У круглым стале, які адбыўся 2 чэрвеня, узялі ўдзел галоўны рэдактар інтэрнэт-сайту «Наше мнение» Сяргей Панькоўскі, старшыня назіральнай рады Інстытуту прыватызацыі і мэнэджмэнту Павал Данейка, галоўны рэдактар газэты «Наша Ніва» Андрэй Дынько, палітычны тэхноляг Аляксандар Фядута, дырэктар сацыямэтрычнай лябараторыі «Новак» Андрэй Вардамацкі і галоўны рэдактар «ARCHE» Валер Булгакаў.

Андрэй Дынько: Я б папрасіў сп. Вардамацкага вельмі агульна акрэсьліць, якімі тэндэнцыямі характарызавалася разьвіцьцё беларускай грамадзкай думкі з 2001 г. да 2006 г. Ці можна з гэтага вывесьці, як яны будуць разгортвацца да 2011 г.?

Андрэй Вардамацкі: Калі казаць у тэрмінах колькасных, то насамрэч зьменаў не адбылося. У чыста колькасным сэнсе зьменаў аб’ёму пратэставага электарату (называйце яго як хочаце) няма. Ёсьць адкрышталізаваны электарат Лукашэнкі і адкрышталізаваны пратэставы электарат. Уся дынаміка разгортвалася ня ў колькасных, працэнтавых адносінах. Ні ў воднай з абазначаных катэгорыяў колькасных зьменаў не адбылося – адбыліся якасныя зьмены. І базавай зьменай можна назваць узмацненьне энэргетыкі меншыні, якое выявілася на Плошчы і пасьля Плошчы і выяўляецца цяпер.

Адносна таго, якія зьмены адбываюцца цяпер: мне здаецца, самай важнай зьменай ёсьць зьяўленьне новых актараў. Я маю на ўвазе зьяўленьне вялікай колькасьці новых людзей, здольных сваімі паводзінамі выказаць сваю палітычную пазыцыю.

Але гэта цягне за сабой істотныя палітычныя арганізацыйныя наступствы. Калі абазначыць у выглядзе круга ўсё поле беларускай апазыцыі, то раней новапрыбылыя займалі невялікі сэгмэнт, а ў асноўным гэта была так званая арганізаваная апазыцыя. Цяпер сэгмэнт новапрыбылых усё больш і больш павялічваецца.

І тут будзе адбывацца адна з самых істотных драмаў – калі ня самая важная! Калі яны ня знойдуць паразуменьня між сабой, узьнікне сумятня – гэта адзін варыянт падзеяў. Другі варыянт падзеяў: ньюкамэры цалкам становяцца дамінантай. І мы бачым ужо шмат прыкладаў гэтага. Трэці варыянт – кумулятыўны эфэкт: калі яны знаходзяць паміж сабой вельмі добрыя варыянты ўзаемадзеяньня, то выйдзе спалучэньне энэргетыкі ньюкамэраў з досьведам нашых традыцыйных палітыкаў.

Галоўнае пытаньне, якое павінна так ці іначай вырашыць цяпер «топавая» апазыцыя, гэта пытаньне пра стратэгію. На каго арыентавацца: на электаральную бальшыню ці на актыўную меншыню? Тут цяпер разгортваецца тэарэтычная драма: ёсьць аргумэнты на карысьць аднаго і другога. Асабіста я прыхільнік другой канцэпцыі – актыўнай меншыні, бо электаральнай бальшыні ў праціўнікаў Лукашэнкі ў Рэспубліцы Беларусі ня будзе ніколі. Дзеля мэдыйнай сытуацыі, дзеля асаблівасьцяў нацыянальнага характару, дзеля эканамічнай сытуацыі й г. д. У сэнсе зьменаў гэтая бальшыня не адыграе ніякае ролі.

Сяргей Панькоўскі: Ня варта забываць, што прынцып бальшыні і прынцып выбару ёсьць элемэнтамі дэмакратычнай сыстэмы. Беларуская сыстэма не дэмакратычная, а аўтарытарная: яна ў прынцыпе не арыентуецца на выяўленьне думак і рэалізацыю волі народу як канстытуцыйнага прынцыпу. Бессэнсоўна было б пытацца, ці падтрымлівае бальшыня Івана Жахлівага. Які быў рэйтынг Сталіна? У Беларусі мы сёньня маем рэжым, які, па-першае, у прынцыпе не разьлічаны на зьмяняльнасьць палітычнага кіраўніцтва (акрамя тых выпадкаў, калі яно само будзе прымаць рашэньне пра ўласную зьмену). Па-другое, ён не разьлічаны на тое, каб кіравацца вольна выяўленай думкай насельніцтва. Таму я, як і А. Вардамацкі, прыхільнік прынцыпу «актыўнай меншыні», бо, на мой погляд, ува ўмовах аўтарытарызму звычайныя дэмакратычныя прынцыпы не працуюць паводле вызначэньня.

Валер Булгакаў: Хацелася б сфакусавацца на больш пякучых пытаньнях. У мяне ёсьць прасьцюткая антрапаморфная тэорыя: Беларусь пры Лукашэнку, як і пры Машэраву й іншых кіраўніках, была «прадажнай дзеўкай», якая прадавала Расеі свой гонар. Гэты «гонар» складаўся зь яе этнічнай своеасаблівасьці – мовы, культуры, аўтэнтычных традыцыяў і г. д. Расейская імпэрыя заўсёды заахвочвала асыміляцыю, і акурат гэтай тэндэнцыяй былі выкліканыя беспрэцэдэнтныя інвэстыцыі ў беларускую прамысловасьць пачынаючы з канца Другой сусьветнай вайны. Японскі палітоляг Кімітака Мацузата пісаў, што нібыта савецкае кіраўніцтва столькі інвэставала ў Беларусь пасьля 1945 г. таму, што тут загінуў кожны трэці. Але насамрэч падзеі Другой сусьветнай вайны проста паказалі, што беларусы значна больш, як украінцы ці прыбалты, захоўваюць ляяльнасьць імпэрскай мэтраполіі. Каб нарасьціць яе і прадухіліць магчымасьць ператварэньня беларусаў у нацыю, імпэрыя кінула яшчэ большыя сілы. Лёгіка савецкага капіталу была такая ж, як у заходняга: і першы, і другі імкнуліся ў зону «павышанай інстытуцыйнай ста­більнасьці».

З гэтага пункту гледжаньня, апошнія газавыя інцыятывы кіраўніцтва Расеі паказваюць, што там пачалі ўсьведамляць, што Беларусі ўжо няма чаго прадаваць у сымбалічным пляне. Беларусы сталі амаль такія самыя, як і расейцы, таму рэсурс «продажу гонару» практычна скончаны. Калі гэтая лёгіка слушная, то нас непазьбежна чакае сур’ёзнае павышэньне цэнаў на газ.

Павал Данейка: Аўтарытарны рэжым – гэта зусім ня тое, што таталітарны. Таталітарныя маюць большую ўстойлівасьць, але яны ўсё адно маюць свой цыкль жыцьця. Аўтарытарныя маюць меншую ўстойлівасьць і таксама маюць свой цыкль жыцьця. Яны ператвараюцца ў дэмакратычныя і наадварот – мы гэта бачылі. Таталітарны зазвычай даўжэйшы за цыкль жыцьця чалавека, бо цыкль жыцьця ідэі большы за цыкль жыцьця харызмы.

Калі паглядзець на аўтарытарныя рэжымы, то яны па-рознаму зьмяняліся. Недзе, дзе не было ўнутранага напружаньня й існавала магутная вонкавая падтрымка, яны існавалі да сьмерці кіраўніка, недзе – раней сканчаліся. Але галоўнае, што цыкль жыцьця ідэі даўжэйшы за цыкль жыцьця харызмы.

Наконт расейскага фактару. Я думаю, што ён увогуле ніякага ўплыву ня мае на тое, што адбываецца тут. Па вялікім рахунку, Расея рэальна ня мае ніякай замежнай палітыкі: апошнім часам гэтая замежная палітыка замяняецца замежнай палітыкай «Газпрому». І гэта вялікі крок наперад, бо зьяўляюцца хаця б нейкія рацыянальныя асновы замежнай палітыкі – хай сабе прымітыўныя, але яны дазваляюць весьці з Расеяй дыялёг. І мы бачым, што спробы Расеі, якія яна рабіла, выкарыстоўваючы вонкавыя інструмэнты, весьці замежную палітыку ў дачыненьні да Польшчы, Прыбалтыкі, Украіны, нічым ня скончыліся. Былі ўва ўсіх часовыя непрыемнасьці, але вынікаў ніякіх! Таму, мне падаецца, вельмі перабольшваюцца ўвесь час у аналізе беларускай сытуацыі магчымасьці Расеі.

Але газавая праблема – цяпер у зусім іншым кантэксьце. Як я сказаў, замежная палітыка Расеі на сёньня – гэта вонкавыя інтарэсы «Газпрому». Тэмп капіталізацыі «Газпрому» ёсьць асновай замежнай палітыкі Расеі. Таму няма ніякіх сумневаў, што газ будзе прадавацца для Беларусі дорага. І няма ніякіх сумневаў, што ў бліжэйшыя гады ён будзе дарагім і ў Расеі. 300 млрд USD капіталізацыі – гэта не мяжа. Ёсьць куды расьці, і ў некаторых людзей у Расеі ёсьць мара стаць першай кампаніяй па капіталізацыі ў сьвеце. Гэта сур’ёзная мара, вакол якой ідзе ажыятажнае абмеркаваньне.

Што гэта азначае для Беларусі? Па вялікім рахунку, нічога! Цана ў 100 даляраў за 1000 кубамэтраў ня зробіць якога-небудзь істотнага ўплыву на разьвіцьцё эканомікі. Ну, магчыма, нейкае скарачэньне тэмпаў росту, пэўныя цяжкасьці ў пэўных прадпрыемстваў. Але беларуская эканоміка мае зусім іншую структуру, чым, напрыклад, украінская, для якой павышэньне цэнаў на газ – цяжкая хвароба. У сабекошце асноўных украінскіх прадуктаў на замежным рынку газ займае значную частку, у Беларусі такіх прадпрыемстваў – па пальцах адной рукі пералічыць можна: фаянсава-шкляныя, «Азот» і яшчэ некалькі. Гэта невялікі сэгмэнт беларускай эканомікі. Астатнія прадпрыемствы атрымаюць вельмі апасродкаванае ўзрастаньне выдаткаў. Ясна, што калі ў нас у 2 разы узрастае цана на газ, а яна складае 50 % у электрычнасьці, то цана электрычнасьці ўжо не вырастае ў 2 разы. А цана электрычнасьці ў сабекошце прадукцыі, напрыклад, 10 % – адпаведна, у канчатковым росьце цэнаў на прадукцыю мы атрымліваем зусім прымальны працэнт, які можа быць элімінаваны актыўнымі дзеяньнямі па разьвіцьці бізнэсу.

Пры гэтым «труба», якой дамагаецца Расея, аддадзеная ня будзе. Гэта вельмі моцнае рашэньне: Беларусь, маючы «трубу», заўжды будзе мець інструмэнт для абмежаваньня росту цаны на газ. Ува Ўкраіне як была прапорцыя кошту газу і кошту транзыту, які забясьпечваў нейкі аб’ём газу бясплатна, так яна і засталася! У Беларусі тое самае адбудзецца. У нас ёсьць, напрыклад, 25 % газу, які мы атрымліваем за транзыт; падымецца цана на газ – падымецца і цана на транзыт, і тыя ж 25 % газу застануцца. Гэтая зброя насамрэч дастаткова абмежаваная.

Валер Булгакаў: Але калі павышэньне адбудзецца, гэта стане шокам для ідэалягічнай ідэнтычнасьці рэжыму.

Павал Данейка: Я б хацеў пагадзіцца. Уся цяперашняя ідэалёгія тлумачыць: «Паглядзіце, як ім кепска, гэтым прыбалтам і ўсім астатнім сьмельчакам, якія рызыкнулі пайсьці ўва ўласнае плаваньне. Ім увесь час закручваюць гайкі, і таму яны кепска жывуць». Але калі нам падымуць цану, тады ўзьнікае пытаньне: а за што мы ўвесь гэты час, як сказаў Булгакаў, «Расеі гонар аддавалі»? Атрымліваецца, за проста так? І гэта будзе шокам.

Аляксандар Фядута: Я ня згодны з тым, што будзе шок. Асновы цяперашняй дзяржаўнай прапаганды будуюцца не на тым, што курс правільны, а – прэзыдэнт правільны (як пішацца вось у нумары «ARCHE», дзе аналізуецца часопіс «Планета»). Ён знаходзіць адзіна правільныя рашэньні. Цэнтральнай фігурай застаецца асоба «ўлюбёнага кіраўніка», і кіраўнік падрыхтаваў грамадзкую думку да таго, што Расея – сволач і ўсё, што яна будзе нам прапаноўваць, няправільна. Ён абсалютна спакойна здольны вадзіць сваю частку электарату 40 гадоў па пустэльні.

Дзяржаўная ідэалягічная машына камэнтуе асноўныя тэзісы кіраўніка дзяржавы. Найбольш яскрава гэта відаць па герархіі выступоўцаў: чым больш блізкая да прэзыдэнта фігура выступае, тым больш яна абмежаваная ў выбары сродкаў і тым больш дакладна цытуе. І так далей, аж да спадара Зімоўскага ці хто там яшчэ (я не гляджу беларускай тэлевізіі), якія ўжо забаўляюцца напоўніцу, але – зноў жа! – у рамках пастуляту, выказанага Аляксандрам Рыгоравічам.

Расея ні на што не ўплывае. Гэта вельмі заўважна па Ўкраіне. Пазыцыя Расеі прывяла да проста супрацьлеглага выбару ў 2004 г. – на цяперашніх парлямэнцкіх выбарах яе было не відаць і не чуваць: Паўлоўскі, які прывёз цэлую каманду на праграму Савіка Шустэра, ціха скрыгатаў зубамі, бачачы, як украінскія палітыкі ўва аўдыторыі пасьмейваліся з усяе гэтае кляўнады. І гэтаксама на наступны дзень сьмяяўся Кіеў: «Жырыноўскага бачыў? – Бачыў. Дурань!» Пасьля таго, як асабісты рэсурс Пуціна быў выкарыстаны на марна ўва Ўкраіне, ён ня будзе запатрабаваны і ў Беларусі. Нейкая частка насельніцтва нэрвова адрэагуе на напружаныя адносіны паміж двума прэзыдэнтамі, але іншых фігураў, здольных хаця б крыху ўплываць на сытуацыю ў Беларусі, у Расеі ў запасе ўжо не засталося.

Андрэй Вардамацкі: Насамрэч вельмі тонкі дэтэрмінантны слой, які нешта вызначае. Прапаганда (і адпаведныя камэнтары) працуе тады, калі гэта трапляе на падрыхтаваную глебу і на інфармацыйную патрэбу. І якімі б ні былі блізкімі і як бы дакладна ні цытавалі кіраўніка ўсе наступныя ступені герархіі, які б ні быў асабісты рэсурс, якія б перадачы ні рабіліся, усё ж адбудзецца эфэкт, які я называю «18 %». Самы нізкі за ўсю гісторыю рэйтынг у Лукашэнкі быў у позьнюю восень 2001 г. Гэта адбылося тады, калі файна працавала тэлевізія, радыё і г. д. Проста адбылося павелічэньне цэнаў на камунальнае абслугоўваньне. І тут базавае экана­мічнае пытаньне палягае ў наступным: ці вытрымае гэта эканоміка Беларусі?

Я не эканаміст, але я ведаю іншыя пункты гледжаньня, якія зь вельмі вялікай колькасьцю аргумэнтаў кажуць, што ня вытрымае. У Расеі няма ніякіх магчымасьцяў уплываць на Беларусь. Але газ дае магчымасьць ажыцьцяўляць сацыяльныя праграмы, трымаць такую колькасьць людзей у форме, такую колькасьць ідэолягаў... Рэальнага ўзьдзеяньня гэтай цэнавай газпромаўскай пазыцыі ня ведае ніхто! Невядома, ударыць гэтае павышэньне па Беларусі ці ня ўдарыць.

Аляксандар Фядута: Пасьля таго моманту, калі Расея адпусьціць цэны на газ (раней я гэта зьвязваў з уступленьнем Расеі ў СГА, бо тады ў яе зьяўляецца нагода), плюс год і яшчэ паўгоду – і мы ляжым.

Андрэй Вардамацкі: Падтрыманьне эканамічнага дабрабыту бяз газавай падачкі азначае пераход на зусім іншыя спосабы мэнэджмэнту эканомікі: разьвіцьцё малога і сярэдняга бізнэсу, пераход на новыя тэхналёгіі ў 6–7 базавых экспартаўтваральных прадпрыемствах і эканамічную свабоду. Гэта пацягне за сабой такі вал агульных сацыяльных наступстваў, які прывядзе да зьменаў.

Сяргей Панькоўскі: Я таксама лічу, што расейскі істэб­лішмэнт ня мае ніякіх інструмэнтаў простага палітычнага ўплыву на Лукашэнку. Але Расея, прынамсі да апошняга дня, была важнай складовай часткай ідэалягічнага поля, выбудаванага вакол беларускага прэзыдэнта як геапалітычны аргумэнт.

Ці прывядзе павышэньне цэнаў да пагаршэньня эканамічнай сытуацыі? Мы ведаем, што таталітарныя і аўтарытарныя рэжымы цудоўна існуюць у бедных краінах. Я лічу, што менавіта павышэньне ўзроўню жыцьця, эканамічны дабрабыт ёсьць важнымі фактарамі дэмакратычных пераменаў. Я ня думаю, што зьніжэньне ўзроўню жыцьця ў Беларусі выкліча дэмакратычную рэакцыю ў адказ. Яно можа выклікаць рэакцыю, зьвязаную зь незадавальненьнем канкрэтным лідэрам. Але рэжым, які можа прыйсьці ў выніку яе, не абавязкова будзе дэмакратычны.

Якраз павышэньне ўзроўню жыцьця ёсьць фактарам дэмакратызацыі, бо яно вядзе да павышэньня ўзроўню патрэбаў, у тым ліку палітычных.

Андрэй Вардамацкі: Ёсьць адна з базавых пазыцыяў канцэпцыі свабоды: пры задавальненьні патрэбаў ніжняга ўзроўню абвастраюцца патрэбы вышэйшага ўзроўню. І задавальненьне матэрыяльных патрэбаў цягне за сабой абвастрэньне патрэбаў, зьвязаных з інфармацыяй, духоўнай сфэрай, самарэалізацыяй, эстэтычныя патрэбы. Таму і ў выпадку падзеньня матэрыяльнага становішча сацыяльнае напружаньне будзе ўзрастаць, і ў выпадку матэрыяльнага росту ў цяперашніх інфармацыйных структурах сацыяльнае напружаньне будзе таксама ўзрастаць. Вось у чым палягае парадокс. Эканамічныя варыянты сцэнароў разьвіцьця вядуць да аднаго выніку.

Павал Данейка: Наконт эканомік. Усе гэтыя размовы, што Расея ёсьць спонсарам Беларусі, пустыя. Пытаньні балянсу – невідавочныя, бо Беларусь таксама ёсьць спонсарам Расеі. Ёсьць іншыя рэчы, якія мы ствараем для расейскай эканомікі і якія дазваляюць там зарабляць грошы. Ніхто не спрабаваў падлічыць агульны балянс. Акрамя Лукашэнкі, які заяўляў, што ня ўсё так проста, што ня толькі нас фундуюць, але і мы фундуем. І ён мае рацыю! Беларуская эканоміка і палітыка (у тым ліку ваенная) ствараюць масу прэфэрэнцыяў і магчымасьцяў для расейскай. Так што балянс магчымы. Ён можа быць адмоўны, але гэта не выглядае дужа катастрафічна.

Зь іншага боку, газ – важная рэч, але галоўнае для беларускай эканомікі – гэта нафта. На сёньняшні дзень цэны на нафту вызначаюць дынаміку разьвіцьця беларускай эканомікі. У мінулым годзе адбылося ператварэньне Эўразьвязу ў першага экспартнага партнэра Беларусі – гэта сьведчыць пра кардынальныя зьмены ў структуры беларускай эканомікі. У мінулым годзе на Заходнюю Эўропу, на ЭЗ прыпадала 45 % беларускага экспарту, у той час як на Расею – толькі 36 %. Сытуацыя практычна перавярнулася. 5 гадоў таму было амаль 60 % на Расею, а 20 % – на ЭЗ. Зьмены кардынальныя. І ўсё гэта – праз рост цэнаў на нафту! Калі мы паглядзім дынаміку росту ВУП, то пабачым, што там цэнавы фактар на нафту ёсьць ключавым. Калі мы паглядзім на беларускі бюджэт, то ўвядзеньне ПДВ па краіне прызначэньня і рост цэнаў на нафту ёсьць ключавымі для напаўненьня бюджэту. Таму насамрэч беларуская праблема не ў павышэньні цэнаў на энэрганосьбіты, а ў магчымым паніжэньні цэнаў на энэрганосьбіты. Па­дзеньне цаны на нафту стане крыніцай эканамічнага крызісу ў краіне. А гэта прывядзе да таго, што й цэны на газ пойдуць уніз, бо яны ўзаемазьвязаныя.

На гэтым фоне мы маем вельмі складаныя праблемы ў рэальным сэктары. Мы маем устойлівае (зь месяца ў месяц) падзеньне экспарту ў Расею, паступовае нарастаньне крызісных зьяваў у сэктары, які ажыцьцяўляе рэальную перапрацоўку, стварае высокую даданую вартасьць. І гэтыя праблемы зьвязаныя з тым, што расейскі рынак, на якім пераважна прадаецца гэтая прадукцыя, становіцца канкурэнтны. Каб нашыя прадпрыемствы маглі працаваць у канкурэнтным рынку, яны павінны мець адэкватныя арганізацыйныя структуры, фінансавыя мэханізмы і матывацыю ў лідэраў гэтых прадпрыемстваў. Калі гэтага няма, то яны (з рознай хуткасьцю) будуць губляць канкурэнтныя пазыцыі на расейскім рынку.

Аляксандар Фядута: Я б хацеў абмеркаваць іншы бок праблемы: якія палітычныя працэсы будуць адбывацца ў краіне? Лукашэнка разумее небясьпеку, якая яму пагражае, калі ён перастане рэальна кантраляваць эканоміку. Гэта азначае, што яму трэба будзе пазбаўляць эканамічную эліту краіны натуральнага лідэра. Сёньня буйныя бізнэсоўцы, якія ідэальна ўпісаліся ў сыстэму, успрымаюць найлепшым пераемнікам сп. Сідорскага. Калі б Аляксандар Рыгоравіч сёньня надумаў сыходзіць, яны б «скінуліся», каб забясьпечыць яму бязьбеднае існаваньне, абы пакінуў Сідорскага. Таму лёс Сідорскага будзе вартым жалю незалежна ад таго, чым скончацца перамовы пра газ. У кожным разе яны скончацца адстаўкай прэм’ера. Пытаньне ў тым, што будзе рабіць кіраўнічы клан, які арыентуецца на Сідорскага і асацыяваўся зь імем цяперашняга пасла ў Пэкіне. Калі ў гэтых людзей хопіць сілы (бо грошай-то ў іх хопіць!) пачаць ствараць рэальную прамысловую апазыцыю і шукаць дыялёгу з апазыцыяй ідэалягічнай, гэта азначае, што ўпершыню будзе шанец падпісаць пагадненьне паміж дзьвюма элітамі краіны – інтэлектуальнай і эканамічнай. І Аляксандар Рыгоравіч атрымае насамрэч вельмі небясьпечнага суперніка. Менавіта таму ён, найхутчэй, не дапусьціць такога блёку.

Кажуць, што ўжо прынятае рашэньне ліквідаваць інстытут дарадцаў прэм’ер-міністра. То бок цяпер прэм’ер-міністра пазбавяць «чыпаў з мазгамі», якія раней яму належалі паводле пасады. Лукашэнку задаволіць любы вынік газавых перамоваў, бо ён выдатна ўпісваецца ў канцэпцыю адстаўкі прэм’­ера. Здаў «Белтрансгаз» – гэта ўрад здаў «Белтрансгаз», ня здаў «Белтрансгазу» – ня можаш дамовіцца: гэта выдатная нагода памяняць прэм’ера.

Каб быў такі выбар, мусяць удзельнічаць два бакі: з аднаго боку – тая эліта, якую я называю эканамічнай, прамысловай, з другога боку – ідэалягічная. Ці будзе яна ў стане пайсьці на нейкі пэўны кансэнсус з гэтым чынавенскім кланам, прадстаўніком якога ёсьць Сідорскі? Пры гэтым здаючы сабе справу, што ў гэтым разе нас чакае як найбольш становішча малодшага партнэра.

Многія з гэтых людзей ніяк не запэцканыя рэпрэсіямі супраць апазыцыі. Але гэта не азначае, што яны нешта рабілі ня толькі для дэмакратыі, але і для культуры, што яны былі здольныя на нейкія знакавыя ўчынкі, што ў іх, нарэшце, ёсьць каму весьці гэтыя перамовы. Мы дагэтуль жывём зь імі ў дзьвюх розных дзяржавах: ня толькі пад рознымі сымбалямі, але мы рэальна нідзе не перакрыжоўваемся. Адсутнічаюць пляцоўкі, на якіх можна было б весьці дыялёг. Вялікай праблемай будзе пошук супольнай мовы. Пагатоў, яна будзе ўскладняцца праблемай пошуку супольнай мовы ўнутры самой апазыцыі: між сыстэматызаванай апазыцыяй і апазыцыяй Плошчы рэальна існуе праблема пошуку супольнай мовы. Трэба шукаць мэханізмы, пры якіх мабільнасьць і ідэалягічная незашоранасьць новага пакаленьня, якія прыйшлі ў апазыцыю, можа быць канвэртаваная ў яго статус у агульным апазыцыйным полі.

Тут вельмі вялікае значэньне мае фігура Мілінкевіча. Ясна, што да моманту перамоваў з кіруючай сёньня намэнклятурай (я не кажу асабіста пра Лукашэнку) Мілінкевіч павінен заставацца статуснай асобай беларускай апазыцыі, бо, на жаль, нікога іншага на сёньня намэнклятура ня ведае. Было б вельмі сьмешна, калі б нехта ўзяўся весьці перамовы зь лідэрам «канапнай» партыі ў 700 чалавек, намесьнікам якога быў сп. Альфер. Ніводзін буйны чыноўнік, ніводзін рэальна буйны бізнэсовец проста ня пойдзе ў такую апазыцыю. Мілінкевіч сымбалізуе новую канфігурацыю сілаў: кантактаваць з чалавекам, зь якім кантактуюць канцлер Нямеччыны, міністар замежных справаў Францыі... Як бы я ні крытыкаваў яго за тое, што ён езьдзіць туды часьцей, чым у Слонім ці Рэчыцу, гэта да нейкай ступені павышае яго «капіталізацыю», як сказаў бы П. Данейка.

Пры гэтым трэба здаваць сабе справу, што, на жаль, Аляксандар Мілінкевіч і кожны чалавек, які мог бы стаяць на ягоным месцы, ня зможа стаць прэзыдэнтам нават на першых адносна дэмакратычных выбарах у Беларусі. Таму самае галоўнае – падпісаць саюз з той сілай, якая будзе здольная паставіць новага прэзыдэнта.

Валер Булгакаў: Гэтага моманту не было 12 гадоў, і я ня бачу найменшага шанцу, каб гэта здарылася цяпер. А што вы думаеце наконт паводзінаў Аляксандра Рыгоравіча ў дні Плошчы: у яго была разгубленасьць?

Аляксандар Фядута: Дзякуй Богу, вы не пытаецеся ў мяне, ці быў ён здаровы. Ён быў здаровы! Ён паводзіў сябе як юнак, які абдумвае быцьцё. Яго мысьленьне ўладкаванае так, што ён вырашае задачы ў меру іх паступленьня. У яго была задача «трэці тэрмін» – ён яе рашаў. Як яму здавалася, ён яе рашыў і думаў, што гэтым усё заканчваецца. І тут высьветлілася, што нічога не заканчваецца!

Ён пабачыў, што нічога ня скончылася, бо ён не рашыў супэр-задачу. Ён аформіў юрыдычна трэці тэрмін, а што потым? Пажыцьцёвае? Сын? Лава падсудных? Лецішча ў бліжнім Падмаскоўі? Ён не рашыў галоўнай задачы – задачы ўласнай будучыні. Ён увесь гэты час думаў пра сваю будучыню. Цяпер перад ім стаіць цэлая куча пытаньняў, на якія ў яго няма адказаў.

Пытаньне «Хто вінаваты?» яго не цікавіць даўно: ён прызначае вінаватых па чарзе. А што рабіць, ён ня ведае, бо цяпер рэзка зьмянілася сытуацыя: рэзка зьмяніўся замежнапалітычны і эканамічны кантэкст. І ён дастаткова добра разумее, што гэты кантэкст будзе мяняцца. А калі кантэкст будзе мяняцца, гэта значыць, што ён, Лукашэнка, не кантралюе сытуацыю ў краіне, бо не кантралюе фактары, якія ўплываюць на сытуацыю ў краіне. Калі ён не кантралюе, то ён стараецца ў такія моманты не прымаць ніякіх рашэньняў. Пакуль у яго была магчымасьць не прымаць ніякіх рашэньняў, ён іх не прымаў.

Цяпер усё адносна ясна. Ясна, як будзе паводзіць сябе Расея, ясна, як паводзіць сябе Захад, – можна прымаць нейкія рашэньні.

Валер Булгакаў: Мы да канца не абгаварылі спэктар пытаньняў, зьвязаны з стратэгіяй А. Мілінкевіча на бліжэйшыя 5 гадоў. Калі яму не памагчы, гэты палітык будзе вымушаны ісьці ўсьляпую ў 2011 г.

Андрэй Дынько: Я б хацеў запярэчыць распаўсюджанаму меркаваньню, што на Плошчу выйшла нейкая група нікім не кіраваных людзей. Вельмі многа людзей выйшла, бо гэта было вынікам звышчалавечых намаганьняў незалежнага грамадзтва. Многія заклікалі прыйсьці на Плошчу, Мілінкевіч двойчы ў сваіх тэлевыступах і двойчы ў радыёвыступах (а таксама на кожным мітынгу) заяўляў, што 19 сакавіка трэба быць на Плошчы. Я за перадвыбарны час, напэўна, 88 разоў пачуў, што 19-га я па­вінен быць на Плошчы. І гэта дало свой эфэкт!

Мы на сёньня ня можам паўплываць на сыравінную каньюнктуру на рынках, ад якой, як лічаць, тут многае залежыць. Але ці ёсьць такія рэчы, на якія мы можам паўплываць?

Аляксандар Фядута: Ува ўсіх актараў дэмакратычнага сэктару палітычнага поля існуе сёньня задача. Яна палягае ў тым, каб ня даць «адматаць» назад, ня даць адысьці з тых пазыцыяў, якіх мы дасягнулі. Па-першае, ня даць затаптаць Мілінкевіча, ня даць зьнішчыць гэтую пляцоўку для вядзеньня любых перамоваў – з Захадам, з Усходам, з уласнай намэнклятурай, з шырокімі народнымі масамі, з кім заўгодна. Легі­­тымнасьць Мілінкевіча ўнутры будзе доўжыцца яшчэ 2 гады, ён усё яшчэ будзе ўспрымацца як натуральны лідэр. Тры гады пра яго будуць памятаць, што ён нечага дамогся. Далей, калі ня будзе датэрміновых выбараў і чаго іншага, мы ўвойдзем у новы перадвыбарны цыкль. Умоўна кажучы, праз два гады трэба праводзіць Кангрэс. Мілінкевічу трэба выходзіць на яго, здаваць справы з таго, што ён зрабіў і атрымліваць мандат на наступную перадвыбарную кампанію альбо ў якасьці адзінага кандыдата, альбо ў нейкай іншай якасьці – лідэра руху, начальніка штабу... Яму неабходны новы даплыў легітымацыі.

Другі момант. Існуе новае пакаленьне, якое пакуль ня мае сваіх вагароў уплыву на сытуацыю, за выняткам флэш-мобаў і падобнага. Яны могуць праводзіць нейкія акцыі, але ў іх няма ўласнага голасу, уласнага інтэлектуальнага рэсурсу. Яны не ўпісаныя ў цяперашнюю палітычную сыстэму. Гэта азначае, што ў бліжэйшыя 2 гады шэрагу мэдыйных рэсурсаў неабходна абсалютна сьведама даваць ім слова. І таксама абсалютна сьведама частка палітычнага апазыцыйнага істэблішмэнту павінна канстытуяваць унутры сябе гэтую новую генэрацыю, прадстаўнікоў Плошчы. Я не кажу, што яны павінны саступіць ім месцы. Але калі ў палітычна-кансультацыйнай радзе сядзяць людзі, якія не рэ­прэзэнтуюць нікога, і іх галасы значаць нашмат болей, чым галасы хлопцаў, якія могуць рабіць хоць нешта, гэта ўжо становіцца сьмешным.

Андрэй Вардамацкі: Ні ў якім разе не канстытуяваць унутры сябе! Каапэрацыя! Ад канстытуяваньня ўнутры адбудзецца распад арганізму.

Занатаваў Зьміцер Дзядзенка