— Юбілей – гэта добрая нагода азірнуцца назад. Якія яскравыя выпадкі, падзеі дзяцінства найперш прыходзяць Вам на памяць?

— Раз, як быў я малы – гадоў пяць меў, – захацелася мне на неба патрапіць. І пабачыўшы, што далёка на даляглядзе неба злучаецца зь зямлёю, я аднога дня раненька падняўся, узяў свайго любімага мядзьведзіка і пайшоў, разумны такі, на край сьвету, каб адтуль узьлезьці на неба. Крочыў я ўздоўж чыгункі, каб не заблукаць. Ды праз колькі часу дагнаў мяне бацька – ён быў пытаўся ў суседзяў, ці хто дзе бачыў мяне. Дагнаўшы, бацька кажа:

— Ты куды ідзеш?

— На неба, – тлумачу я.

— Ды яшчэ рана табе – гаворыць бацька. – Хадзем дамоў, бо мама непакоіцца.

Гэтак ня выйшла ў мяне тады трапіць на неба. Але ад таго часу я амаль 80 гадоў усё іду й іду да неба. Спадзяюся аднойчы дайсьці.

— А што Вам прыгадваецца з часоў маладосьці?

— Ведаеш, аднаго разу нават давялося ногі ў віне мыць. Мы былі ў Італіі на перадавой, за сто мэтраў ад лініі фронту. Сядзелі ў адной сялянскай хаце (гаспадароў даўно эвакуавалі ў тыл). Вады не было. На дварэ стаяла помпа, але кожны, хто выправіўся б па ваду, рызыкаваў атрымаць кулю ў лоб. Аднак у хаце было поўна віна ў вялізных-вялізных бочках. І зь нявыкруткі мае таварышы паспрабавалі мыць ногі ў віне. Не скажу, што выйшла надта ўдала. Змарнавалі добры напой. Таму ўсё ж пад покрывам ночы мы стараліся набраць вады, а віно ўжо толькі пілі…

— Вы блізка ведалі шмат самых розных людзей. Хто зь іх найглыбей паўплываў на фармаваньне Вашай асобы? Чаму Вы ў іх навучыліся?

— Сапраўды, лёс мяне зьвёў з мноствам вельмі цікавых людзей. Цяжка сказаць, хто побач з бацькамі найбольш на мяне паўзьдзейнічаў. У 1938 г., калі я зусім маладым чалавекам вучыўся ў польскай гімназіі і ня меў яшчэ дакладна акрэсьленага нацыянальнага самаўсьведамленьня, адно разумеў дакладна, што я не паляк, адзін звычайны работнік сказаў мне: «Мой брат вучыцца ў Віленскай беларускай гімназіі. Трэба і табе туды». Ягоныя словы моцна запалі мне на думку. Зь іх, мабыць, і пачаўся мой шлях да беларушчыны.

Але перакананым беларусам я стаў у гады нямецкай акупацыі. Немцы далі беларусам магчымасьць мець свае школы, прынамсі, пачатковыя і сярэднія. Беларусы скарысталіся з нагоды, каб стварыць свае, беларускія, установы. Іх ніяк не назавеш пранямецкімі. Урэшце, Беларусь увесь час знаходзілася пад акупацыяй – расейскай, польскай, савецкай, тады нямецкай. Трэба было выкарыстоўваць любы шанец, каб рабіць беларускую справу. Нашыя настаўнікі – як з заходняй, гэтак і з усходняй Беларусі – далі нам вельмі шмат. Усе яны былі шчырымі патрыётамі Беларусі, і скончылі мы школу ўжо сьвядомымі беларусамі. Гэта засталося на ўсё жыцьцё. З усіх настаўнікаў я б вылучыў нашага матэматыка Рудакоўскага. Вельмі спакойны чалавек, ён ніколі шмат пра сябе не апавядаў. Аднак мы неяк дазналіся, што ён быў камбрыгам Чырвонай Арміі, але ўцёк і застаўся пад акупацыяй. Я мала бачыў гэткіх адданых беларускіх патрыётаў, як Рудакоўскі. А якая ў яго была цудоўная беларуская мова!

Пазьней вялікі ўплыў на мяне меў айцец (з 1960 г. біскуп) Часлаў Сіповіч, зь якім мы разам працавалі шмат гадоў. А. Сіповіч вельмі адрозьніваўся ад усіх сьвятароў, якіх я раней ведаў, – і каталіцкіх, і праваслаўных. Ён зрабіў на мяне вялікае ўражаньне сваёй надзвычайнай адкрытасьцю да людзей. І хоць мы не ўва ўсім згаджаліся, адно нас заўсёды лучыла: справа Божая і беларуская.

— Як так выйшла, што выкладчык матэматыкі Аляксандар Надсан вырашыў рэзка перамяніць усё сваё жыцьцё і стаць беларускім грэка-каталіцкім сьвятаром?

— Ды я не адзін такі. Айцец Леў Гарошка хацеў стаць інжынэрам або лекарам, а зрабіўся сьвятаром. Бог заўсёды вядзе чалавека да адно Яму вядомай мэты адно Яму вядомымі шляхамі. Матэматыка і цяпер мяне цікавіць, але яна не задавальняе мяне цалкам, бо ня ў стане даць адказу на самыя галоўныя пытаньні нашага існаваньня. Відаць, сустрэчы з такімі людзьмі, як айцы Часлаў Сіповіч, Леў Гарошка, Пётра Татарыновіч, змусілі мяне задумацца пра сэнс і канчатковую мэту жыцьця. Патрэба ў жыцьці духоўным высьпявала ўва мне спакваля. Я паступова прыходзіў да разуменьня, што без духоўнага апірышча ўсё астатняе – вельмі хісткае. Пераломны пункт настаў тады, калі пасьля вельмі доўгага перапынку я раптам адчуў патрэбу ў малітве. Гэта была, безумоўна, ласка Божая. І жаданьне быць сьвятаром таксама прыйшло не адразу, а спакваля. Я шмат чытаў, сярод іншага і працы з гісторыі Царквы, у тым ліку і ў Беларусі. Тады я і прыйшоў да перакананьня, што нам трэба адрадзіць Грэка-Каталіцкую Царкву ў Беларусі. Аднойчы я сказаў а. Сіповічу, што маю намер стаць сьвятаром. Мы разам памаліліся, і а. Сіповіч параіў, калі імкненьні мае сапраўды сур’ёзныя, паспрабаваць пайсьці вучыцца ў Русікум. Ну, трапіць у Русікум я ахвоты ня меў. Я ведаў пра Грэцкую Калегію ў Рыме, ведаў, што там у свой час навучаліся і беларусы. Таму я і спытаўся, ці нельга мне вучыцца ў Грэцкай Калегіі. Магчыма, а. Сіповіч і ня надта ўзрадаваўся гэткаму майму рашэньню, але, трэба аддаць яму належнае, не паказаў гэтага і зьвярнуўся да царкоўных уладаў у Рыме. Сакратаром Усходняе Кангрэгацыі, якая займаецца справамі каталікоў усходняга абраду, на той час быў вельмі разумны чалавек і сапраўдны сьвятар, кардынал Эўджэніё Тысэран. Дарэчы, яго выдатна ведалі ў навуковых колах як добрага арыенталіста і археоляга. Ён вельмі ўважліва, з глыбокім разуменьнем ставіўся да ўсіх, хто б да яго ні зьвяртаўся. Кардынал Тысэран згадзіўся на просьбу а. Сіповіча, і гэтак вось я трапіў у Грэцкую Калегію, правучыўся там шэсьць гадоў і атрымаў сьвятарства.

Нельга сказаць, што перад тым, як прыняць канчатковае рашэньне, я зусім не вагаўся. Апаноўвалі сумневы: ці вытрымаю? Урэшце ж я мусіў адмовіцца ад пэўнай часткі свайго жыцьця, ад звыклага парадку рэчаў. Але як толькі я пераступіў парог Грэцкай Калегіі, усе сумневы разьвеяліся, як дым. Я зразумеў, што гэта мой шлях.

— Я шмат разоў спрабавала падлічыць усе мовы, якімі Вы валодаеце, і кожны раз зьбівалася зь ліку. Можа, Вы самі іх пералічыце?

— Я вялікі гультай – мовы не любіў вучыць, ды жыцьцё змусіла, бо давялося пажыць у розных краінах. Ну, крыху ведаю беларускую, па-расейску і па-польску разумею. У Грэцкай Калегіі службы адпраўляліся па-грэцку, таму прыйшлося вывучыць грэцкую. А лекцыі ўсе чыталіся на лацінскай мове – хто ня ведаў лаціны, адразу разьвітаўся б з навучаньнем. Валодаю ангельскай, італьянскай, францускай, бо лёс закідаў у гэтыя краіны, крыху ўмею па-нямецку... Такі сабе дылетант – усяго пакрысе. Сьвятару карысна ведаць мовы, бо ніколі ня ведаеш, якая спатрэбіцца, каб несьці духоўную дапамогу людзям. Было б прасьцей, ясная рэч, каб ува ўсім сьвеце гаварылі па-беларуску... Але як гэтага няма – што паробіш...

— Вы вельмі пільна сочыце за ўсім, што адбываецца ў Беларусі ў галіне гістарычнай навукі і гуманітарных ведаў. Як бы Вы ацанілі ўзровень досьледаў у гэтай сфэры, калі параўноўваць яго з эўрапейскім?

— Цяжка сказаць. У Беларусі ёсьць некалькі вельмі добрых навукоўцаў, напрыклад, Генадзь Сагановіч, якія з павагаю ставяцца да фактаў. Гэта самае важнае. Часам ім можа бракаваць веданьня моваў, яны не заўсёды маюць доступ да неабходных крыніцаў. Але яны ніколі не падтасоўваюць фактаў, не падганяюць іх пад свае погляды і ідэі. На жаль, далёка ня ўсе трымаюцца падобных прынцыпаў. Вельмі прыкра, калі нехта, імкнучыся давесьці ўласны пункт гледжаньня, падбірае і падганяе факты пад сваю ідэалёгію. Гэта ўжо не навука, а палітыка. Вельмі шкада, што ў Беларусі зашмат тых, для каго іхныя ідэі важнейшыя за факты. Уладзімер Арлоў некалі згадваў свайго ўнівэрсытэцкага выкладчыка, які казаў: «Сапраўдны гісторык заўсёды знойдзе факты, каб давесьці сваю тэорыю». Гэта вельмі заганны, вельмі шкодны падыход. А калі такія гісторыкі яшчэ і навучаюць іншых, яны робяцца «сьляпымі правадырамі сьляпых». Немагчыма ўявіць большую шкоду.

Калі чалавек, кіруючыся найлепшымі намерамі, бярэцца за справу, на якую ня мае належнай кваліфікацыі і ведаў, хай лепей не бярэцца. Як у прымаўцы: «Добрымі намерамі ўсё пекла высланае». Адпаведныя веды можна здабыць, але бязь іх немагчыма зрабіць добрую працу. Іначай лепш за яе нават ня брацца.

— Кожны, хто чытаў Вашыя працы з гісторыі Царквы, рэцэнзіі і палемічныя артыкулы, ня мог не зьвярнуць увагі на вельмі высокія патрабаваньні, зь якімі Вы падыходзіце да сябе і да іншых. Як бы Вы сфармулявалі «кодэкс навукоўца» – тыя прынцыпы, якімі мусіць кіравацца ўсялякі сур’ёзны дасьледчык, тыя крытэры, якім мусіць адпавядаць грунтоўная навуковая праца?

— Навукоўца мусіць мець адкрыты розум. Пачынаючы дасьледаваць тэму, ты не павінен мець ніякай перадузятасьці, ніякіх папярэдніх меркаваньняў. Інтэлектуальная сумленнасьць і павага да фактаў – найважнейшыя патрабаваньні да навукоўцы. І яшчэ ён мусіць мець сьмеласьць прызнаваць свае памылкі.

— Тэарэтыкі нацыяналізму сьцьвярджаюць, што стварэньне нацыянальнага гістарычнага міту – неабходны складнік фармаваньня нацыі, які дае людзям магчымасьць адчуць сябе «ўяўленай супольнасьцю», аб’яднанай адзіным мінулым. А як Вы ставіцеся да гістарычных мітаў?

— Пісьменьнік можа прыдумляць, што хоча, – яму ніхто не забароніць. Можна, вядома, ствараць казкі для малых – і дарослых – дзяцей. З адной умоваю – каб усе ведалі: гэта казкі. Але ў навуцы... Хрыстос казаў: «Праўда зробіць вас свабоднымі». Каб рабіць нейкія высновы, трэба ведаць праўдзівыя факты. Што такое свабода? Гэта магчымасьць выбару. А каб мець выбар, неабходна як найглыбей ведаць усе факты. Калі я завяжу табе вочы, выведу на ажыўленую вуліцу і скажу: «Ідзі, куды хочаш», – ты будзеш мець выбар? Гэтак жа і ў гісторыі: каб ня быць сьляпымі, мы мусім вывучаць праўдзівыя факты. Вядома, мы людзі недасканалыя, усяго ведаць ня можам, але мы павінны імкнуцца як мага паўней і глыбей уведаць факты.

А шкода ад мітаў вядомая. Людзі часам у добрай веры прымаюць іх за праўду. Але яе ўсё адно не схаваеш, яна абавязкова рана ці позна выйдзе на паверхню, і тады тым, хто ствараў міт, ніхто верыць ня будзе. Прыклад «мітатворчасьці» – гісторыя Друйскага кляштару айцоў-марыянаў. Да апошняга часу існавала ўяўленьне, што яны вялі беларускую гімназію, казалі нядзельныя навукі па-беларуску, стварылі беларускі рэлігійны асяродак. Але ў сапраўднасьці ўсё было значна складанейшым...

— Як бы Вы ацанілі сытуацыю, у якой цяпер апынулася беларускае грамадзтва?

— Я не хачу быць катэгарычным. Мне сумна. Здаецца, у Беларусі ідзе нейкае сыстэматычнае вынішчэньне ўсяго беларускага. Становішча яшчэ горшае, чым было ў Савецкім Саюзе. Саветы хоць мелі нейкія ідэалы, да чагосьці імкнуліся, нават калі гэтая дарога і была фальшывая. Цяперашнія ўлады ў Беларусі ня маюць ніякай ідэі, апроч жаданьня застацца пры ўладзе. Гэта ўзор поўнай бяздушнасьці. Яны ўсё нішчаць.

Але беларускае грамадзтва існуе быццам у двух паралельных сусьветах. Навонкі пануе сёньняшні палітычны рэжым, аднак недзе глыбока-глыбока ёсьць нейкая іншая плынь. На жаль, на паверхню яна яшчэ ня вырвалася. Дай Бог, каб гэта некалі здарылася.

— Чаго нам бракуе, каб збудаваць цывілізаванае дэмакратычнае грамадзтва?

— У нас яшчэ ня выкрышталізавалася нацыянальнага самаўсьведамленьня, разуменьня, хто мы і чаго хочам. І гэты рэжым усё робіць, каб не дапусьціць зьяўленьня ў беларусаў сапраўднае нацыянальнае ідэі. У нашыя дні ў цывілізаванай дзяржаве яе галава (прэзыдэнт, прэм’ер-міністар, кароль – як бы ён ні называўся) стаіць вышэй за ўсялякія падзелы і рэпрэзэнтуе ўсю нацыю. Недапушчальна, каб галава дзяржавы называў пэўную частку сваіх суграмадзянаў «адмарозкамі». Немагчыма ўявіць, каб нешта падобнае сказала брытанская каралева!

— Многія дасьледчыкі называюць беларусаў «недафармаванай» нацыяй. Васіль Быкаў у свой час выказаўся гранічна жорстка: «Беларускі народ памёр». На Вашую думку, ці існуе беларуская нацыя?

— Я не такі пэсыміст, як Быкаў. На маю думку, беларуская нацыя існуе, толькі яна моцна параненая. Якраз тымі, хто надта не хацеў бы, каб яна была. Я думаю, што цела нацыі можна параўнаць зь целам чалавека: калі хворыя клеткі адміраць, арганізм ім на зьмену прадукуе новыя. Спадзяюся, гэтак жа будзе і зь беларускай нацыяй.

— Вы часта цытуеце радкі а. Язэпа Гэрмановіча:
Беларусы самі
Бараны часамі.
У чым выяўляецца гэтая нашая «барановасьць»?

— Беларусы вельмі лёгка, не падумаўшы, згаджаюцца на ўсё, што ім навязваюць, – абы ціха было. Але недзе глыбока ўсярэдзіне яны маюць інстынкт самазахаваньня. Навонкі яны быццам бы прымаюць чужое, але ўнутры застаюцца самімі сабою. Гэтак было да цяперашняга часу. Ня ведаю, ці будзе і надалей, але спадзяюся, што так.

— Хто зь пісьменьнікаў найбольш сугучны Вашаму сьветаўспрыманьню?

— Найбольш я люблю паэму Якуба Коласа «Новая зямля». У ёй паказанае імкненьне беларускага селяніна да «абяцанай зямлі», да таго, што ён уважае за шчасьце для сябе і для сваёй сям’і. Міхал памірае, так і ня зьдзейсьніўшы сваёй мары, але перадае яе свайму брату і дзецям. Ці мы ня гэтак жа імкнемся да свайго ідэалу? Колькі людзей памерла, так і не дачакаўшыся спраўджаньня сваёй мары – незалежнасьці Беларусі... Але яны перадалі гэты ідэал сваім нашчадкам. Імкненьне Міхала «здабыць зямлю, прыдбаць свой кут» вельмі сугучнае з нашым імкненьнем да вольнай Беларусі.

Я ўжо не кажу пра цудоўную мастацкую форму «Новай зямлі». Стварыць яе мог толькі геній Якуба Коласа! Чытаеш – і немагчыма адарвацца.

— У траўні споўнілася 35 гадоў, як адчынілася Беларуская бібліятэка імя Францішка Скарыны ў Лёндане. Можа, Вы прыгадаеце якія цікавыя выпадкі са свайго досьведу шукальніка і зьбіральніка старадрукаў і рэдкіх выданьняў?

— Шмат было ўсялякага... У нейкі час у букіністаў на Захадзе зьявілася досыць шмат рэдкіх беларускіх кніг. Часта букіністы самі ня ведалі іх сапраўднай вартасьці, і таму можна было здабыць вельмі цікавыя выданьні амаль за бесцань. Напрыклад, аднаго разу, лазячы па букіністычных кнігарнях у Нюрнбэргу, я натрапіў на «Кароткую гісторыю Беларусі» Вацлава Ластоўскага ў вельмі добрым стане – нават зь неразрэзанымі старонкамі. Відаць, уласьнік не ўяўляў, колькі яна можа насамрэч каштаваць, і папрасіў за яе ўсяго пяць нямецкіх марак. Я хуценька сплаціў і выбег як найхутчэй з крамы, схапіўшы кнігу, за якую не пашкадаваў бы ня тое што пяць, а дзьвесьце марак.

У 1975 г. у Монтэ-Карлё на аўкцыён выстаўлялася кніжная калекцыя балетмайстра Дзягілева. Сярод іншага быў там і фрагмэнт «Кнігі царстваў», выдадзенай Скарынам. Мы зь біскупам Сіповічам вырашылі купіць яго, колькі б ён ні каштаваў. Нас падтрымалі сваімі ахвяраваньнямі беларусы Англіі. Паехаў на аўкцыён я. Быў у Монтэ-Карлё і прадстаўнік галоўнай савецкай бібліятэкі з Масквы. Фрагмэнт Скарынавай кнігі прапаноўваўся на продаж у апошні дзень аўкцыёну. Атмасфэра была вельмі напружаная. Я гэтак нэрваваўся, што думаў, атрымаю інфаркт. Але выявілася, што маскоўскі таварыш ня мог скласьці мне канкурэнцыі: ён ня толькі ня ведаў сапраўднай вартасьці гэтага фрагмэнту, але і мусіў увесь час шукаць паслуг перакладчыка, бо не валодаў ангельскай і францускай мовамі, на якіх вёўся аўкцыён. Урэшце я купіў Скарыну, да таго ж за параўнаўча невялікую цану. Калі я ўжо зьбіраўся ехаць дамоў, да мяне падышоў адзін расейскі белаэмігрант, які жыў у Монтэ-Карлё, і запытаўся:

— Слушайте, это Вы купили Скорину?

— Я, – адказваю.

— А Вы белорус?

— Так, беларус.

— Вот молодец! – кажа ён. – Хорошо, что в Москву не попал.

Часам я прыяжджаў на аўкцыён загадзя, мне давалі паглядзець каталёг, і я набываў кнігі, што мяне цікавілі, яшчэ да пачатку аўкцыёну. У выніку ў аўкцыённым каталёгу былі пазначаныя кнігі, якія насамрэч на продаж не выстаўляліся, бо іх ужо набыў я. Гэтак аднойчы ў Гаазе адна букіністычная крама мусіла дасылаць пакупнікам свой каталёг, у якім значыўся «Смоленскій областной словарь» В. Дабравольскага – вельмі рэдкае выданьне 1914 г., – хоць насамрэч у продажы яго ўжо не было, бо ён дастаўся мне. Я багата паезьдзіў па сьвеце, шукаючы кнігі. Цяпер, на жаль, ужо ня маю тае энэргіі...

— Вы дапамаглі шмат каму з маладых людзей здабыць якасную эўрапейскую адукацыю. Чаго Вы чакаеце ад сваіх гадаванцаў?

— Каб былі добрымі людзьмі – гэта самае галоўнае. Калі я іх браў да сябе, я ня ставіў ім ніякіх умоваў. На маю думку, калі людзям ставіць умовы, гэта іх можа зламаць. Але я спадзяваўся, што яны прынясуць карысьць іншым, а найперш – беларускаму народу, бо яму вельмі патрэбныя добра адукаваныя людзі. Я мяркую, шмат хто з тых студэнтаў, якім я крыху дапамог, ужо робіць карысную справу. Дасьць Бог, яны зьдзейсьняць яшчэ больш.

Цеплілася ў мяне ціхая надзея, што хоць хто з хлапцоў стане сьвятаром. Адзін зь іх, Ігар Лабацэвіч, ужо атрымаў сьвятарства, другі, Сяргей Стасевіч, атрымаў дыяканскія сьвячаньні і, спадзяюся, неўзабаве таксама будзе сьвятаром. За гэта я дзякую Богу.

— Сьвятар, захавальнік бібліятэкі, гісторык, кіраўнік дабрачыннай місіі, перакладчык, публіцыст, настаўнік і выхаваўца моладзі… Але якая з гэтых іпастасяў для Вас найважнейшая?

— Безумоўна, сьвятарства. Усё, што я раблю, вынікае з гэтага, з майго разуменьня сьвятарскіх абавязкаў. Сьвятарства – гэта вялікая рэч сама сабою. Але яно мае на ўвазе адчуваньне абавязку. У маіх абставінах мне ніхто ня мог загадаць, што трэба рабіць – я мусіў слухаць сваё сумленьне. Яно падказвала, у чым мой абавязак.

— Якія рысы Вы найбольш цэніце ў людзях?

— Перадусім шчырасьць. І, безумоўна, уменьне бачыць у кожным чалавеку дзіця Божае і ставіцца да людзей з належнай пашанай і павагай.

— Ці Вы лічыце сябе шчасьлівым чалавекам?

— Бачыш, некалі старажытныя грэкі сьцьвярджалі, што нельга вызначыць, ці шчасьлівы чалавек, пакуль ён жывы. І я не магу сказаць, шчасьлівы я ці не. Як чалавек скончыць жыцьцё ў згодзе з Богам і пакіне па сабе добрую памяць сярод людзей, тады яго, пэўна, можна назваць шчасьлівым. Не магу сказаць, што я задаволены з усяго, што я рабіў – здараліся і памылкі, і няўдачы. Але адное пэўна: я дзякую Богу за той шлях, на які Ён мяне паклікаў.

— Дзякуй, дарагі айцец, за размову. Дазвольце шчыра павіншаваць Вас зь юбілеем і пажадаць Вам добрага здароўя і плёну ў Вашай дасьледчыцкай працы і пастырскім служэньні.

Гутарыла Вольга Калацкая

Фота Ірыны Дубянецкай