1

Мой прадзед зваўся Лукіянам. Памёр у 1917-м. Гэты год разам зь ягоным імем і прозьвішчам запісаны на бэтонным крыжы на прыходзкіх могілках у Клейніках, у паўночна-ўсходняй Польшчы. Уласна кажучы, я ведаю пра яго ненашмат больш. Гэта значыць, нічога канкрэтнага, акрамя адной паўфантастычнай гісторыі, пачутай у дзяцінстве ад майго дзеда Івана.

Дык вось, за два гады да сьмерці прадзеда Лукіяна цар Мікалай вырашыў абараніць свой рускі праваслаўны люд на заходнім беразе Расейскай імпэрыі ад уяўнай жорсткасьці Нямеччыны ў вайне, якая пазьней набыла назву Першай сусьветнай. Паводле царскай прапаганды, германскія орды, надыходзячы, нібыта палілі ўсё ды забівалі кожнага, каго сустракалі па дарозе. Папы ў цэрквах казалі тое самае. І першымі далі прыклад сваім вернікам, пакуючы сваю царкоўную маёмасьць і зьяжджаючы на ўсход.

У 1915-м царскія ўлады перасялілі ўглыб імпэрыі блізу паўтара мільёна чалавек з заходніх ускраінаў Расеі. У шырокім пасе, які ахопліваў Віленшчыну, Гарадзеншчыну, Беласточчыну і беларускае Палесьсе, засталіся толькі пакінутыя вёскі або папялішчы (бо царскія казакі па эвакуацыі спалілі шмат вёсак), а таксама цэрквы без крыжоў і іконаў. Засталіся таксама католікі і габрэі, якіх цар-бацюшка ня надта ахвотна бачыў у сэрцы свае імпэрыі.

Паводле расказу майго дзеда, дарогу ягонай сям’і на ўсход позьнім летам 1915 году перарэзалі нямецкія жаўнеры ў пікельгаўбах і загадалі вяртацца. Ня ведаю (ці, магчыма, не запомніў?), адкуль дакладна дзед вярнуўся ў нашу вёску Ляхі на Беласточчыне зь няўдалай выправы ў расейскую глыб. У кожным разе гэта не магло быць вельмі далёка ад нашага роднага дому.

Праваслаўны люд Беласточчыны ў 1915-м цягнуўся на ўсход на фурманках, якія, апроч цэлых сямей, мусілі зьмясьціць таксама самыя неабходныя рэчы, ня кажучы ўжо пра запасы сухароў. Мае продкі рушылі на ўсход аднымі з апошніх, таму, хутчэй за ўсё, былі яшчэ далёка да чыгуначных станцыяў у Слоніме або Баранавічах, адкуль шмат тагачасных уцекачоў ад кайзэраўскай Нямеччыны скіроўваліся цягніком ў далейшы шлях у Расею.

Немцы ў пікельгаўбах у 1915-м павярнулі нашу сям’ю дадому. Zurück. Цар Мікалай не хацеў пакідаць свайму праціўніку з Бэрліна нічога, акрамя спаленай зямлі, каб хутчэй выкурыць яго адтуль, калі б зьмянілася хада ваеннай кампаніі. За сто гадоў да гэтага такую пераможную тактыку выкарыстаў у дачыненьні да Напалеона Банапарта іншы цар, Аляксандар. А кайзэр Вільгельм, зразумела, жадаў, каб на здабытых тэрыторыях засталося як мага больш працоўных рук, якія маглі б забясьпечваць яго жаўнераў Speck, Brot i Eier. Людзі ў маёй вёсцы хутчэй не належалі да паліглётаў, але ўсе ведалі, што значаць нямецкія словы Speck, Brot i Eier. Ведалі таксама слова zurück. Немцы адышлі з нашых краёў у 1918 годзе, але зноў былі zurück у 1941-м. Гэтыя таксама патрабавалі Speck, Brot i Eier.

Дык вось, прадзед Лукіян вярнуўся зь сям’ёй у пакінутыя Ляхі. Вакол стаялі пустыя вёскі: Кленікі, Гукавічы, Кожына і Гародчына. Колькі чалавек вярнулася разам з прадзедам? Зь ім, напэўна, былі дзеці: Іван, Барыс, Васіль і Надзея. Аднак пра ягоную жонку, маю прабабку, у сямейнай памяці не засталося ніякіх сьлядоў. Хоць бы імя на магільным крыжы ў Кленіках. Час, калі я мог кагосьці пра яе спытацца, незваротна мінуў. Мой дзед Іван памёр у 1979-м, два яго браты і сястра таксама даўно не жывуць. На прадзеду Лукіяну (гэта значыць, на трэцім пакаленьні назад) абрываецца мая сямейная гісторыя. Кім была мая прабабка? Зь якой вёскі паходзіла? Яна зьнікла ў густым тумане сялянскага забыцьця.

Апошнія два гады свайго жыцьця, калі верыць дзедавым расказам, прадзед Лукіян правёў у неверагодным атачэньні зьдзічэлых палёў і пакінутых у буцьвеньні вёсак на Беласточчыне. Першыя суседзі пачалі вяртацца ў ахопленай рэвалюцыйным пажарам Расеі толькі ў 1918 годзе. Напэўна, Лукіян з сынамі штосьці там сеялі і садзілі, каб пракарміцца на гэтай пустэчы. Але са згадак майго дзеда Івана пра той час найбольш запомнілася прызнаньне, што ягоны бацька шмат разоў адпраўляўся разам зь ім у навакольныя бязьлюдныя вёскі, дзе абодва раскопвалі токі на чужых гумнах, шукаючы схаванага збожжа. Сяляне пакідалі родныя старонкі ў страху перад немцамі, але надалей разважалі як сяляне: адкуль возьмуць збожжа на сяўбу, калі вернуцца? І таму шмат хто зь іх прадбачліва схаваў крыху збожжа на сваіх сялібах, найчасьцей пад страхою на гумнах, прадугледжваючы будучае вяртаньне. Мой прадзед вярнуўся значна раней і вырашыў выкарыстаць запасы, якія належалі іншым. На сяўбу яму хапала ўласнага збожжа, а чужое прадаваў габрэям у Бельску. А потым купляў гарэлку і селядца ў іншых або тых жа габрэяў у Бельску. Гэткім чынам неяк жылося.

Фізычна са сваім прадзедам Лукіянам я сутыкнуўся ў студзені 1995-га, калі нечакана памёр мой бацька. Маці вырашыла, што бацьку трэба пахаваць на нашым сямейным месцы, гэта значыць каля яго бацькоў, Івана і Марыі, а таксама дзеда Лукіяна. Акрамя таго, мама заявіла мне і майму брату, што сама хоча па сьмерці спачываць каля мужа. Паколькі месца на такое падвойнае пахаваньне сярод сямейных магілаў практычна не было, мама папрасіла далакопаў – гаспадароў з нашай вёскі – капаць у месцы, дзе ляжаў прадзед Лукіян. Мінула амаль восемдзесят гадоў зь ягонай сьмерці, таму, уласна кажучы, нічога ад яго не засталося, аргумэнтавала мама. Калі мы прыйшлі на могілкі з труною бацькі пасьля жалобнага набажэнства ў прыходзкай царкве ў Кленіках, на дне прастакутнага долу, выкапанага ў цьвёрдай, як бэтон, зямлі, бялелі дзьве ці тры косткі прадзеда Лукіяна. Адзіны намацальны сьлед, які застаўся ад яго ў гісторыі. Гэта абсалютна ў парадку, сказала мама. Прадзед Лукіян напэўна ня мае нічога супраць гэтага.

2

Пасьля Першай сусьветнай вайны мой дзед, не кранаючыся са свае вёскі, апынуўся ў іншай дзяржаве. Гэтая дзяржава называлася Польскай Рэччу Паспалітай і мела іншых чыноўнікаў, чым царская Расея. Гэта значыць, што дакумэнты ў гэтай новай дзяржаве пісаліся на іншай, не знаёмай дзеду і людзям зь ягонага прыходу мове. Дзед, які ганарыўся тым, што ў школе атрымаў царскі дыплём за добрыя вынікі ў чытаньні і пісаньні па-расейску і царкоўнаславянску, у новай дзяржаве стаў практычна непісьменным чалавекам.

Гэтую вымушаную непісьменнасьць у новай Польшчы мой дзед мусіў адчуваць значна больш балюча, чым падзеньне Расеі і смутны канец яе апошняга цара. Жыцьцё дзеда ў дваццатыя гады мінулага стагодзьдзя (з таго, што ён расказваў мне зімовымі вечарамі ў шасьцідзясятыя гады) – гэта доўгая чарада зацятых судовых працэсаў з суседзямі, сваякамі і сямейнікамі за зямлю. Я быў занадта малы, каб зразумець, чаго дакладна датычылі гэтыя справы, але ў дзедавых гісторыях вельмі часта сустракалася азначэньне «камасацыя зямель» (ліквідацыя цераспалосіцы. – Заўв. перакл.). Таму ў агульных рысах ішлося пра тое, каб узамен за шмат меншых кавалкаў поля ў розных месцах атрымаць большы ў адным месцы. А дзеля гэтага даводзілася мець справу з каморнікамі і адвакатамі з гораду, якія гаварылі і складалі дакумэнты на іншай, як наша, мове.

На такой мове гаварыў мой дзед, мой бацька, на якой мове гавару я? Мовазнаўцы залічылі б яе да так званай заходнепадляскай групы палескіх гаворак, якія ахопліваюць вялікую частку Берасьцейскай вобласьці ў Беларусі і Валынскай вобласьці ва Ўкраіне (беларуска-ўкраінскае Палесьсе), а таксама Падляшша ў Польшчы. Большасьць слоў у маёй мове сустракаецца як у беларускай, так і ўкраінскай мовах, а іх фанэтыка бліжэйшая да апошняй. Аднак ніхто ў нас не называе гэтай мовы ні беларускай, ні ўкраінскай. Гаварылася «па-свойму», або «па-нашаму», і гэтай назвы было абсалютна дастаткова для моўнай самаідэнтыфікацыі. Практычна аж да апошняга перапісу насельніцтва ў Польшчы ў 2002 годзе, калі сярод варыянтаў адказу на пытаньне пра мову, якой карыстаюцца дома, для нашай мовы ў анкетах перапісу не аказалася азначэньняў «наша» або «свая». Больш за 30 000 сярод блізу 45 000 заяўленых беларусаў на Беласточчыне акрэсьлілі «сваю» мову як беларускую. Каля паўтары тысячы чалавек назвалі яе ўкраінскай, часьцей за ўсё падаючы ўкраінскую нацыянальнасьць. Зразумела, што праўда была значна больш тонкая, чым гэтая афіцыйна-статыстычная клясыфікацыя.

Ня памятаю, каб дзед хоць раз у жыцьці сказаў нешта па-польску. Ён шмат калі меў для гэтага нагоду, паколькі адна зь ягоных дачок выйшла замуж за паляка, а адзін з сыноў ажаніўся з полькай. Дзеці ад гэтых шлюбаў (мае гарадзкія сваякі) гаварылі ўжо выключна па-польску, але дзед заўжды зьвяртаўся да іх «па-свойму», калі яны прыяжджалі да нас на вёску ў часе вакацыяў. Падазраю, што дзед гаварыць па-польску папросту не навучыўся дый ня меў ахвоты навучыцца. Дык як тады ён даў сабе рады ва ўсіх гэтых судовых працэсах за зямлю, якія зрэшты выйграў? Карыстаўся перакладчыкам? Пра гэта я ніколі не пытаўся. Чытаў ён няшмат, часьцей за ўсё расейскамоўны каляндар Польскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы, а таксама Псалтыр на царкоўнаславянскай мове. Калі ў другой палове шасьцідзясятых гадоў мы пачалі выпісваць беларускі тыднёвік «Ніва», які выходзіў у Беластоку, дзед колькі разоў браў яго у рукі, але той яго не пераканаў, хоць там таксама пісалі кірыліцай. Польскіх тэкстаў, улучна зь лістамі ад дзяржаўнай адміністрацыі, наагул не чытаў.

Мая бабка Марыя была асобай з шырэйшымі, чым у дзеда, даляглядамі. Яна ня толькі ўмела чытаць па-расейску і царкоўнаславянску, але магла таксама адгукнуцца па-польску да сваіх гарадзкіх унукаў. У адрозьненьне ад дзеда, ёй у 1915 годзе ўдалося выехаць углыб Расеі, адкуль яна прывезла ўспаміны пра цёплы прыём тамтэйшымі людзьмі праваслаўных уцекачоў зь Беласточчыны. Бабка Марыя была вельмі рэлігійнай асобай і належала да прыходзкай суполкі іншых падобных бабак. Калі мне споўнілася чатыры гады, яна пачала браць мяне на малітвы ў царкве ў Кленіках або на ўсяночныя чуйнаваньні пры памерлых, дзе чытала ўголас з тоўстых кніг. Калі заўважыла маю любоў да кніг, пачала вучыць мяне царкоўнаславянскім літарам і як складаць іх у словы ў Псалтыры. Царкоўнаславянская мова была маёй першай пісьмовай мовай, якой я пачаў вучыцца. Бабка, хутчэй за ўсё, бачыла ўва мне будучага папа. Акрамя таго, ва ўсёй ваколіцы яе ведалі як дасьведчаную павітуху. Я таксама прыйшоў на сьвет зь яе дапамогай.

Бабка і дзед жылі, калі можна так сказаць, у рэштках цывілізацыйнага выпрамяненьня дабальшавіцкай Расеі, згодна з праваслаўным календаром сьвятаў і пастоў. Я маю ўражаньне, што Польшча як айчына палякаў наагул іх мала хвалявала. Мы жылі на хутары (у акружэньні «камасаваных дзедам зямель») за няпоўны кілямэтар ад невялікай вёскі Ляхі, якая налічвала трыццаць дамоў. У навакольных вёсках жылі людзі такія, як мы, а палякаў было відаць рэдка, пераважна ў горадзе, а часьцей за ўсё ў Беластоку, дзе жылі дзьве бабіны дочкі, мае цёткі. Маё вясковае дзяцінства скончылася напрыканцы шасьцідзясятых гадоў. У 1969 годзе бабка памерла ад інфаркту падчас адведзінаў дачкі ў Беластоку, а я ў гэты час больш-менш выразна ўсьведаміў, што жыву ў краі, дзе людзі наагул карыстаюцца іншаю мовай, як наша, і што гэтыя людзі ходзяць у каталіцкія касьцёлы, а не ў праваслаўныя цэрквы, і што іх значна больш за нас. І што мы павінны асьцерагацца палякаў, бо яны ня вельмі любяць праваслаўных. Калі я быў у горадзе з мамай, я гаварыў зь ёю паціху, каб нас ніхто не пачуў. І мне было сапраўды няёмка, калі ў краме з адзеньнем мама пачынала гаварыць са мною па-польску, бо не хацела, каб прадаўшчыцы пазналі, што мы зь вёскі. Але яны і так пра гэта ведалі. Я бачыў гэта па іхных пагардлівых мінах. Бо і яны былі зь вёскі, адно што ўмелі лепш маскавацца і мелі меншы акцэнт.

3

Беларусам чалавек не нараджаецца, беларусам чалавек становіцца. Так пра сучасны нацыянальны стан беларусаў у Рэспубліцы Беларусі сказаў філёзаф зь Менску Валянцін Акудовіч. Гэтае выслоўе адносіцца да беларусаў у Польшчы. Чалавек набывае беларускую сьвядомасьць не аўтаматычна, праз нараджэньне і кроўныя сувязі, хоць яны, зразумела, істотныя і складаюць у такім працэсе ўмову sine qua non, але празь сьвядомы інтэлектуальны высілак у сталым узросьце. Таму сапраўдных беларусаў так мала як у Рэспубліцы Беларусі, так і ў Польшчы.

Адразу пасьля Другой сусьветнай вайны тагачасная польская дзяржаўная адміністрацыя палічыла, што Беласточчыну, перадусім вясковую, насяляла каля 150 000 праваслаўных, а значыць, патэнцыйных беларусаў. Сёньня іх магло быць каля 250 000. Але перапіс 2002 году, які рэгістраваў нацыянальнасьць жыхароў, давёў, што беларусаў у Польшчы менш за 50 000. Таму прынамсі 200 000 праваслаўных душаў абмінуў згаданы нацыятворчы высілак. Іх паглынуў і асыміляваў польскі горад, хутчэй, незваротна. Большасьць зь іх ужо ня памятае свае роднае мовы. Сёньня на Беласточчыне практычна няма такіх людзей, як мой дзед Іван, якія ведалі б выключна «сваю» мову і не адчувалі б ніякага дыскамфорту з прычыны няведаньня польскай.

Ня ведаю, якую нацыянальнасьць заявіў бы мой дзед, калі б дажыў да перапісу насельніцтва ў 2002 годзе. Напэўна, не прызнаў бы сябе палякам ці расейцам. Але ці назваў бы сябе беларусам? Малапраўдападобна. Хутчэй за ўсё, сказаў бы пра сябе, што ён праваслаўны, так як шмат праваслаўных на Беласточчыне адказвае сёньня на пытаньне пра нацыянальнасьць. Бо вызнаньне для сялянаў – гэта штосьці больш канкрэтнае, чым нацыянальнасьць: гэта ў царкву праваслаўныя ідуць хрысьціць сваіх дзяцей і ў царкву вязуць сваіх памерлых па апошнюю духоўную паслугу. А куды сяляне могуць пайсьці, каб сьцьвердзіць сваю беларускую нацыянальнасьць? Такой установы ў Польшчы няма. Раз так, дык, можа, нацыянальнасьць насамрэч не патрэбная для жыцьця, і ня варта ламаць сабе галавы над ёю? У прынцыпе, гэта дылема кожнага народу без сваіх установаў, ня толькі беларускай меншасьці на Беласточчыне з амаль выключна сялянскім радаводам.

У Польшчы паміж дзьвюма сусьветнымі войнамі жыло каля двух мільёнаў беларусаў. Пераважную большасьць зь іх складалі людзі накшталт майго дзеда, а менавіта, праваслаўныя сяляне, якія жылі ў перанаселеных вёсках і змагаліся за кожны кавалак зямлі, каб утрымаць свае сем’і. Палітычна і сацыяльна беларусы ў міжваеннай Польшчы былі грамадзянамі другой катэгорыі. Нешматлікія беларускія школы, якія ўзьніклі ў дваццатыя гады і маглі дапамагчы ў абуджэньні і ўмацаваньні беларускай нацыянальнай сьвядомасьці, былі ліквідаваныя польскай адміністрацыяй у трыццатыя гады. Тагачасны ўрад зрабіў стаўку на поўную асыміляцыю і палянізацыю беларусаў на ўсходніх крэсах польскай дзяржавы. У сваю чаргу эканамічная сытуацыя беларускіх сялянаў была непараўнальна горшаю, чым польскіх сялян, не кажучы ўжо пра польскіх асаднікаў, якія атрымалі найлепшыя землі на ўсходзе, як прызнаньне іх заслуг у вайне з савецкай Расеяй 1920 году, і мусілі падтрымліваць калянізацыйна-палянізацыную місію на крэсах.

Таму зусім ня дзіўна, што ў міжваеннай Польшчы беларусы, якія добра памяталі часы царскай Расеі, дзе іх трактавалі як паўнапраўных грамадзянаў, ніколі не прынялі польскай дзяржавы як сваёй. А настальгію па адносна заможнай Расеі і сум па лепшым лёсе перанесьлі на Савецкі Саюз, які праз Камуністычную партыю Заходняй Беларусі шырыў сярод іх прывабны міт пра дзяржаву дабрабыту і сацыяльнай роўнасьці, пабудаваную сялянамі і рабочымі тут жа за ўсходняй мяжой Польшчы. Гэтая мяжа практычна не прапускала ніякай аб’ектыўнай інфармацыі пра сапраўдны стан рэчаў у Савецкім Саюзе. Калі ў верасьні 1939 году савецкія жаўнеры прыйшлі «вызваліць» сваіх беларускіх братоў з-пад панаваньня панской Польши, пачатковы энтузіязм беларусаў з нагоды зьмены дзяржаўнай прыналежнасьці вельмі хутка ператварыўся ў недавер і расчараваньне, якое, у сваю чаргу, замянілася на ціхую жуду.

4

У 1939 годзе мой дзед другі раз апынуўся ў новай дзяржаве і быў вымушаны прыняць іншае грамадзянства. Згодна з пактам Молатава–Рыбэнтропа, уся заходняя Беларусь разам зь вялікай часткаю Падляшша апынулася ў Савецкім Саюзе. Дзед стаў савецкім грамадзянінам, але гэтая зьмена, хутчэй за ўсё, не зрабіла значнага ўражаньня. У кожным разе, я ня памятаю, каб у сваіх расказах у шасьцідзясятыя-сямідзясятыя гады ён калі-небудзь падкрэсьліваў бы гэты факт, ня кажучы ўжо пра тое, каб ім ганарыўся. Затое пра новыя савецкія парадкі выказваўся з выразным асуджэньнем і нават пагардай. Гэта было зразумела. Да 1939 году дзед здолеў «камасаваць» у сваёй гаспадарцы каля дзесяці гектараў зямлі і належаў да самых заможных гаспадароў у вёсцы. Беручы аб’ектыўна, зямля была благая, напалову пясчаная і напалову падмоклая, але землі суседзяў не былі лепшыя. Саветы, натуральна, хацелі ўзяць дзеда разам з усім ягоным набыткам ў калгас, што, на яго думку, было найцяжэйшым злачынствам, якое ўвогуле можна было ўчыніць супраць гаспадара. Але спачатку заняліся гаспадарамі з большых навакольных вёсак і з калектывізацыяй дзеда не пасьпелі. Летам 1941 году прыйшлі немцы.

Затое другому майму дзеду, па мацярынскай лініі, не пашчасьціла. Ён таксама зваўся Іванам, але жыў у Кленіках. Дзеда клясыфікавалі як «кулака» і адразу пазбавілі зямлі і інвэнтара на карысьць новаўтворанага калгасу. Кленікі, якія мелі трыста гаспадарак, папросту былі для савецкай улады большым прыярытэтам, чым Ляхі са сваімі трыццацьцю дварамі. Перад нападам Нямеччыны на Савецкі Саюз НКВД пасьпела вывезьці дзеда Івана за Ўрал як «ворага народу» разам зь некалькімі іншымі гаспадарамі. Іх абвінавацілі ў спробе сабатажу супраць савецкай улады на падставе даносу, падпісанага некалькімі калгаснымі актывістамі, якія перад вайною як беспрацоўныя ратаваліся ад голаду, працуючы ў гаспадароў, якіх цяпер здалі. Калі прыйшлі немцы, сваякі вывезеных за Ўрал указалі ім тых паклёпнікаў як камуністаў. Немцы іх адразу расстралялі. Некаторыя з вывезеных «ворагаў народу» вярнуліся ў Кленікі з-за Ўралу толькі па сьмерці Сталіна. Мой другі дзед ніколі адтуль не вярнуўся.

Немцы ў 1941 годзе далучылі Беласточчыну як т. зв. Беластоцкую акругу да Райху. Праўдападобна, тут адыгралі ролю гістарычныя меркаваньні: на мяжы XVIII–XIX стагодзьдзяў, пасьля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай, Беласточчына да ўлучэньня ў Расею на працягу кароткага часу належала да Прусіі. Так у 1941-м мой дзед ужо трэці раз апынуўся ў новай дзяржаве, нікуды не кранаючыся са сваёй роднай вёскі. Зразумела, яго не прызналі паўнапраўным нямецкім грамадзянінам, але нейкі дакумэнт, які пацьвярджаў яго статус унтэрмэнша ў Райху, яму напэўна далі. На жаль, усе дзедавы паперы згарэлі ў 1944-м, таму тут мне застаецца толькі дапускаць і здагадвацца.

Немцы хацелі, каб дзед, як і іншыя ўнтэрмэншы зь ягонай вёскі, працаваў дзеля перамогі нямецкай зброі на ўсходнім фронце і аддаваў нямецкай дзяржаве амаль усё, што быў здольны стварыць на сваёй гаспадарцы. Ён ня меў права, напрыклад, закалоць сьвіньню для ўласнай сям’і. Гэтай забароны, як мне з гонарам расказваў, ён ні разу не ўшанаваў за ўсю акупацыю і паціху саліў сала для сваёй сям’і два разы штогоду, перад Вялікаднем і Раством. Ведаў пра гэта жандар з Кленікаў, які ад часу прыяжджаў на ровары да дзеда на хутар. Жандар недвухсэнсоўна даваў дзеду зразумець, што толькі ад яго добрай волі залежала, што дзед надалей жыў на хутары блізка ад лесу, бо згодна зь нямецкім распараджэньнем яго даўно трэба было перасяліць у вёску, каб яму не прыйшло на думку кантактаваць з партызанамі. Тады дзед прыносіў з каморы вялікую бутлю з самагонам і салёнае сала, якое бабка смажыла на патэльні, каб падтрымаць добрую волю жандара ў дачыненьні да нашага хутару. Дзед з жандарам пілі самагонку і елі падсмажанае сала, супольна парушаючы з тузін прадпісаньняў і рэкамэндацыяў Вялікага Райху, за што жандар мог адразу атрымаць накіраваньне на ўсходні фронт, а дзед – зарабіць кулю ў лоб.

Жандар прыяжджаў да дзеда днём. Уначы на хутар прыходзілі партызаны з блізкага лесу. Уласна кажучы, я павінен напісаць «партызаны», але дзед называў іх злодзеямі і бандытамі. Было іх, здаецца, пяцёра: трое мясцовых камуністаў і двое з саветаў, якія трапілі ў нямецкае акружэньне ў 1941-м і схаваліся ў лясах Беласточчыны. Тыя партызаны, расказваў дзед, за ўсю вайну ня здолелі застрэліць нават кульгавага немца, якія са стрэльбай рэгулярна езьдзіў роварам празь іхні лес зь нейкай толькі яму вядомай мэтай, але затое не саромеліся рабаваць ежу і адзеньне ў мясцовых сялянаў. Каб выжыць, дзед мусіў і зь імі дзяліцца сакрэтнымі запасамі сала і самагонкі. Бабка праклінала «партызанаў» і пасылала іх да д’ябла, будучы ўпэўненай, што калісьці яны навядуць на нашу сям’ю няшчасьце. У чым, зрэшты, не памылілася. Дзед перад тымі камуністамі называў яе дурной бабай, чым, зразумела, ратаваў ёй жыцьцё, бо нападпітку партызаны былі гатовыя прыбіць бабку за поўную адсутнасьць савецкага патрыятызму і адмову падтрымліваць Савецкі Саюз у вайне з гітлераўскім агрэсарам.

Пра адзін акупацыйны эпізод дзед расказваў вельмі неахвотна. Праўду кажучы, першы раз я пачуў пра гэта ад бацькі. Зімою 1941–1942 гадоў на нашым хутары некалькі тыдняў хаваўся габрэй зь нейкай суседняй вёскі. Удзень ён ляжаў, зарыўшыся ў саломе ў нашай клуні, а вечарам на кароткі час прыходзіў у дом, дзе бабка яго карміла. Здаецца, ён быў краўцом і зваўся Шлёмам. Мой бацька, якому тады было дзесяць гадоў, у нейкі вечар пачуў прызнаньне п’янага ад дзедавай самагонкі Шлёмы, што той уласнаручна патапіў у палонцы ракі сына-падлетка, бо хлопец ад марозу голасна плакаў па начах і мог выдаць іхнае патаемнае месца.

Калі ўлетку 1944 году савецка-нямецкі фронт увайшоў на Беласточчыну і спыніўся за колькі кілямэтраў на ўсход ад нашай вёскі, аднае раніцы партызаны з пахмельля ад дзедавай самагонкі абудзіліся на гумне нашага суседа, які таксама жыў на хутары за вёскай. Так здарылася, што каля гумна зьявілася нямецкая танкетка. Партызаны адкрылі па ёй агонь – магчыма, цалкам бяздумна ці ад п’янага пярэпалаху. А можа, і сьвядома, вырашыўшы нарэшце заслужыць тытул партызанаў, правёўшы нейкую баявую акцыю, і гэтак апраўдаць сваё існаваньне ў вачах блізкіх савецкіх войскаў. Немцы выклікалі на дапамогу яшчэ адну танкетку, і два браневікі абстралялі запальнымі снарадамі клуню нашага суседа. Двое партызанаў згарэлі ўсярэдзіне, астатнія загінулі, калі спрабавалі ўцячы.

У падобных сытуацыях немцы падчас вайны на ўсходзе трымаліся жорсткай працэдуры: вёска, дзе напалі на нямецкіх жаўнераў, ішла з дымам разам зь яе жыхарамі. Немцы сагналі ўсіх жыхароў нашае вёскі ў пералесак ля дзедавай сядзібы. Цяжка сказаць, чаму іх усё ж не забілі. Магчыма, з прычыны блізкага фронту яны ня мелі пад рукою адпаведных паліцэйскіх адзінак, якія руцінна займаліся падобнымі выпадкамі. Як бы там ні было, пасьля колькіх гадзінаў няўпэўненасьці немцы загадалі людзям хутка сабраць свае пажыткі і пакінуць вёску, якую потым дашчэнту спалілі. Гэта тады згарэў дыплём дзеда з царскай школы і судовыя дакумэнты, зь якіх можна было б узнавіць храналёгію ягоных змаганьняў за ўзбуйненьне гаспадаркі. Дзяды, хутчэй за ўсё, пасьпешна забралі толькі адзеньне і посуд, ня лічачы асабліва важным везьці з сабой паперы і дакумэнты. У сялянаў гісторыя і памяць заўжды прайграюць у сутычцы зь сёньняшнім днём і часовай неабходнасьцю.

У 1944-м мой дзед зноў вярнуўся ў Польшчу. Яму чацьвёрты раз далі грамадзянства, як аказалася, ужо трывала. Але цягам некалькіх паваенных гадоў становішча беларусаў на Беласточчыне не было цалкам зразумелым. Савецкія камісары праводзілі сярод праваслаўнага насельніцтва шырокамаштабную прапагандысцкую акцыю, падмаўляючы да выезду ў Савецкі Саюз. Аднак людзі ня мелі аніякай ахвоты выкарыстоўваць гэтую прапанову, скаштаваўшы калгаснага парадку ў 1939–1941 гады. Да таго ж Беласточчына была іх домам і айчынай. Хутчэй, дзяржавы былі на гэтай зямлі прыблудамі.

Саветам у іх перасяленчых намаганьнях у пэўнай ступені дапамагло польскае антыкамуністычнае падпольле, якое паходзіла з Арміі Краёвай. У пачатку 1946-га аддзел гэтак званага ПАСу (Pogotowie Akcji Specjalnej) на чале з Рамуальдам Райсам (псэўданім «Буры») правёў рэйд па ўсходняй Беласточчыне, зьнішчыўшы некалькі беларускіх вёсак і забіўшы іх жыхароў – шмат зь іх спалілі жыўцом у замкнёных дамах. Мэтай гэтай «спэцыяльнай акцыі» было запалохваньне беларусаў на Беласточчыне і паскарэньне іх перасяленьня ў Савецкі Саюз. Каля 30 000 праваслаўных Беласточчыны ў страху за жыцьцё сваіх сямей зьехалі ў Савецкі Саюз пад канец саракавых гадоў. Гэта, між іншым, прывяло да таго, што нашы бацькі ўсё жыцьцё не давяралі палякам і католікам, нават калі тыя ўваходзілі ў сям’ю праз шлюб. Затое амаль без агаворак паверылі польскай камуністычнай уладзе, якая схапіла «Бурага» і асудзіла яго на сьмерць у 1948-м.

Камуністы ў Польшчы заваявалі сабе давер беларусаў ня толькі тым, што ліквідавалі нацыяналістычнае падпольле. Ня менш важнае было наданьне беларусам роўных з палякамі правоў сацыяльнай кар’еры ў новым ладзе. Гэта паспрыяла разраджэньню перанаселеных вёсак празь міграцыю ў гарады з прамысловымі прадпрыемствамі і ў выніку – ліквідацыі паўсюднай сярод беларусаў галечы. Коштам такой цывілізацыйнай кар’еры, часьцей за ўсё, была страта ўласнага нацыянальнага аблічча і палянізацыя ў гарадах, але шмат беларусаў у пяцідзясятыя, шасьцідзясятыя і нават сямідзясятыя гады згаджалася з гэтым, не жадаючы нават у думках вяртацца да спадчыны сваіх бацькоў і дзядоў. Толькі пакаленьне беларускіх студэнтаў, якія дасягнулі інтэлектуальнай сталасьці ў васьмідзясятыя гады, паглядзела на сваё паходжаньне як на пэўнага кшталту духоўную набілітацыю, а не ганебнае кляймо.

5

Аднак перш чым надышлі васьмідзясятыя гады з «Салідарнасьцю» і паўсюдным у Польшчы антыкамунізмам, які ахапіў таксама тагачаснае пакаленьне польскіх беларусаў ва ўнівэрсытэтах (маё пакаленьне), мы перажылі дваццаціпяцігадовы пэрыяд афіцыйнай беларушчыны, прэзэнтаванай Беларускім грамадзка-культурным таварыствам (БГКТ) і беларускамоўным тыднёвікам «Ніва». Абедзьве гэтыя ўстановы былі ўтвораны ў Беластоку ў памятным 1956 годзе, на хвалі адлігі. І што хіба яшчэ больш істотнае для паваеннага лёсу польскіх беларусаў – улады дазволілі вывучаць беларускую мову больш чым 10 000 дзяцей у школах на Беласточчыне. Усё гэта было арганізавана, уласна кажучы, безь ніякага выразнага імпульсу з боку беларускага асяродзьдзя ў Польшчы. Чаму? Адзін з праўдападобных адказаў гучыць так: камуністы, ствараючы культурныя і асьветніцкія ўстановы для беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў у Польшчы, разьлічвалі на падобны крок Масквы ў дачыненьні да палякаў, якія жылі ў Беларусі, Літве і Ўкраіне. З другога боку, ствараючы арганізацыі нацыянальных меншасьцяў, улада ПНР гарантавала сабе эфэктыўны кантроль над імі (праз МУС і Службу бясьпекі), а таксама мела ў распараджэньні прыладу для інфільтрацыі беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў.

Беларускае аб’яднаньне студэнтаў (БАС), утворанае мною і маімі сябрамі зь Беласточчыны ў Варшаве ў 1981-м, было першай беларускай арганізацыяй у Народнай Польшчы, якая ўзьнікла з ініцыятывы саміх беларусаў і не кантралявалася спэцслужбамі. Тагачасныя камуністычныя ўлады не зарэгістравалі нашай арганізацыі, адсылаючы нас з нашымі пастулятамі разьвіцьця беларускай нацыянальнай сьвядомасьці да БГКТ. Мы пратрывалі да канца Народнай Рэспублікі як філія рэжымнага Саюзу польскіх студэнтаў, паколькі фармальная прыналежнасьць да гэтай арганізацыі ахоўвала маладых беларусаў ад занадта навязьлівых зачэпак Службы бясьпекі, а таксама дазваляла выкарыстоўваць унівэрсытэцкія датацыі на культурна-турыстычныя імпрэзы на Беласточчыне і на беларускія выдавецкія ініцыятывы. У 1989-м мы ўзялі ўдзел у памятных чэрвеньскіх выбарах. Два беларускія кандыдаты ў сойм і сэнат не перамаглі, але дасягнулі абяцальнага выніку, які даваў надзею на посьпех беларускай палітыкі на Беласточчыне ў будучым.

У парлямэнцкіх выбарах у 1991-м антыкамуністычны беларускі рух на Беласточчыне дасягнуў апагею свайго посьпеху і… панёс паразу. Маладым беларусам удалося выставіць сьпіс кандыдатаў пад шыльдай Беларускага выбарчага камітэту, што было несумненна гістарычным дасягненьнем беларускай меншасьці ў паваеннай Польшчы. Аднак гэты сьпіс прапаў на выбарах, атрымліваючы ледзьве 4500 галасоў. Беларусы на Беласточчыне аддалі перавагу сацыял-дэмакратам, гэта значыць, посткамуністам, хутчэй за ўсё разьлічваючы на тое, што яны запаволяць балючыя рынкавыя рэформы, распачатыя ўрадам Тадэвуша Мазавецкага.

Аднак 1991 год я запомніў перш за ўсё дзякуючы двум знамянальным эпізодам з нашай выбарчай кампаніі. Падчас збору подпісаў у падтрымку сьпісу Беларускага выбарчага камітэту ў адной вёсцы я спаткаў жанчыну больш-менш майго ўзросту (мне было тады крыху болей за трыццаць гадоў), якая прыехала зь Беластоку наведаць сваіх бацькоў. Тое, што робіце, абсалютна ня мае сэнсу, сказала яна. Я не вучу свайго сына гаварыць па-свойму і не хаджу зь ім на могілкі сваіх дзядоў, бо не хачу ўскладняць яму жыцьцё ў Польшчы. Нашто яму хвалявацца, што ён не такі, як усе? Прыблізна такі быў сэнс яе слоў. Я выскачыў з гэтага дому як абвараны, здушыўшы ў сабе цяжкую лаянку. І помню горыч майго бацькі, які незадоўга да дня выбараў сказаў мне, што людзі з нашай вёскі ўвогуле не ідуць галасаваць, бо ня вераць, што галасаваньне можна нешта зьмяніць. Беларусы заўжды былі і будуць пяродламі бяз голасу, дадаў. Тады я першы раз у жыцьці пачуў, што бацька называе нас беларусамі.

З польскай мовы пераклаў Антон Кузьміч