymatum. I choć miaśnikiancy-knoryncy sprabavali tuzacca, prapanoŭvajučy na pasadu staršyni ŭradu budučaj Litbieł «nejtralnaha» čałavieka, a nie biełarusa ci litoŭca, usio ž CB KPB(b) 2 lutaha 1919 hodu pad pilnym vokam Śvierdłava prahałasavala za punkt, pavodle jakoha «okončatelnoje utvierždienije sostava pravitielstva (budučaj Litbieł. – A. S.) prinadležit RKP». A CK RKP(b) znojdzie zhavorlivych chłopcaŭ u Vilni. Jany ŭznačalvali mikraskapičnuju SSR Litvy i byli zacikaŭlenyja ŭ pavieličeńni płoščy svajoj «dziaržavy». Pakul ža na karotki čas – da 27 lutaha – isnuje SSRB. I Śvierdłaŭ dazvalaje svajim maryjanetkam pahulać. 3 lutaha pad jahonym nahladam jany dzielać partfeli ŭva ŭradzie, vydalajučy ź jaho biełarusaŭ (što praŭda, pakinuli Źmitra Čarnuševiča, «tožie biełarusa» Ivana Savickaha i čałavieka niavyznačanaj nacyjanalnaści, ale blizkaha da biełaruskich sekcyjaŭ RKP(b) Iłaryjona Puzyrova). I choć heta ŭžo nie časovy ŭrad, čas jaho isnavańnia byŭ karaciejšy, čym pieršaha ŭradu pieršaj SSRB. A ŭ kiraŭnictvie Litbielu my ŭžo nie sustreniem ni Miaśnikiana, ni Knorynha. (Darečy, razhladanaja kniha dazvalaje raźvitacca ź jašče adnym mitam – što ŭ CVK i ŭva ŭradzie SSRLiB nie było biełarusaŭ).

Čytajučy hetuju knihu, ja mižvoli paraŭnoŭvaŭ u dumkach jaje źmiest sa źmiestam pieršaha tomu «Archivaŭ BNR», składzienaha Siarhiejem Šupam. Usie try Ůstaŭnyja hramaty vydadzieny ŭ Miensku, nichto papiarednie nie razhladaŭ i nie zaćviardžaŭ jich ani ŭ Maskvie, ani ŭ Berlinie, ani ŭ Varšavie, nijaki CK RKP nie zaćviardžaŭ i ŭradu BNR, i nia jechaŭ hety ŭrad u Miensk z Maskvy ci Smalensku, dyj radavod svoj vioŭ ad Usiebiełaruskaha źjezdu ŭ Miensku... Ci nie tamu siabroŭ hetaha ŭradu prymali i ŭ Prazie, i ŭ Paryžy, i ŭ Koŭnie, i ŭ Varšavie?.. Ci nie tamu na hety ŭrad azirałasia Maskva, a Čyčeryn vioŭ ź jim pieramovy (viedučy, što praŭda, paralelnyja pieramovy z uradam Litvy)?

Raz kniha navodzić na paraŭnańni j rozdum, treba kanstatavać: dobruju spravu zrabili historyki z Nacyjanalnaha archivu. Kniha zasłuhoŭvaje, kab pra jaje viedali nia tolki admysłoŭcy, studenty j aśpiranty, ale j šyrokaja publika.