Былы муж прыехаў са сваёй Амэрыкі неспадзявана. Мы сядзелі за сталом, насупраць адно аднаго. – Я хачу вярнуцца... – сказаў.

Такой цішы ў маім доме яшчэ ніколі не было: калі не адчуваеш нават свайго дыханьня, ціша зьмярцьвеньня.

Стол, даўгі стол для вялікай сям’і, засланы белым настольнікам.

Муж сядзіць смутны, ён няшчасны, ён распавядае пра свой няўдалы раман, ён чакае, спадзяецца, што ягоная бяда стане супольнай, сямейнай бядой. Наша дачка, кажа, застаецца вучыцца за мяжой, ёй там падабаецца, вельмі падабаецца, я, маўляў, павінна згадзіцца: добра, што ён настояў забраць яе з сабой, ад’яжджаючы, гэта, маўляў, для яе такі шанец уратавацца ад нашай быдловасьці. Гаварыў, гаварыў...

Я ня чула, я здагадвалася па вуснах. Я даўно стаю каля зачыненых дзьвярэй, яны зачыненыя ўва мне самой. Ён сьпяшаўся, перабіраў у руках «ключы». Мне не перадаваліся ні ягоны боль, ні цяпло.

Вярнуцца?!

Доўгі стол паміж намі, засланы белым, ён мне выдаваўся засьнежаным. Замяло на ім усё начыньне для кавы, сіверам з твараў. Засьнежаным, як тое поле калісьці. Вярнуцца? Я ня ведаю дарогі назад. Тады, адразу пасьля разводу, з суду пагнала машыну на лецішча. Вечар зімовы як мігнуць вокам перавярнуўся на другі бок – і адразу ноч. Матор заглох у замётах. Кінула машыну на дарозе, як цяжкі хатуль з плеч, і напрасткі праз поле, па цаліку. Мне трэба было як найдалей ад нашага дому, дзе яшчэ дзейнічалі мужавы замовы, прысягі, вечныя ловы любові і да апошняга надзея, што дачка зь ім не паедзе. Ад таго места, дзе паранілі, зьнікнуць, заблытаць крывавы сьлед, не баючыся, што па ім у полі можа знайсьці цябе, учуць зьвер – самыя красы.

Сьнег правальваўся, месцамі па каленкі. Азірнулася, хацелася вярнуцца, а сьледу не відно – ззаду ішла пазёмка. Поле ўвесь час перасьцілалася нанова, зьмяняючы навакольле. Нечалавечым нюхам, зрокам здагадвалася, дзе тут маё жытло.

Ад парога, праз усю хату, адразу да Багародзіцы, матчынага абраза. Хацелася нешта ёй сказаць – яна падняла руку да вуснаў, запыніла. Так звычайна стаяць, зьбедаваўшыся, сялянкі на хаўтурах – замкнуць вусны, сьцяць мову – знак маўчаньня. «Пакарміце Мурзу...» – патэлефанавала дамоў і заснула, ня цепліўшы, не распранаючыся, як у сабачай будцы, каб не абраз.

Назаўтрая, агледзеўшыся: чатыры сьцяны, нізкая столь, страха на самыя вочы – гэта не работа! Я буду тутака будаваць сапраўдны дом, той, пра які марылі, жывучы разам. Гэта будзе мой Элізіюм на гэтым сьвеце, дзе заўсёды пануе дзень. Душа мая для нараджэньня зноў выбрала вось гэтае месца. Я старажытная пчала: парушыш соты, а яна, не зважаючы, надбудоўвае тое, на чым спыніла стыхія.

Парушаны мой падмурак, а я будую адразу «сёмы паверх»!

Трэба вярнуцца ў горад адно па сабаку.

Людзі дзівіліся: жарт – і мужык, і дачка зьехалі за адным разам. І, пабыўшы: скора яна звыклася, вунь якую будоўлю распачала! Не, гэта ня звычка. Гэта калі ты забываесься, якой была ўчора. Ты быццам раптоўна зайшла ў цень, у свой уласны цень. Ты яшчэ некаторы час павернутая да блізкіх тварам, як да сонца хатняга, павернутая ўдзень, на змроку і ўначы. Выцягнутыя рукі ў адным кірунку з гадавымі колцамі павернутага да сонца дрэва. І раптам словы, позірк, рухі – усё зьвяла ніцее, пакуль на табе не аджыве атожыльле, як на ствале пашкоджаным.

Зіма, лета, сонечнае сьвятло, ягоны халодны прамень, як ад люстэрка, выцягнутага з кішэні: нехта высачыў цябе, гуляючы, і забыўся.

Вярнуцца?

Я прайшла ў адзіноце занадта вялікі шлях, намагаючыся на ўсё забыцца. Ішла праз гушчар, высякаючы сабе сьцежку, як у джунглях, і яна за мной зарастала ўвачавідкі – я не патраплю вярнуцца. Удзень і ўначы чула галасы людзей, яны прысягалі адно аднаму на вечнае каханьне, на сяброўства, успрымала іх, як сьпевы птушак. Ведала па сабе, што яны часьцей прапануюць замест вечнага нешта ўзамен.

Але хіба можна даць чалавеку нешта ўзамен хлеба надзённага...

Гарадзкія вуліцы звузіліся, як калідоры, цёмныя сьцены з усіх бакоў шорамі на вачах. Вярталася сюды толькі па будаўнічыя матэрыялы. Узіралася ў свой былы дом, бы ў чужыя вокны. Дом быў населены нашымі прывідамі, там быў схаваны наш нечаканы сямейны разлад. Я не гадавала дачку для Амэрыкі, гэта мяне гняло найболей. Я не сурагатная матка. Чаму яна так лёгка ад’ехала?

Зазірнуць ва ўсе цёмныя куткі пакінутага дому, падняць масьніцы, спусьціцца ў падполак. Сабраць аскепкі церніцы матчынай, той пасудзіны, якую я выпусьціла з рук, несучы перад сабой, жывучы ў сям’і.

...Нарадзілася дзіця, Дзям’яна. Дзіця быццам незапрошанае, як неспадзяваны верадлівы госьць у доме. Мы перашкаджалі мужу. Ён вяртаецца стомлены, ён працуе бязь меры, каб сабраць грошы на сапраўдны дом, на машыну і, вядома, на прэстыжную школу. Ён зачыняецца. Ужо дачка стукае ў дзьверы: тук-тук. «Хто там? Я Дзям’яна!» – сама сабе адказвае і адыходзіцца. Муж глядзіць «навіны», дачка тук-тук па падлозе, як капыткамі, узад-уперад – зноў незадаволенасьць. Ён праз паўгоду настояў, каб мы знайшлі няню, маўляў, мне самой ужо час станавіцца ў аглоблі, і так шмат грошай упушчана праз роды. Я не забавілася ў шчасьлівай пары мацярынства, калі корміш цыцкай. Малако на працы бегла толькі што не па лытках, быў час нейкага дзікага несупыннага гону.

Адна, другая, няні не затрымліваліся. Я разьміналася з каторай, прыйшоўшы, у вітальні, як са зьменшчыцай на казённай працы.

Трэцяя, яна нарэшце размаўляе па-беларуску. Сваю мову маюць ручаі, дрэвы, дождж, птушкі, мову маюць і рэчы. А наш дом быў нямко, гэта я цяпер зразумела, катух бяз ладу і складу, будаўнічая пляцоўка. Дзіця – як на мяжы ў полі, пакуль мы, бацькі, «нажнём» на хлеб з ікрой. Стол, табурэт, зэдлік, чужая цётка побач і, як адкупнога, кожны дзень у руку новую цацку, цэлы пагорак цацак – і гэта ўся краіна дзяцінства. Мы, маўляў, будуем новае заможнае жыцьцё. Можна сказаць, новую вольную краіну, бо лічылі сябе шчырымі прыхільнікамі адраджэньня. Былі, так сказаць, занятыя ў «падтанцоўках» нацыянальнага руху.

Трэцяя няня, яна з інтэрнату, яе памятаю найлепш. Цяпер цяжка сабе прызнацца, як мы з мужам абмяркоўвалі ейны прыход: а ці ня ўгоніць яна нас у кошт, калі будзе і палуднаваць у нас. Апошняя часьцяком прыводзіла да стала і свайго малога сына. А яе, і кожную зь іх, трэба было прыняць інакш? Завесьці ў дом, як на пасад, расказаць пра нашыя традыцыі сямейныя, дарагія звычкі, таямніцы. Бо ў кожным доме жывуць па сваім асабістым сонцы, у кожным, як на іншай плянэце. Урачыста, даверліва перадаць на ейныя рукі сваё дзіця. Хіба дом гэта ня ўнутраная прастора гаспадара, не галоўны інстынкт?

Памятаю, тэлефаную часьцяком ёй з працы, падыходзіць да тэлефона не адразу, быццам у нас трыццаць пакояў. Дзіця сьпіць, кажа. Тады чаму так марудзіць, чым займаецца?

Неяк выдалася, што мы былі зь ёй дома разам. Нехта патэлефанаваў. Няня стаяла якраз каля апарата. Замест званка іграла музыка, Поль Марэа, таката, нядаўна прыдбалі такую «забаву». Я бачыла праз адчыненыя дзьверы з кухні: няня не падымала трубку, яна стаяла, слухала. Кароткія гукі, тая музыка, якая ўзьнікае ад дотыку блізкага чалавека, ад ягонага слова ці проста, калі адчыніш музычную скрыначку. Яна стаяла нерухома, спынены зрок, невысокая, зграбная, чыстая лялька. Зараз мэханічна, нягнутка падыме адну руку, другую, пратанчыць, зробіць паклоны і зьнікне. Скрыначка зачыніцца, мы зноў застанемся бязь няні.

Я застыгла зь церніцай у руках, яшчэ матчынай, адзіная рэч, якая мела існую назву, магнэс, адзіная з матчынага гнязда. А так ніводнага чарапка дзеля строю, дзеля ладу, забавы, каб спыніць, перавесьці вочы ад пялюшак. Толькі во тэлефон, куплены выпадкова, і той цешыць толькі няньку.

Што гэта нам ёсьць?

Такі дом лёгка пакінуць...

Мы жылі, як перасяленцы, на часовым прыпынку. Нас такіх шмат, несканчоны цягнік. Заўсёды здарожыўшыся, заўсёды пад цяжарам жыцьця, нашыя дзеці не запамінаюць месца, дзе мы спыніліся, бо яно не абжываецца.

Я толькі зараз ірванула ручку стоп-крана, каб нарэшце пабудаваць дом.

Ужо я ваджу дачку ў дзіцячы садок. Зіма, я сьпяшаюся, як заўсёды, я ляту, яна падае з санак у сьнег. Камунальны завулак, ён спускаецца да ракі. Раптам дачка бачыць гэтую раку, вялікую ваду, яна зьнямела, яе туды як за руку пацягнула. Яна да ракі, я назад, да сябе, яна ізноў туды. Злуюся, хапаю, як шчаня, на рукі. Дачка плача, плача ўсю дарогу, крычыць зь нейкім дарослым жалем. Што было ў ейным балючым голасе? Быццам я рыдлёўкай секла, абсякаючы ейнае маладзенькае карэньне, ледзь пазначаны навык супадзеньня з прыродай, зь местам на зямлі.

Усё гэта ўспамінаю, як злачынствы нейкія. Адзінае маё жаданьне: калі яна наведаецца часам, легчы зь ёй разам спаць. Спавіць яе сваімі думкамі, адпіхнуцца ад сучаснасьці, як у чаўне ад чужога берагу, і плыць. Часта ў сьне бачу вялікую ваду. Заўсёды дзікая, няўрымсьлівая, як зьвер, не стрыножаная парапетам, да яе лёгка падысьці, ступіць у ейны вільготны сьлед.

З усіх бакоў чую гаворку пра матчыну мову і рэдка пазнаю яе, як той казаў, у твар. Быццам каторы прамаўляе словы песьні, ня ведаючы мэлёдыі ці ня маючы голасу. Быццам чалавек не нарадзіўся, а быў знойдзены ў капусьце.

Сяджу з дачкой на бацькоўскім сходзе, слухаю клясную кіраўніцу. Раптам заўважаю, што міжволі рухаю сківіцамі, бы пераціраючы пачутае, сілячыся праглынуць. Нешта сырое, як ня высушанае як мае быць на печы, зерне, засыпаю і засыпаю жменяю ў жорны. Выходжу, аж бакі баляць, як сказала б вясковая баба, праехаўшы ў пустой каламажцы па выбоінах даўнейшай брукаванкі, зьлезшы нарэшце далоў.

Яшчэ доўга словы кіраўніцы целяпаюцца, бразгацяць паражняком, набягаюць адно на адно. Цяпер толькі адныя лекі – здумаць нейкую прычыну зайсьціся да Хрысьціны, каб зьняць сурокі. Па сёньняшні дзень заходжу да яе, як да варажбіткі.

Хрысьціна нешта гаворыць, я не заўсёды лаўлю, унікаю ў сэнс, хай выбачае, я слухаю музыку мовы. Той плыўкі гук веснавое вады зь перакатам праз сустрэчныя камяні на дне, карэньне, вільготны шэпт пяску-плывуна, шоргат белага, сыпучага жвіру з далоняў ці пад нагамі – і зноў перакат. Я каля яе пастаю сьцішана. Я да яе, як да ляснога ручая ў горадзе. Карціць кожны раз запытацца: а што, каля цябе ў вёсцы таксама бегла вада? Кожны раз тое распазнаваньне, тая дарагая згадка, бы раптам пачуў мэлёдыю з тваёй калыханкі.

У такія моманты адчуваю сябе амаль ва Ўэлзе, там пануе на ўзроўні з ангельскай валійская старажытная мова першых жыхароў Брытанскіх выспаў. Паўсюдна даўжэзныя назвы вёсак, адну зь іх можна перакласьці прыкладна так: «Месца каля царквы, дзе б’е чырвоная крыніца і дзе каля пячоры над магілай расьце рабінавы куст». Замест кароткай назвы сваёй вёскі я напісала б на шыльдзе каля дарогі: «Месца паміж дзьвюма рэчкамі – Лычоўкай і Дубоўкай – і балацінай, дзе «водзіць» і ўдзень, месца на пагорку, адкуль відаецца, пільнуецца кожны свой чалавек, які сышоў ці зьехаў адсюль, месца, дзе... маё сэрца». Царкоўем называюць поле побач, там наша сенажаць.

У такую вёску лёгка трапіць нават у стане амнэзіі.

Рэчкі даўно выпрастала мэліярацыя, ляжаць у равах, як нябожчыцы. Але іхныя галасы па сёньняшні дзень дзынькаюць мне завушніцамі.

Падымаю слухаўку, чую то аднаго Андрэя, то другога (з «НН», зрэдку тэлефануюць, па справах, вядома), іхная скорагаворка што плыткая веснавая вада па каменьні са стрыманым маладым сьмехам на заваротах. Нідзе не замарудзіўшыся, разбураючы межы, перашкоды, напрасткі – да вадаспаду ў вялікую ваду. Аж пырскі халодныя на маім твары. Размова скончылася – і сполах: пра што каторы гаварыў, ці патрапіла адказаць? Бо я слухала толькі музыку бягучай вады. Так гавораць у нашай вёсцы мужчыны. Ідуць заўсёды крыху наперадзе баб ці там касьба, ці малацьба, толькі голас адносіць. Ідзеш ззаду, як крутым высокім берагам гаваркой ракі – не сысьціся і бліжэй не падысьці.

А іншы раз чую ў скорагаворцы Андрэеў рытмічны перастук абцасаў, як у пасадоблі, вядома, зь беларускім музычным акцэнтам: постаць з высока паднятымі грудзьмі, жорстка, нерухома пастаўлена галава – тыповы мужчынскі танец карыды. Жанчыне тутака толькі роль чырвонага плашча.

Ніхто зь іх не выкладаў мову маёй дачцэ, і сама я гавару на трасянцы.

Хаджу вакол свайго былога жытла, зазіраю ў адно акно, у другое, трэцяе... На шкле скрозь марозныя сьвяточныя малюнкі да зоркі Раства можна дакрануцца рукою. Калядкі. Калядкі, памятаецца, толькі на шкле...

Сьвята яшчэ няма, сьвята яшчэ ў дарозе, а дзеці ў ліцэі ўжо ладзяць сустрэчу, нешта накшталт спэктаклю. Рыхтуецца сьвяточны стол, гульні, падарункі. Усё адбывалася заўчасна, да прыходу вялікай госьці, дзеля якой быццам усё і рабілася. Ніхто не чакаў ейнага прышэсьця. Адным словам, проста спэктакль на тэму. Калі не ўпару, не ў назначаны вякамі час вадзіць карагод, гэта можа падзейнічаць нават на сонца, памятаецца, казалі ў вёсцы старыя людзі. Маўляў, нешта можа парушыцца ў навакольнай прыродзе. І ў чалавеку, вядома.

Дачка вярталася размагнічанай, як я калісьці зь вечарынаў пад раніцу. Да часу, да пары разгортваліся падарункі, сьпешна, нэрвова, у спадзеве адно на той гасьцінец, якога не каштавала, ня бачыла. Цяпер я разумею: яна шукала нейкай дзіцячай неспадзяванкі і не знаходзіла. Падсьвядома адчувала: мяне верадзіла ейнае і маё асабістае несупадзеньне зь векавымі рытмамі. Я спрабавала нешта выправіць, ставіла дома ялінку, вядома, сьпяшаючыся, у самы апошні вечар. Я выконвала, падкрэсьлена выконвала рытуальную дзею, але без рэлігійнай веры, якая мусіла б зьвязаць рытуал з нашым штодзённым жыцьцём. І дзіця лічыла, што гэта проста чарговы спэктакль, хатні тэатар, ня болей. Магнэз рытуалу ня меў сілы.

Сьвята ўжо хадзіла па горадзе, пад нашымі вокнамі, а мы ня чулі, каб адчыніць дзьверы, упусьціць яго ў дом – мы ўжо спалі. Стаяла на кухні пустая латка, у ёй я зьбіралася церці мак на малокі, варыць куцьцю, да апошняга зьбіралася. Але... нашыя калядкі толькі на марознай шыбе.

Мы з усяе моцы разгойдвалі наш дом – вось нашай плянэты.

Сьціралася тысячагадовая памяць роду.

Увечары на пляцоўцы пачула: калядавалі тры хлапчукі, сьпявалі сьвяточнае. «Чаму на расейскай мове?» – запыталася. Дзеці разгубіліся, засьпяшаліся да дзьвярэй.

– Мяне бянтэжыць вашая ўпартая арыентацыя толькі на матчыну мову, не зважаючы тое, хто гаворыць і пра што. А на ёй ужо навучыліся размаўляць і сапраўдныя здраднікі, зламысьнікі, – абурыўся муж надзіва сур’ёзна, быццам я ўзьверадзіла яму нешта вельмі балючае. – Зь несьвядомым чалавекам трэба працаваць, паводзіць сябе, калі ты разумнейшай сябе лічыш за іншых, гэтаксама, як пастыр у царкве, на ўзроўні казані. Тым больш, што ён табе часьцей невядомы – дыху ягонага ня ведаеш. Тлумачыць трэба. Вы не адчуваеце свойскасьці нацыянальнай. І маральныя, і палітычныя пытаньні вырашаеце па-вясковаму: з каламі адзін на аднаго, вёска на вёску! Нельга так пагарджаць поглядамі тых, хто цябе не разумее, не згаджаецца з табой. Яны разьлічваюцца за сваё непаразуменьне вялікай цаной, такой самай, як і ты, цаной свайго кароткага жыцьця. Яны плацяць будучыняй сваіх дзяцей. Няўжо гэта ня доказ, што твой супраціўнік мае права на павагу, на спачуваньне? Сварай, абразамі ты мне нічога не дакажаш! Не запэўніш, што твая пазыцыя больш вартая за маю, больш чалавечная, не! Гуманную ідэю ў народ павінны несьці гуманісты, а не гуманоіды, якія запалохваюць нязвыклымі выхілкамі. Крэўныя толькі тыя, што размаўляюць па-беларуску, а астатнія – пасынкі? Матчына мова, калі яна сапраўды матчына, ня можа разьяднаць сям’ю, маю на ўвазе нацыю! Як, скажы мне, я магу спадзявацца на тое, што калі ты пераможаш, твая ўлада будзе справядлівейшая? Калі так, дзе падстава? Усялякае зло, самае найменшае, учынак ці слова благое, абсалютнае, як сказаў нехта...

Я маўчала. Ці была я зь ім згодная? Але... Я здагадвалася, з кім ён спрачаецца. Ягоны лепшы сябра выступіў у газэце з артыкулам, дзе амаль гвалціў несьвядомага, так сказаць, чытача, сваімі доказамі. Другі сябар, той пісаў па-расейску, сапраўды, як той пасынак, быў занядбаны на радзіме: уладай, што апазыцыянэр, апазыцыяй – за мову. Іх было трое. Трэці ён сам. Ён пакутаваў: з кім? На чыім баку? Ён перажываў крызіс сэнсу. Адышоў ад усіх, хутка і ад’ехаў за мяжу.

Ня памятаецца, каб мы яшчэ калі-небудзь вярталіся да гэтай размовы. Мы рухаліся з большасьцю гэткіх самых наежджых зь вёсак гараджанаў. Мы яшчэ разам, і кожны раз, калі пільна трэба было ляцець з дачкой на вакацыях у вёску да бабулі, ляцець, як у вырай, мы, вядома ж – у Турцыю.

Мы заглядаліся на чужыя сьвяты, хацелі патрапіць быць сучаснымі. Мы валодалі стратэгіяй выжываньня, зусім ня ўмеючы проста жыць. Мы не вытрымлівалі сутыкненьня з цывілізацыяй. З ужо наладжаным сьветам.

Туга, скруха, мне невядомы гэты стан – я вылечылася ад болю адразу, як толькі пачала сама будаваць дом.

«Вось гэта дык гаспад-а-ар!» – чула, стоячы на панадворку, галасы незнаёмых людзей, ішлі, гуляючы, каля маёй будоўлі. Хоць ты дагані і патлумач: тут ані блізка таго гаспадара! Гэта яшчэ тое сабе, а вось застацца ў доме без мужчыны, што без люстэрка: у мяне гадамі ўборы адным строем. Мне выдавалася: калі я здыму свой фартух, самому Богу давядзецца зачыніць сваю кузьню.

Першы пакой, другі, трэці і адразу пусьціць туды насельнікаў. Фікус! Італьянцы лічаць яго дрэвам жыцьця, гэта праўда. Моцная карнявая сыстэма ягоная сьцягвала да сябе нават мае перадумкі, адчай. Шост пад стольлю каля печы, кубел, скрыні з лазы – усё па памяці, навобмацак сярод звыклых па нашым часе новых бесхарактарных рэчаў. Менавіта найперш куфар. Стары, вялізны, ён стаяў, як саркафаг. Адчыні вечка – дыхаў у твар зямельным тлом, мая складзеная адзежа бы нечыя парэшткі. Там яшчэ жылі духі маіх продкаў. Заставалася толькі завязаць вузёл на апошні час, як рабілі жанчыны майго роду, і скласьці тэстамэнт. Без прымусу, намовы і парады, пры сваёй памяці папрасіць зладзіць апошні прытулак, загадзя прыгледзеўшы месца, вядома, на пагорку, паміж Лычоўкай і Дубоўкай. Іншы раз выдавалася, я зачыняла цяжкое вечка куфра над сваёй галавой з поўным даверам да таго сьвету, якога ня мела на гэтым, і вярталася назад акрыяўшы. Я не баялася, не цуралася старасьці, я прымярала ейныя ролі, як даўнейшыя сукенкі з крэпдэшыну.

Старая рэч робіць бясконцасьць жыцьця ўласнай, як сказаў нехта з геніяльных, вядома ж, мужчына.

Тэраса конча адкрытая, толькі што пад страхой. Заліе, занясе, дошкі пагніюць, ня раілі суседзі. А хацелася, каб так і было, каб хоць адзін «пакой» быў бяз вокан і дзьвярэй, з даверам да дажджу, да сонца, да ветру. Няхай сабе і сьнег забрыдзе сюды, скруціцца, стуліцца белым мядзьведзем пад ногі. Тут лёгка ўлавіць першы подых вясны ў твар. Ён асаблівы, гэта калі нехта да цябе раптам з блізкай гаворкай, шэптам. Толькі на адзін кароткі момант, потым вецер падымецца ўверх скапой, разьвіхнуўшы вялізнае скрыльле, пабудзіць дрэвы. Усё навокал дыхае, пацягваецца, пазяхае: сёньня якраз Саракі, сорак птушак прыляцела, адна зь іх завітала на маю тэрасу.

Ідзеш, і раптам з галавы спаўзе хустка на плечы, як сьнег на пагорку, сама па сабе, – па цяпле.

«Ты плачаш?» – запытаецца мая сяброўка, пачуўшы мой дрыготкі голас па тэлефоне. Я выціраю вочы, я пярэчу, бо гэта ня сьлёзы. Гэта як на лісьці, на траве, на камянях у самы шчыры ранішні час. А ў мяне ад гэтай самай шчырасьці і колькі разоў на дзень, калі адчуваю сваю жывую душу. Жыць, жыць...

Вечарам неяк, выйшаўшы з Мурзай у лес, забавілася, вярталіся ў поўнай цемры. У вокнах гарэла сьвятло. Здалёк дом быццам углядаўся ў навакольле пільным вокам. То, адышоўшы ад акна, сьвятло цеплілася ціхім вогнішчам у каміне, адкідваючы чыесьці цені. «О, ужо ўсе дома!» – сэрца сарвалася на момант. Звычайны флэш-бэк – карцінкі зь мінулага жыцьця. А я проста забылася выключыць сьвятло, адыходзячы.

Дом выкарыстаў гэта – дом прыкінуўся вясёлым упарадкаваным гняздом. Дом меў сваю волю, як я адчула пазьней. І больш не выключала сьвятло, патураючы яму, калі выходзіла вечарамі ў цемру.

Але сыходзіў ад мяне мой апошні сямейнік, старая Мурза, свайго заводу, сваёй гадоўлі, як кажуць. Сыходзіла з дому дзіўная істота. Ад першага дня, усе гады, кожны раз, кожны! калі падыходзіш да яе, лашчыш, корміш, адчуваньне імгненнага пачуцьця, быццам удалося злавіць, патрымаць у руках рэдкую птушку, прыручаную толькі на момант. Толькі на момант таго захапленьня, што яна табе належыць...

Ноч... Ні здумаць, каб распрануцца, кладуся ў адзежы. Бы я ўжо стала на дарогу нашае бяды, ужо ў дарозе, удзень і ўночы, ужо выправілася, і так да самага скону. Накрыцца карціць (дзіўлюся я зь сябе) нечым старым, куфайку знайшла, нечым даўнім, звыклым. Да звыклага хочацца дакрануцца, да тых рэчаў, якія табе доўга служылі, былі ўвесь час побач. Каб было, дык матчынай, бацькавай адзежынай – рызы маіх сьвятых, каб адцягнула ад галавы. Шукаю па хаце, зьбіраюся ў начную дарогу.

Я ня спраўлюся... трэба ж капаць копку... трэба каго паклікаць. Званок, чую голас блізкай сяброўкі, не пасьпяваю патлумачыць свой стан – яна сьпешна разьвітваецца, бы ўцякаючы ад нас. Адразу сьцерліся на маёй дарозе ўсе дапаможныя знакі: я мушу ўсё сама зрабіць, у поўнай цемры, захаваць ад чужога вока. І толькі празь некалькі дзён яна зноў патэлефанавала. «Я спужалася, я ня ведала, што табе казаць, пакуль выпадкова не пачытала: у сабаку чалавек знаходзіць тое, чаго ня можа напаткаць у іншым чалавеку». У яе зусім інакшая школа жыцьця.

Мурза адыходзіла на канапе, у маіх нагах. Туман уваччу, бы нехта дыхаў у сьцюдзёным пакоі на люстэрка. А потым, пахаваўшы, я яшчэ доўга спала на тым месцы, на канапе, датуль, пакуль холад з пакою не сышоў, ня зьнікла імжа, каб не баяцца цемры, не баяцца сьмерці. Мяне сустрэнуць там усе тры мае сабакі... І сказаць сябрам, экстравагантна, па сёньняшнім часе, у стылі хай-тэк: пахавайце мяне таксама без труны, я буду яшчэ доўга дыхаць праз поры зямлі, буду жыць, як жыве карэньне. І яны, зьніякавеўшы, будуць сьмяяцца жорсткім сьмехам. Нечы патрывожаны дух ценем мільгане ўваччу, ценем аж з паўночнага Ўэлзу, ХІІІ стагодзьдзя, постаць князя Левэліна, ён адзін з самых першых у вялікай жалобе паставіў помнік свайму сабаку Гелерту.

Толькі аднойчы дзынькнула шыба вакна ў пакоі, дзе мы спалі з новым шчанюком. Самае першае, звыклае: птушка начная? нехта кінуў з вуліцы камянём? Потым яўкнула шчаня ў нагах, паднялося і перайшло на другое месца, азіраючыся. Мурза заўсёды спала менавіта там! Спакой сышоў раптоўна, як сон: так, гэта ня птушка і не камень у шыбіну, гэта быў гук расхінутай фіранкі з шклянымі пацеркамі... Мурза наведалася. Яна вярталася ячшэ раз, ёй нядоўга да нас ісьці. Душы жывёлаў застаюцца там, дзе пахаваныя, запэўніваюць аўтары эзатэрычных пісаньняў, а паводле меркаваньня будысцкіх настаўнікаў душы жывёлаў і людзей наагул прынцыпова нічым не адрозьніваюцца.

Шчанючка пароды шэлці, астраўлянка, любіць станавіцца пярэднімі лапамі на вялікі камень на панадворку і доўга так стаяць, углядацца заўсёды ў адным напрамку. Пэўна, адсюль ёй бачацца родныя Шэтляндзкія астравы.

Мы зь ёй былі вартыя адна адной.

Дом падабаўся маім гасьцям. Яны наяжджалі гуртам, разыходзіліся па пакоях, асядалі там-сям: на высокім куфры, у крэсьле-гушкалцы, стомлена, асалавела пасьля гораду, як птушкі пасьля доўгага пералёту. Весела фатаграфаваліся, іншы раз я здымала сама. Доўга потым разглядаю, што выйшла, бы чытаю пасланьні з тае пары.

І раптам вось гэты: мае маладыя сябры, жонка з мужам. Сядзяць у маім улюбёным крэсьле. Яна прысела ля яго на поручні, ледзьве нахіліўшыся, ледзьве дакрануўшыся крылом да ягонага пляча. Быццам прысела ў апошні момант, зьляцеўшы аднекуль зьверху, анёлам-ахоўнікам. Ейная сукня, падол яшчэ аднесены хваляй паветра. Пярсьцёнкі на руках – закальцаваная рэдкая птушка. Твары іхныя, позы разьняволеныя, хатнія, яны быццам у сваім доме, яны дома. І гэта не выпадковая хвіліна спакою – яны тут гаспадары, сядзяць, адпачываюць. Яны заўсёды былі тут і ніколі нікуды ня сыдуць. Дом мой іх выбраў сабе, затрымаў, пасадзіў.

Дом мне здрадзіў?!

Я ачахла, разумею, што будавала яго не для сябе адной? І гэты другі, ён існаваў тут побач увесь час, пакуль будавалася? Іншы раз шкодзіў, нечага дамагаўся – дамагаўся маёй рукі? Той гук незразумелы раней вечарамі, у кутку, дзе стаяла крэсла-гушкалка, ён цяпер нагадваў мне, бы нехта раз-пораз выбіваў попел зь люлькі, муж ніколі зь ёй не разлучаўся...

Вярнуцца?!

Муж цяпер сядзеў насупраць, ён чакаў адказу.

Дом стаіўся, пільнуючы мяне. Старыя рэчы перагаворваліся паміж сабой, бы старыя людзі, седзячы на прызьбе. А то стаялі, сьцішыўшыся, урачыста, даўнейшым пасагам. Толькі што выкупу ніхто не патрабаваў. І мне заставалася б толькі пераапрануцца хаця б у нешта лепшае, каб пачуць: «О, табе пасуе!..»

Хутка пераводжу размову. Колькі часу ляцець з Амэрыкі? Дзе перасядка? Нешта пра надвор’е. Мы не перагарнулі аніводнай старонкі нашага жыцьця, гаварылі абы пра што, толькі вецер ганялі туды-сюды. Раз-пораз ён перапытваў нейкія дробязі, забываючыся наразе. Уставаў з-за стала, хадзіў узад-уперад, хваліў дом, і зноў пра тое самае. Хвалюецца? Ці слухае ён мяне?

– Час ляціць хутка, – зазначае сам сабе, – вельмі хутка...

Хутка? А мне выдавалася: я стаю дрэвам у полі, дрэвам зь нелічонымі гадамі, дрэвам без узросту, ад усходу да захаду, ад зімы да лета, не захінаючы голаў, поўнае вецьце лёгкіх думак, як залётных птушак пералётным часам. І толькі адна балючая думка, ад поўдня да нашай поўначы гэтай вясной, каб які чалавек з ружжом не пераняў птаха ў дарозе да мяне, да майго гнязда. Як гэта «апэратыўна» робіцца на Ўрале: забіта шмат – і аніводнага хворага, паведамляецца без спачуваньня.

Ці бачыць муж мяне такой, якая я цяпер ёсьць? Да каго ён хоча вярнуцца?

Ён раптоўна засьпяшаўся, быццам аб усім ужо дамовіўшыся, звыкла запрасіў яшчэ гарбаты, знарочыста адкінуўся на сьпінку крэсла, запаліў люльку. Ён ствараў моманты даўнеўшага жыцьця паміж намі.

Я, падаючы на стол, адчувала сябе, як у кавярні «бістро» дзе-небудзь пры дарозе.

Хутка і ад’ехаў.

Выйшла на панадворак, хадзіла па садзе. Вось і скончыўся мой жаночы век, думалася пільна. Глядзела сабе пад ногі, быццам недзе менавіта тут знаходзіўся пункт незвароту, як кажуць псыхолягі.

Нехта паклікаў. За плотам стаяў мужчына: мардаты, барада саламяная, увесь у гліне, у цэгле – чысты гліняны Вялес! Ледзь пазнала: будуецца недалёка, пад лесам, разводнік, казалі бабы. Здаецца, яшчэ недзе бачыла, так... у акрэсьцінскім пастарунку, нас разам затрымалі на плошчы... Так, гэта ён.

Гліняны Вялес папрасіў вады. Адзін кубак, другі, трэці, знарочыста марудзіў. Хацела забраць вядро, ён запыніў:

– Я доўга буду піць, – сказаў, гледзячы ў вочы, грымнуў уладарна, аж, здалося, над домам, над садам да лесу – рэхам.

Божа... у чым я... у што апранута... як я выглядаю? – сполахам пранеслася ў думках, высьвечаных да дна, бы маланкай, нечаканым першым громам. Хіба толькі ў люстэрку поўні я бачыла адбітак свайго твару, гадамі стоячы ноччу ў акне, углядаючыся. Твар невыразны, зь мінай нязьменнай вартаўніцы свайго зорнага дому.

У паўдні заўважыла, перад каменнай дарожкі ў садзе вільготную цень ад падземнага ручая.

Пэўна, ён зьмяніў сёньня свой напрамак да мора, пайшоў праз мой сад. Запульсавала ягоная таямнічая вэна зусім блізка...