Для мяне вялікі гонар прачытаць дзесятую штогадовую Гелнераўскую лекцыю перад, безумоўна, самым аўтарытэтным форумам даследчыкаў нацыяналізму. Дазволю сабе сказаць некалькі словаў у памяць вялікага інтэлектуала, Эрнеста Гелнера.

Як і мой бацька, Гелнер нарадзіўся ў 1925 г. у Парыжы, у габрэйскай сям’і, што паходзіла з неспакойнай усходнееўрапейскай славянскай краіны (мой бацька — з Расіі, а Гелнер — з Багеміі). Як і мой бацька, Гелнер вярнуўся ў краіну сваіх продкаў і там вырас. І ўзростам, і інтэлектуальна я магла б быць яго дачкой. Кніга Гелнера «Нацыі і нацыяналізм» (1983) стала для мяне зыходным пунктам у маіх уласных досьледах. Але, як часта здараецца паміж пакаленнямі бацькоў і дзяцей, я заняла, хутчэй, радыкальную, чым кансерватыўную пазіцыю. Я шмат у чым не згаджалася з аўтарам на самым глыбокім, анталагічным узроўні. Гелнер, як усе сацыёлагі‑структуралісты і філосафы‑матэрыялісты, разглядаў гісторыю, галоўным чынам, як працяг біялагічнай эвалюцыі (хаця, трэба падкрэсліць, паводле Ламарка, а не Дарвіна). Я ж меркавала, што чалавецтва складае асобную рэальнасць, зусім іншую ад жывёльнага свету. Карэннае адрозненне ў тым, што ў людзей жыццёвы досьвед перадаецца з пакалення ў пакаленне сімвалічна (нематэрыяльна), а не генетычна (матэрыяльна). Ужо сама па сабе гэтая своеасаблівасць робіць чалавецтва вартым асобнай дысцыпліны. Яна, у сваю чаргу, абумоўлівае своеасаблівасць чалавечых супольнасцяў (бо яны, адрозна ад жывёльных, арганізуюцца на сімвалічным, а не матэрыяльным узроўні), і своеасаблівасць чалавечай гісторыі (бо яна падпарадкоўваецца найперш законам культурнай, а не біялагічнай эвалюцыі). Таму даследаванне чалавечай гісторыі і грамадства павінна засяроджвацца на культуры, разглядаць культурныя, або сімвалічныя, фактары як і прычыну, і вынік гістарычных і сацыяльных працэсаў.

Аднак, нягледзячы на фундаментальнае разыходжанне ў поглядах, я лічу, што шмат у чым іду па слядах Эрнеста Гелнера. Я згаджаюся з ягоным падзелам навуковага свету на «рэлятывістаў», «фундаменталістаў» і рацыяналістаў‑скептыкаў, якіх ён называў «пурытанамі часоў Асветніцтва». Як і ён, я прылічваю сябе да апошніх. Я цалкам падзяляю яго непачцівасць што да вызначаных граніц паміж «антрапалогіяй, рэгіянальнымі доследамі, эканамічнай гісторыяй, паліталогіяй і сацыялогіяй» — вядома, што ён сам парушыў усе гэтыя граніцы. Спадзяюся, мая лекцыя дадасць да гэтага спіса, разбурыць сцяну, што зусім беспадстаўна адасабляе ад некаторых іншых навуковых традыцый. Мне прыемна думаць, што ў сваіх доследах я працягваю тое, што найбольш захапляла ў Гелнера, — разбурэнне эмпірычна неабгрунтаваных, але трывалых інтэлектуальных догмаў. Ці згадзіўся б ён са мною — нягледзячы на тое, што шлях, які я абрала, вядзе усё далей і далей ад ягоных высноў? Магчыма. Урэшце, для Эрнеста Гелнера, як адзначыў хтосьці ў некралогу, «мець рацыю… часта было менш істотна, чым закідаць арыгінальныя ідэі, каб нехта давёў іх няслушнасць».

Шкада, што мне не давялося папрасіць Гелнера намаляваць піктаграму нацыяналізму. Як шмат можа сказаць малюнак, зроблены за 30 секундаў! На пачатку заняткаў я часта прашу сваіх студэнтаў накідаць такую піктаграму. Яны, як правіла, малююць сцягі (ц)і ўзброеных людзей. А напрыканцы эмблематыка кардынальна мяняецца: яны малююць зямную кулю і чалавечкаў без зброі, з вуснаў якіх часам зрываецца: «Маё самавызначэнне!» Насамрэч сцягі і зброя нават блізка не адлюстроўваюць галоўнага ў панятку «нацыяналізм».

Калі казаць коратка, нацыяналізм — гэта культура Новага часу. Сімвалічны накід мадэрнасці, тое, як мы бачым (і канструюем) навакольны свет, уласцівы Новаму часу тып свядомасці. Яго стрыжань — вобраз істотнай для чалавека рэчаіснасці: на піктаграме яна выяўляецца ў выглядзе зямной кулі і людзей. Піктаграма адлюстроўвае толькі тое, што заўважаецца адразу. Але яна ўсё ж улоўлівае галоўнае. Істотная для чалавека рэчаіснасць — секулярная, яна абмяжоўваецца зямным светам, вядомым з досведу. Сэнс гэтага свету і яго найвышэйшае прызначэнне — у ім самім. А найважнейшае ў свеце — людзі, якія яго насяляюць. Таму гэткая карціна свету не толькі секулярная, але і глыбока гуманістычная.

Чаму гэткі светапогляд называецца нацыяналізмам? Чыста выпадкова гістарычна так склалася, што слова «нацыя» — некалі яно азначала невялікую групу, надзеленую ўладай у рамках царкоўнай іерархіі, альбо эліту — пачало ўжывацца ў дачыненні да ўсяго насельніцтва — «народу» Англіі. Цяжка пераацаніць значнасць гэтай моўнай падзеі пачатку XVI ст. Яна дапамагла новай арыстакратыі Генрыха VIII лагічна абгрунтаваць свой уздым па сацыяльнай лесвіцы — уздым, які быў поўнай бязглуздзіцай з гледзішча традыцыйнага, феадальнага і рэлігійнага вобраза рэчаіснасці, фактычна яму супярэчыў. А масы насельніцтва тым самым сімвалічна ўзвышаліся да годнасці эліты. Паралельна з пераасэнсаваннем слова «нацыя» развівалася ўяўленне пра народную супольнасць, па‑першае, як суверэна — носьбіта найвышэйшае ўлады — і, па‑другое, як супольнасць узаемазаменных асоб, дзе наагул кожны мог набыць любы грамадскі стан, іншымі словамі, як супольнасць роўных. Такім чынам, слова «нацыя» набыло сваё сучаснае значэнне — «народ, надзелены суверэннай уладай, які ў сутнасці складаецца з роўных». А супольнасць, паймянёная нацыяй, непазбежна пачала канструявацца згодна з гэтым узорам. Паколькі носьбітам найвышэйшае ўлады сталася зямная супольнасць, у цэнтры ўвагі апынуўся гэты свет і чалавецтва — Богу не знайшлося побач з імі месца — у людзей выпрацоўвалася пераважна секулярная свядомасць. Адпаведна, секулярызацыя светаўспрымання замацавала прынцыпы суверэннай улады народу і роўнасці — прынцыпы што і складаюць змест панятку «нацыя» з Новым часам.

Каб падагуліць вышэйсказанае: нацыяналізм — у сваёй сутнасці секулярны і гуманістычны тып свядомасці, што грунтуецца на прынцыпах народаўладдзя і роўнасці. Гэтыя тры характарыстыкі прысутнічаюць у кожным канкрэтным выпадку нацыяналізму. Культура Новага часу — гэта культура нацыяналізму, бо ў яе аснове — уласцівае нацыяналізму светаўспрыманне, якое адкладае свой адбітак на ўсе сферы культурнай/грамадскай дзейнасці.

Са сцверджання «нацыяналізм — гэта культура Новага часу» вынікае, што ён закладзены ў культурны падмурак мадэрнай структуры грамадства, эканомікі, палітыкі, міжнародных зносін, адукацыі, мастацтва, навукі, сям’і і г. д. Я згадаю ўсяго некалькі аспектаў, у якіх нацыяналізм найбольш паўплываў на змест і характар мадэрнасці. У парадку ўзрастання значнасці пачнём з эканомікі.

Эканоміка Новага часу, насуперак, шчыра кажучы, пашыранаму меркаванню, — прадукт нацыяналізму, бо менавіта ягоная карціна сацыяльнай рэчаіснасці падштурхнула эканамічную дзейнасць да пераходу ад простага адтварэння да пашыранага. Уздзеянне нацыяналізму на эканоміку перадусім вынікае з ягонага асноватворнага прынцыпу роўнасці. Дастаткова сказаць, што калі ўсё насельніцтва, «народ», называецца «нацыяй», г. зн. элітай (улічваючы ранейшае значэнне слова «нацыя»), то гэта на сімвалічным узроўні ўзвышае ніжэйшыя грамадскія станы, надае шляхетнасці іхнім заняткам. Увогуле, эканамічная дзейнасць, што ахоплівае пераважную большасць насельніцтва (менавіта таму яна традыцыйна зневажалася ў данацыянальным грамадстве), набывае пачэсны статус і прыцягвае да сябе таленавітых людзей, якія раней у розных сітуацыях, дасягнуўшы пэўнага ўзроўню фінансавай незалежнасці, адыходзілі ад эканамічнай дзейнасці.

Яшчэ большай увагі заслугоўвае той факт, што калі нацыяналізм сімвалічна ўшляхетнівае просты народ, тым самым прыналежнасць да нацыі — грамадзянства — набывае пачэсны, высакародны статус. Такім чынам, пачуццё годнасці і самапавагі звязваецца з нацыянальнай прыналежнасцю. Гэта забяспечвае адданасць чальцоў нацыі нацыянальнай супольнасці і ў прыватнасці заахвочвае іх узвышаць супольную нацыянальную годнасць, альбо прэстыж. Прэстыж — рэч адносная: калі ў адной нацыі яго больш, то ў другой — менш. Таму імкненне ўзняць прэстыж нацыі непазбежна стварае бясконцае міжнароднае спаборніцтва. Якога прэстыжу ні дасягні — у наступны момант цябе можа пераўзысці нехта іншы. Таму, адрозна да іншых тыпаў грамадства, нацыі па сваёй прыродзе — канкурэнтныя супольнасці. Іх спаборніцтва адбываецца ва ўсіх галінах супольнай дзейнасці: у маральнай сферы (напрыклад, захаванне правоў чалавека), культурнай (навуковай, літаратурнай, музычнай і г. д.), ваеннай, палітычнай. Кожная асобная нацыя выбірае тыя сферы спаборніцтва, дзе яна мае шанец дасягнуць вяршыні, і не зважае на тыя, дзе яна, хутчэй за ўсё, зазнае ганебную паразу. Напрыклад, Расія заўсёды імкнулася спаборнічаць на культурнай і ваеннай арэнах і ніколі не цікавілася эканамічнай канкурэнцыяй. Але калі эканамічная канкурэнцыя ўваходзіць у сферу нацыянальнага інтарэсу, прыродная канурэнтнасць, закладзеная ў нацыяналізме, стварае эканоміку трывалага пашыранага адтварэння — г. зн. мадэрную эканоміку.

Паколькі не ўсе нацыі імкнуцца спаборнічаць менавіта ў сферы эканомікі, не ўсе і развіваюць перадусім «эканамічны нацыяналізм», г. зн. эканамічную дзейнасць на падмурку створанага нацыяналізмам вобраза рэчаіснасці. Выходзіць, што, хаця эканоміка пашыранага адтварэння (мадэрная эканоміка) не можа існаваць без нацыяналізму, нацыяналізм можа існаваць і не спараджаючы эканоміку пашыранага адтварэння і мадэрнізацыю. Аднак нацыяналізм не можа не ўплываць на палітыку. Ён не проста спрыяе рэканструяванню палітычнай структуры і працэсаў адпаведна сваім асноватворным прынцыпам — ён яго абумоўлівае. Нацыяналізм як форму свядомасці вызначаюць секулярызм і два прынцыпы: суверэнная ўлада народу і роўнасць. І хаця яго канкрэтныя праявы адрозніваюцца паводле шмат якіх іншых якасцяў, менавіта гэтыя тры агульныя рысы вызначаюць асноўныя палітычныя рысы кожнага мадэрнага грамадства.

Першая з гэтых рысаў — дэмакратызацыя, або ўсеагульны ўдзел у палітыцы. У мадэрным грамадстве, адрозна ад любога іншага, ён назіраецца на абсалютна кожнай прыступцы сацыяльнай лесвіцы і ў любым кутку нацыянальнай тэрыторыі. Менавіта гэты, непараўнальна вышэйшы, чым у іншых грамадствах, узровень далучанасці да палітычнага жыцця мы, як правіла, і маем на ўвазе пад «грамадзянскай супольнасцю». Сапраўды, абсурдна было б гаварыць пра «грамадзянскую супольнасць» або «ўдзел у палітыцы» ў еўрапейскім феадальным або індыйскім каставым грамадстве, калі назваць два самыя вядомыя тыпы дамадэрнага грамадства. Формы свядомасці, што дамінуюць у дамадэрным грамадстве, не даюць развівацца лагічна несумяшчальным з іх культурнымі тыпамі палітычным з’явам. Паколькі нацыяналізм бачыць навышэйшы сэнс зямнога свету ў ім самім і паколькі ён грунтуецца на прынцыпе суверэннай улады народу, сацыяльная рэальнасць не выглядае не падлеглай зменам, а адказнасць за яе форму ўскладаецца на зямную супольнасць — нацыю. Калі зямное жыццё набывае найвялікшы сэнс, то значна падвышаецца каштоўнасць чалавечага жыцця, таму людзі абавязкова пачынаюць дамагацца права жыць добра — што б ні ўкладалася ў гэтыя словы. Звычайныя апраўданні бядотаў: чаканне ўзнагароджання на тым свеце, перасяленне душаў, абавязак сведчыць славу Гасподнюю або простая немагчымасць змяніць становішча — больш не прыдатныя. Таму ніхто ўжо ня будзе пакорліва прымаць пакуты і галечу, калі толькі чалавек сам не мае на тое ўласных прычын.

Больш за тое, у самадастатковым свеце, зменлівым і сфармаваным людзьмі, звычайна лічыцца, што пакуты стварае сам чалавек. Нават прыродныя катаклізмы (голад, землятрус, эпідэмія) часта прыпісваюцца чалавечай нядбайнасці, неналежнаму выкарыстанню рэсурсаў. Адказнасць за асабістыя няшчасці, такія як разумовая непаўнавартасць, цяжкія і невылечныя хваробы, ускладаецца на штучна створаныя навакольныя ўмовы (пасіўнае паленне, свінец у фарбах і г. д.) або на некампетэнтнасць дактароў. Мяркуецца, што ўсіх гэтых прыродных навал «не павінна быць» — яны не ўважаюцца за нешта натуральнае і непазбежнае. Вядома, найбольш выразна сцвярджаецца права на жыццё без пакут, калі пакуты спрычыняе грамадскае ліха — вайна, эканамічныя або палітычныя ўмовы, змаганне за першынство і г. д. Прыніжэнне, непрыманне, няспраўджаныя амбіцыі ўспрымаюцца як праявы несправядлівасці — яны супярэчаць чалавечым спадзяванням, а значыць, выкліканыя неапраўданым умяшаннем зламыснікаў‑«іншых». Зямное жыццё — найвялікшая каштоўнасць — не бясконцае, і таму чалавек адчувае, што трэба тэрмінова змяняць становішча, якое не дае яму здзейсніць права на шчаслівае жыццё без пакут. А паколькі ствараюць гэтыя перашкоды толькі самі людзі, кожны чалавек, актыўны па прыродзе і па характары, калі ён не надта палахлівы, лёгка пачынае ўдзельнічаць ў палітычных працэсах.

У выніку удзел у палітычным жыцці (або ў грамадзянскай супольнасці) ва ўмовах нацыяналізму залежыць не ад статусу ў грамадстве — як, скажам, у феадальнай і абсалютысцкай Еўропе або ў Японіі эпохі Такугавы, — а ад характару чалавека. З узростам тэмперамент змяняецца: напрыклад, маладыя людзі больш няўрымслівыя і безразважна смелыя. Таму палітычная актыўнасць залежыць таксама і ад узросту. Варта зазначыць, што ўсе рэвалюцыі апошніх 300 гадоў — ад Французскай і да студэнцкай 1960‑х гг. — рабілі маладзёны, якім было каля дваццаці або крыху болей, радзей — за трыццаць. Што яшчэ больш істотна, рэвалюцыйныя рухі, то бок адкрытыя спробы дабіцца сацыяльных зменаў, перарабіць свет паводле чалавечых уяўленняў, паўставалі толькі ў апошнія 300 гадоў, але ніколі раней. Пры кожным тыпе свядомасці магчымыя паўстанні і бунты, раптоўныя выбухі абурэння і гневу — па сутнасці, эмацыйныя супольныя дзеянні без пэўнай мэты. Хоць у іх і прысутнічае нейкае неакрэсленае памкненне выпраіць велізарную, але дакладна не сфармуляваную несправядлівасць, аднак іх мэты і патрабаванні прадумваюцца толькі пастфактум (або ўвогуле не прадумваюцца). У падмурку рэвалюцыі, мадэрнай формы палітычнай актыўнасці, заўсёды палягае нацыяналізм.

Асноўны палітычны інстытут нашай эпохі — дзяржава — таксама прадукт нацыяналізму. У прыватнасці, яна ўвасабляе прынцып суверэннай улады народу. Дзяржаву нельга блытаць з сістэмай кіравання ўвогуле, яна — толькі форма кіравання, форма відавочна мадэрная і абавязкова бюракратычная. Панятак «дзяржава» як форма кіравання ўзнік у англійскай мове ў XVI ст. — прыкладна на 50 гадоў пазней, чым укараніўся панятак «нацыя», паралельна з развіццём дыскурсу нацыяналізму. Відавочна, слова «дзяржава» — state* адлюстроўвала новую рэальнасць. Тое ж можна сказаць і пра іншыя краіны, што яго запазычылі. Гэтай новай рэальнасцю была новая форма кіравання, пакліканая да жыцця новай формай свядомасці, з адрозным ад ранейшага ўяўленнем пра належны тып кіравання. Паколькі нацыяналізм развіўся спачатку ў Заходняй Еўропе, гэты вобраз найбольш супярэчыў тагачаснаму заходнееўрапейскаму ідэалу кіравання — сярэднявечнай манархіі. Пры манархічным праўленні ўлада неад’емная ад асобы манарха, чалавека, народжанага ў пэўны час у пэўнай сям’і — і гэтая выпадковасць была адзінай і дастатковай умовай, каб атрымаць уладу. (Безумоўна, яна ніколі не разглядалася як выпадковасць, а на пазнейшай стадыі адкрыта трактавалася як боскае наканаванне.) Адрознай характарыстыкай дзяржавы, наадварот, стала яе безасабовасць. Згодна з прынцыпам суверэннай улады народу, нацыяналізм разглядае як носьбіта найвышэйшае ўлады ўсю нацыю. Таму дзяржаўная улада — заўжды дэлегаваная, прадстаўнічая (у тым сэнсе, што яна прадстаўляе ўладу народу) і абмежаваная, бо народ можа яе і адклікаць. Вярхоўная ўлада пры такіх умовах надаецца пасадзе, а не асобе. Кожны, хто надзелены ўладай, ажыццяўляе свае паўнамоцтвы, толькі калі займае адпаведную пасаду. Дзяржава — гэта кіраванне службовых асоб, то бок бюракратыя. У гэтым плане бюракратам быў і фюрэр Адольф Гітлер, які свята верыў, што выяўляе волю нямецкага народу, і генсек Іосіф Сталін, які ні ў што такое не верыў, але прымусіў верыць усіх астатніх.

Нарэшце, прынцып роўнасці ў прыналежнасці да нацыі абумоўлівае і адкрыты адбор кандыдатур на дзяржаўныя пасады. Відавочна, гэты прынцып аказвае таксама вельмі глыбокі ўплыў на мадэрную палітыку. Менавіта роўнасць — ключавы сацыяльны прынцып нацыяналізму — самым простым чынам уплывае на сацыяльную структуру, паколькі ў мадэрным грамадстве сістэма сацыяльнай стратыфікацыі — цэнтрапалеглая сацыяльная структура, у якой сутыкаюцца і спалучаюцца ўсе іншыя сацыяльныя сістэмы, — базуецца менавіта на гэтым прынцыпе. І ў гэтым выпадку мадэрная, або нацыянальная, сістэма сацыяльнай стратыфікацыі дыяметральна супрацьлеглая ранейшай, характэрнай для еўрапейскага феадальнага грамадства. Замест жорсткай структуры, дзе дакладна акрэсленыя граніцы паміж рознымі грамадскімі станамі і няма ніякай мажлівасці — хіба ў самых выключных выпадках — перайсці з аднаго стану ў іншы, мы цяпер маем адкрытую сістэму з празрыстымі межамі. Яны акрэсліваюцца збольшага толькі тэарэтычна, а на практыцы амаль не заўважаюцца, размываюцца, усячасна парушаюцца праз шматлікія каналы сацыяльнай мабільнасці. Няма больш сацыяльнага стану або ролі, якія дакладна перадвызначаліся б нараджэннем і мусілі б служыць чалавеку (або, хутчэй, ён мусіў бы ім служыць) праз усё жыццё. Наадварот: чакаецца, што асоба павінна сама выбраць сваю ролю ў грамадстве і дасягнуць пэўнага статусу, па меры сталення пераходзіць з адной пазіцыі на другую, «дасканаліць сябе» і ўздымацца вышэй. У мадэрным грамадстве не кажуць «узурпатар», «выскачка» або — як бы ні хацелася — «нуварыш». Ад кожнага чакаецца імкненне да поспеху; амбітнасць, імкненне ўзняцца па сацыяльнай лесвіцы нават заахвочваюцца. І няма нічога дзіўнага, што бедны семінарыст з Грузіі стаў усёмагутным правадыром вялікага Савецкага Саюза; сын пажылых малазаможных бацькоў з Ленінграда прайшоў шлях ад замежнага шпіёна да пасады прэзідэнта Расіі (толькі крыху менш велічнай, чым СССР), дачка сціплага гандляра гароднінай увайшла ў гісторыю прэм’ер‑міністрам Аб’яднанага Каралеўства, а сын маці‑адзіночкі, што затым няўдала выйшла замуж за аўтамеханіка з Арканзаса, двойчы абіраўся на прэзідэнта Злучаных Штатаў Амерыкі. Наша форма свядомасці — нацыяналізм — робіць падобны ўзлёт нармальным, паважаным, па сутнасці, неабходным. Спалучэнне прынцыпаў суверэннай улады народу і роўнасці ўсіх чальцоў нацыі — перадумова дэмакратыі, улады народу і для народу. Менавіта таму кожны чалец нацыі мусіць мець магчымасць вылучацца на палітычная пасады. Працэс адбору кіраўнікоў у дэмакратычных нацыянальных (або мадэрных) грамадствах радыкальна адрозніваецца ад таго, што адбываецца ў іншых супольнасцях, заснаваных на іншых ад нацыяналізму формах свядомасці. Як бы ні розніліся міжсобку формы нацыяналізму, для ўсіх нацый самастойнае вылучэнне на пасады — заканамернасць, а не выпадковасць. Дасягненне ўлады заўжды залежыць ад асабістай ініцыятывы, амбіцый, таленту (хаця і не заўсёды імі вызначаецца). Між тым у іншых тыпах грамадства ўваходжанне ва ўладу ідзе па прадпісаных сцежках: пэўны зыходны сацыяльны стан вядзе да выканання пэўных сацыяльных функцый, і абмінуць гэты шлях можна толькі ў надзвычайных абставінах.

Прынцып роўнасці, закладзены ў нацыяналізме, вымагае адкрытай і «плыннай» сістэмы сацыяльнай стратыфікацыі, то бок класавай сістэмы, якой уласцівая сацыяльная мабільнасць. Такім чынам, асоба выступае як суб’ект гісторыі, а грамадскі стан (статус) залежыць ад такіх пераменных велічынь, як багацце і адукацыя. Калі ў традыцыйнае грамадства прыўносіцца культура нацыяналізму, яна непазбежна разбурае ягоную жорсткую стратыфікацыю, дзе статус вызначаецца паводле нараджэння, суб’ектам гісторыі выступае, хутчэй, не асоба, а род, а сацыяльная мабільнасць — па‑за законам. Сістэма стратыфікацыі — цэнтрапалеглая сацыяльная структура: у ёй перакрыжоўваюцца і ўплываюць адна на другую ўсе іншыя сістэмы. Такім чынам, яна існуе не асобна, а праз іншыя. Таму зразумела, што кардынальныя змены ў сістэме сацыяльнай стратыфікацыі, якія нясе нацыяналізм, зменяць саму сутнасць чалавечай экзістэнцыі, жаданняў і памкненняў, расчараванняў і страхаў, прыроду чалавечых жарсцяў, а з імі — уяўленне пра шчасце і пакуты. У мадэрным грамадстве, што жыве па правілах нацыяналізму, людзі могуць, і нават павінны, дасягаць усяго самі, адкрытая сістэма стратыфікацыі дазваляе і заахвочвае амбітнасць, кожны мае вольна выбіраць, куды ісці, і сам ствараць свой лёс. Толькі ў нацыянальных дзяржавах у дзяцей пытаюцца, кім яны хочуць быць, калі вырастуць. У традыцыйным грамадстве, дзе будучыня вызначаная нараджэннем, падобнае пытанне немагчыма сабе ўявіць, больш за тое, яно гучыць як ерась. Калі шмат хто з дзяцей кажа, што хоча стаць прэзідэнтам Амерыкі, ці брытанскім прэм’ер‑міністрам, ці заняць найвышэйшую кіроўную пасаду ў Расіі, як бы яна ні называлася, іх ніхто не ставіць на месца, не заве блазнюкамі‑выскачкамі — наадварот, іх хваляць за здаровую амбітнасць. І гэтая свабода не абмяжоўваецца палітычнай ці нават шырэйшай — прафесійнай — сферай. Можна марыць пра кар’еру вялікага навукоўца, мультымільянера або героя‑пажарніка, а можна ўвогуле не думаць пра веліч і рэалізоўваць сябе ў працы садоўніка ці шукаць асалоды ў каханні. Усё гэта — жаданні Новага часу, магчымыя дзякуючы прынцыпу роўнасці, закладзенаму ў нацыяналізме і створанай ім сістэме стратыфікацыі. Хто думаў пра сямейнае шчасце, калі шлюб быў не свабодным саюзам двух асоб, а кантрактам паміж дзвюма сем’ямі, а словы «жонка» і «муж» азначалі працу, займаную пасаду?

Аднак за перавагі мадэрнасці даводзіцца дорага плаціць. Чым большы даецца выбар у вызначэнні ўласнага лёсу, тым цяжэйшае бярэмя адказнасці за памылкі. Чым больш магчымасцяў «знайсці сябе», тым цяжэй вырашыць, дзе шукаць. Жыццё, як ніколі раней, захапляльнае — і вусцішнае; мы, як ніколі раней, усёмагутныя — і бездапаможныя. Грамадства Новага часу, створанае нацыяналізмам, акурат праз секулярызм, адкрытасць і ўзвышэнне асобы непазбежна стаецца анамічным. Як прызнаваў ужо Дзюркгейм, анамія — асновапалеглая структурная праблема мадэрнасці. Панятак «анамія» звычайна перакладаецца як «неўнармаванасць». Ён азначае непаўнавартасць культуры, непаслядоўнасць або недастатковую скаардынаванасць паміж рознымі інстытутамі. У выніку яны падаюць улучаным у іх асобам супярэчлівыя знакі. На псіхалагічным узроўні анамія спараджае дэзарыентаванасць або няўпэўненасць у сваім месцы ў грамадстве, а таму і ў сваім самавызначэнні. Чалавек не ведае, чаго ад яго чакаюць у тых ці іншых абставінах, дзе мяжа, да якой ён можа ўзняцца (а значыць, што застанецца няспраўджанымі надзеямі) у сацыяльным, палітычным, эканамічным і асабістым планах. У найбольш вострых праявах гэтая дэзарыентаванасць вядзе да дэпрэсіі, адхіленняў у паводзінах, нават да самазабойстваў. У грамадзтве, ахопленым анаміяй, іх узровень расце (нездарма класічны дослед анаміі Дзюркгейм падае ў працы па самазабойствах). Анамія можа назірацца ў любых тыпах грамадстваў, аднак у грамадстве мадэрным яна асноватворная рыса. Без анаміі немагчыма ўявіць сабе ні мадэрнасць, ні нацыяналізм.

Фактычна анамія — галоўная прычына культурных зменаў. З аднаго боку, яна разбурае старую культурную традыцыю, а з другога — штурхае да стварэння новай. Чалавечую гісторыю можна схематычна ўявіць як чаргаванне паміж адносна кароткімі і рэдкімі перыядамі ўсплёску (хаця і культурна лакалізаванага) анаміі і эпохамі ўсталяванай культурнай традыцыі. Усплёскі анаміі найчасцей звязаныя з ростам супярэчнасцяў паміж рознымі элементамі культуры, што ўплываюць на самавызначэнне асобы — у прыватнасці, са зменамі ў сістэме сацыяльнай стратыфікацыі, а яна вызначае становішча асобы ў грамадстве ўвогуле і ў супастаўленні з іншымі. Падобныя ўсплёскі анаміі закранаюць вялікія групы людзей і выяўляюцца ў сацыяльных хваляваннях. У час такіх перарухаў адладжваецца новая сістэма стратыфікацыі, здымаюцца супярэчнасці — грамадства пазбаўляецца ад анаміі. А значыць, ізноў магчымае бесперашкоднае развіццё самавызначэння, да звыклых нормаў вяртаюцца культура і чалавечае жыццё. Аднак мадэрная культура (і ў выніку — мадэрная гісторыя) не ўкладаецца ў гэтую схему. Нацыяналізм, новае бачанне рэальнасці, якое ў XVI ст. успрынялі англічане, каб зняць уласную сітуацыю анаміі (і даволі паспяхова), выявіўся спрэс анамічным светапоглядам, які спараджае анамію. Ён стварыў культуру (г. зн. грамадства, палітычны лад, эканоміку — усё, што арганізоўвае чалавечае жыццё), у якую неад’емнай часткай увайшла анамія. Іншымі словамі, у мадэрнай культуры сама звыклая культурная традыцыя — анамічная. Мы жывём у сітуацыі заўсёднай анаміі.

Як і адкрытая класавая структура, дзяржава і грамадзянская супольнасць, мадэрная эканоміка сталага пашыранага адтварэння (у нацый, якія выбралі эканамічную канкурэнцыю), анамія — атрыбут нацыяналізму. Анамія як непаўнавартасць культуры замінае развіццю і нармальнай працы чалавечай свядомасці. Такім чынам, я сцвярджаю, што нацыяналізм перашкаджае развіццю і нармальнай працы чалавечай свядомасці.

Культура, на самым агульным узроўні, — гэта перадача гістарычнага жыццёвага досведу і формаў суіснавання праз пакаленні і адлегласці. Як я згадала напачатку, адрозна ад жывёльнага свету, у чалавечай супольнасці яна адбываецца не на генетычным, а сімвалічным узроўні. Людзі — адзіны біялагічны від, для якога працяг існавання залежыць ад перадачы сімвалаў.

Плён культурнага працэсу захоўваецца ў навакольным свеце, дзе праходзіць нашае біялагічнае жыццё, аднак сам працэс адбываецца ўнутры нас. Іншымі словамі, культура дынамічна развіваецца, пераўтвараецца, трансфармуецца толькі ў нашай свядомасці — таму яна ёсць разумовай дзейнасцю. Дазвольце паўтарыць: культура — гэта сімвалічная разумовая дзейнасць. Разумовая, бо спараджаецца механізмамі мозга. Сімвалічная, бо яе логіка не зводзіцца да логікі механізмаў мозга, бо гэта з’ява ў развіцці і своеасаблівая рэчаіснасць. Іншымі словамі, дзейнасць нейронаў, праз якую адбываюцца культурная працэсы — гэта толькі гранічныя ўмовы, па‑за якімі культура стварацца не можа. Аднак сама па сабе дзейнасць нейронаў не здольная вызначаць сутнасць і накірунак культурнага працэсу. Культура ж, наадварот, нязменна кіруе мазгавым працэсам, праз які яна ствараецца, і прымушае механізмы мозга дзейнічаць самым неверагодным (хаця і нельга сказаць, што немагчымым) чынам, калі браць пад улік усё, што нам вядома пра біялагічную дзейнасць мозга.

Што самае істотнае, культура стварае чалавечую свядомасць. Свядомасць — таксама сімвалічны і разумовы працэс: яна падтрымліваецца біялагічнымі механізмамі мозга, але спараджаецца вонкавай для мозга культурай. Свядомасць, так бы мовіць, — індывідуалізаваны культурны працэс, або культура ў мозгу. Створанае ім захоўваецца найперш у памяці. Памяць — уласцівасць, якой надзеленыя і людзі, і ўвесь астатні жывёльны свет. А значыць, чалавечая памяць — з таго ж самага фізіка‑хімічнага «рэчыва», што і жывёльная. Яшчэ адная разумовая якасць, супольная для людзей і астатніх жывёл, — здольнасць да навучання, здольнасць адкладаць у памяці досвед кантактаў з наваколлем і ў выніку да яго прыстасоўвацца. Аднак апроч памяці і здольнасці да навучання — разумовых працэсаў, уласцівых усяму жывёльнаму свету, цалкам вытлумачальных з гледзішча нейрабіялогіі і дзейнасці нервовай сістэмы, — існуюць іншыя разумовыя працэсы, уласцівыя толькі чалавечаму мозгу, бо ён улучаны ў сімвалічныя культурныя працэсы. Да гэтых выключна чалавечых разумовых працэсаў належаць самавызначэнне, воля і сімвалічнае ўяўленне. Абагулена сімвалічныя разумовыя працэсы ў іх складаным узаемадзеянні мы называем «свядомасць». Эўрыстычна свядомасць можна разглядаць як сістэму сімвалаў, і вельмі верагодна, што ёй адпавядае пэўная нейрасістэма мозга, сістэма своеасаблівых механізмаў і частак мозга, якая адказвае за гэтыя працэсы.

Панятак «самавызначэнне» ў сваім семіятычным (культуралагічным/звязаным з сістэмамі сімвалаў) сэнсе азначае самаўяўленне на сімвалічным узроўні. Гэта ўяўленне свайго месца ў соцыякультурнай «прасторы» і самога актуальнага соцыякультурнага абсягу. «Самавызначэнне» ахоплівае сацыяльны статус чалавека, хто з «іншых» для яго істотны і якія між імі дачыненні, найбліжэйшае і больш аддаленае сацыяльнае атачэнне, што ён чакае ад асяродка і наадварот, а таксама належныя паводзіны ў розных тыповых абставінах (напрыклад, якую ежу любіць, якое адзенне насіць, якія пытанні задаваць, якімі праблемамі цікавіцца, якія пачуцці дазволена выяўляць, а якіх трэба саромецца, з якімі людзьмі сябраваць, з кім ажаніцца, каго паважаць або ненавідзець і г. д.). Карацей кажучы, самавызначэнне — асабісты мікракосм культуры, у якую чалавек улучаны; прычым у самым цэнтры — значны для гэтай асобы фрагмент рэчаіснасці (для кагосьці — Бог і Яго анёлы, рай і пекла, або блізкія суседзі, калегі, або іншыя фаны мясцовага футбольнага клуба).

Адрозна ад іншых жывёл, у якіх сацыяльны лад і месца ў ім асобнага арганізма закладзеныя ў генах, людзі мусяць самі спазнаваць сацыяльны лад і сваё ў ім месца, то бок стварыць іх вобраз у сваёй свядомасці. Такім чынам, самавызначэнне — гэта сімвалічнае выяўленне сябе, вобраз сябе як асобы ў культуры і часткі культурнага сусвету. І разам з тым, відавочна, што самавызначэнне — істотны складнік разумовай дзейнасці і разумовага здароўя, г. зн. здольнасці да кагнітыўнай і эмацыйнай дзейнасці, прыстасавання да соцыуму. Праблемы самавызначэння (крызісы самавызначэння, сумневы наконт самавызначэння, шматварыянтнасць самавызначэння) адразу заўважаюцца і наўпрост уплываюць на здольнасць да навучання і памяць, на адэкватнасць (культурную адпаведнасць) эмацыйных рэакцый і на ступень інтэграванасці ў грамадства. Самавызначэнне — гэта літаральна галоўны для чалавека разумовы працэс. Яно служыць сувязным звяном паміж прыроднымі або біялагічнымі здольнасцямі да навучання, запамінання, прыстасавання да асяродка — здольнасцямі мозга — і існаваннем чалавека як асобы. Відавочна, двое людзей з рознымі разумовымі здольнасцямі будуць навучацца, запамінаць інфармацыю і адаптавацца да рэчаіснасці па‑рознаму. Але тое самае з ня меншай пэўнасцю можна сказаць пра людзей з аднолькавымі разумовымі здольнасцямі, аднак з розным самавызначэннем. Калі пацярпеў мозг (у выніку фізічнай траўмы або замаруджанага развіцця), гэта безумоўна адаб’ецца на разумовай дзейнасці чалавека. Але калі пацярпела культурнае самавызначэнне (у выніку маральнай траўмы — эміграцыі, «страты аблічча», замаруджанага выхавання), гэта адаб’ецца на разумовай дзейнасці ў ня меншай ступені.

Як усе разумовыя працэсы, самавызначэнне мусіць грунтавацца на механізмах мозга. Аднак, паколькі гэты разумовы працэс уласцівы выключна чалавеку, немагчыма вызначыць, што гэта за механізмы і даследаваць іх у эксперыментах на жывёлах. Тыя выконваюць свае сацыяльныя функцыі на падставе генетычных інструкцый, таму ім не патрэбна складаць у мозгу ўяўленне пра свой сацыяльны стан; яны не маюць самавызначэння. Тым не менш, магчыма, вобраз самавызначэння ў чалавечай свядомасці падобны да кагнітыўнай мапы прасторы ў жывёл — напрыклад, такой, што закадаваная, як высветлілі, у пірамідальных клетках мазжачка ў мышаў. Магчыма, пірамідальныя клеткі могуць функцыянаваць ня толькі як «клеткі прасторы», але і як «клеткі самавызначэння». У якой бы частцы мозгу ні адбываўся працэс самавызначэння, уласцівы толькі чалавеку, ён з пэўнасцю адбываецца ў мозга і з выкарыстаннем механізмаў мозга. А значыць, гэты працэс можна даследаваць праз эксперыменты, структурна падобныя да тых, што ставяць неўролагі, вывучаючы вобраз фізічнага асяродка, што склаўся ў жывёл.

Я адзначала, што такія складаныя працэсы, як самавызначэнне, свядомасць і культура ў эўрыстычных мэтах можна разглядаць як статычныя сістэмы або структуры. Напрыклад, магло б быць карысна падаць гэтыя тры працэсы ў выглядзе іерархічнай структуры, што ўскладняецца, дзе самавызначэнне — асноўны «орган» свядомасці, а свядомасць — найменшая актыўная адзінка культуры. Аднак сімвалічнае ўяўленне так выявіць немагчыма. Яно, хутчэй, падобнае да ўласцівасці жывой істоты, напрыклад дыхання, або да фізічнай сілы, напрыклад зямнога прыцягнення, якія выяўляюцца толькі ў дзеянні або ў сваіх выніках. Сімвалічнае ўяўленне — галоўная здольнасць чалавечае свядомасці, ад якой залежыць кожная функцыя свядомасці і само яе фармаванне (а значыць, і культурны працэс увогуле). Сімвалічнае ўяўленне — здольнасць мозга ствараць новую інфармацыю, а значыць, гэта творчая разумовая здольнасць par excellence.

Наша рэчаіснасць — свет, у якім мы жывём, — уяўляе сабой шматвымерную тканку сістэм сімвалаў: яны пераплятаюцца, скрыжоўваюцца і разыходзяцца самымі мудрагелістымі спосабамі. А самая мудрагелістая сістэма сімвалаў, закладзеная ў самы падмурак культурнай рэчаіснасці, — мова. Але мы — сімвалічныя стварэнні, таму для нас усё навокал ператвараецца ў сімвал: паклон, погляд, усмешка, поціск рукі... Менавіта на гэтых маўклівых сімвалах больш, чым на пісьмовым або вусным маўленні, палягае базавая культурная структура сацыяльнай стратыфікацыі. У пэўным кантэксце ківок можа азначаць роўнасць стасункаў, мімаходзь кінуты погляд — вышэйшасць і, магчыма, пагарду, вымушаная ўсмешка — падначаленасць. Усе гэтыя жэсты могуць азначаць і нешта зусім адрознае. Сабака навучаны, калі матляць хвастом і што гэта азначае, на генным узроўні. Але нас ніхто ніколі падрабязна не навучае, калі трэба змушана ўсміхацца, а калі — не, калі глядзець на суразмоўцу, а калі — адвесці вочы, калі адразу адказваць на вітанне, а калі пачакаць пяць секундаў... І тым не менш, усе мы ўсячасна ўдзельнічаем у падобных сімвалічных дачыненнях, і пераважна рэагуем імгненна і слушна. Логіка гэтых дачыненняў, што робіць некаторыя рэакцыі адэкватнымі, а іншыя — неадпаведнымі стымулу, змяняецца не толькі з цягам часу, але ў залежнасці ад сферы грамадскага жыцця, дзе яны адбываюцца. Нармальна кіўнуць мімаходзь прадаўцу ў краме, але абсалютна недарэчна — навуковаму кіраўніку ў калідоры. З асяроддзя мы атрымліваем вельмі мала інфармацыі, то бок вельмі мала можам даведацца, як сябе правільна паводзіць у той ці іншай сітуацыі. Аднак на падставе далёка не поўных звестак уяўленне дае нам ключ да разгадкі — тып логікі, што дзейнічае ў гэтым канкрэтным выпадку — і так кампенсуе недахоп інфармацыі. Тады нашы паводзіны, карэктныя або некарэктныя, служаць урокам, дадатковай інфармацыяй для іншых і для нас саміх. Такім чынам захоўваецца сістэма сімвалаў, доўжыцца культурны працэс.

Прыкладна тое ж самае і з мовай. Усім бацькам вядома, што недзе паміж 3‑ма і 5‑ую гадамі дзіця авалодвае мовай і пачынае яе ўжываць збольшага слушна паводле нормаў асяроддзя, г. зн. згодна з правіламі граматыкі і сінтаксісу, пра якія дзіця пэўна не чула. Нярэдка яно выяўляе творчы падыход, здагадваецца пра сэнс словаў, што не ўваходзяць у ягоны запас, разумее іх, нават ніколі не чуўшы раней. Новы досвед пераважна засвойваецца не праз навучанне, а праз уяўленне. І толькі дзякуючы ўяўленню, уменню дапаўняць і прырошчваць інфармацыю адпаведна з прынцыпамі паслядоўнасці, вылічанымі з тых кавалкаў, што маем, — мова працягвае жыць. Тое самае датычыцца і іншых сімвалічных сістэм — ад правіл паводзін у аптэцы да высокай дыпламатыі, ад ежы да філасофіі.

У розных сімвалічных сістэмах дзейнічае розная логіка — то бок прынцыпы паслядоўнасці. Больш за тое, у кожнай логіцы, за выключэннем арыстоцелеўскай — дэдуктыўнай логікі, заснаванай на прынцыпе несупярэчлівасці, — прынцыпы паслядоўнасці залежаць ад кантэксту, яны гістарычна абумоўленыя і зменлівыя. У сутнасці, сімвалічнае ўяўленне — гэта ўменне знайсці патрэбную логіку ў розных сітуацыях і згодна з ёю вызначаць свае паводзіны.

Як нам удаецца ўвесь час пераходзіць ад адной логікі да іншай, часта спалучаючы відавочна ўзаемавыключальныя прынцыпы? Відаць, пад уплывам нашага культурнага досведу мозг выпрацаваў механізмы — у сваёй сукупнасці яны адказваюць за тое, што мы завем воляй, — якія ў кожнай сітуацыі выбіраюць адпаведную кантэксту логіку (або логікі) і заглушаюць іншыя. Што робіць воля? Яна выбірае, калі стымулы супярэчаць адзін аднаму. Найчасцей гэты выбар адбываецца падсвядома і не патрабуе ад нас ніякіх намаганняў (або волі). Мы проста атрымліваем загад і падпарадкоўваемся яму, напрыклад: «Калі вядзецца пра хрысціянскую дактрыну (або юдэйскі закон, старажытнагрэцкую міфалогію, граматычную структуру тыпу «ніхто мяне не разумее»), забудзься на дэдуктыўную логіку». Гэтая здольнасць блакаваць адну логіку на карысць іншай і тлумачыць, як людзі могуць жыць досыць упарадкавана і шчасліва ў асяроддзі, поўным супярэчнасцяў. (У Савецкім Саюзе і падпарадкаванай яму Усходняй Еўропе, дзе ўсе ведалі, што грамадская сістэма заснаваная на хлусні, але будавалі ўсё сваё жыццё так, нібыта яна праўдзівая, гэткая здольнасць прыпісвалася развіццю «двайной свядомасці». Насамрэч, калі свядомасць можна прыраўняць да асобнай сімвалічнай логікі, ува ўсіх нас абавязкова развіваюцца «шмат свядомасцяў», і ў залежнасці ад сітуацыі мы ўмела выбіраем з іх адпаведную.)

Але выбар, які робіць воля, можа вымагаць свядомых высілкаў, і акурат для такіх выпадкаў у мове — прынамсі, на Захадзе — і існуе панятак «волі». Напрыклад, вы стаміліся і хочаце адпачыць, але ў вас застаецца няскончаная праца (скажам, напісаць гэтую лекцыю). Тады воля загадвае арганізму: «Не зважай на стому, слухайся логікі, што патрабуе завяршыць распачатую працу». А позна ўвечары воля можа загадаць: «Зараз адкладзі працу, хоць яна і незавершаная, і падумай пра сваю стому. Іначай ты заўтра не зможаш прадоўжыць». Або, калі салдат баіцца за сваё жыццё, воля можа загадаць: «Ты мусіш дзейнічаць згодна з логікай супольнай ваеннай аперацыі. Ты мусіш рызыкаваць жыццём і пераадольваць інстынкт самазахавання, які кажа табе ўцячы і схавацца». Калі навукоўца робіць кар’еру, воля можа падказаць яму трымацца логікі навуковага пошуку («Ідзі і аспрэчвай агульнапрынятую тэорыю, ад ухвалення якой залежыць тваё падвышэнне, бо ты ведаеш, што яна памылковая») або логікі згоды з калегамі і кар’ернага росту («Трымай язык за зубамі і рабі выгляд, што згодны з агульнапрынятай тэорыяй, хаця ведаеш, што яна памылковая, бо ад яе ўхвалення залежыць тваё падвышэнне»). Волю, якая ўвесь час змушае абіраць цяжэйшы шлях, мы завём «моцнай». Вядома, што мы пад гэтым маем на ўвазе, залежыць ад кантэксту, як і самая логіка сімвалічных сістэм.

Воля дае нам магчымасць ужываць уяўленне належным чынам, то бок згодна з адпаведнай сімвалічнай логікай. Выбар, што робіць воля, як і здольнасць да навучання і запамінання, апасродкаваны самавызначэннем. Сапраўды, калі чалавек адназначна ўсведамляе сябе салдатам, у смяротнай небяспецы яму значна прасцей рызыкаваць жыццём — яго самавызначэнне «блакуе» логіку самазахавання, так што ён «усім розумам, усёй душою» ўсведамляе свой абавязак «сапраўднага салдата». А той, хто не атаесамляе сябе з салдатам, наадварот, хутчэй за ўсё, будзе вагацца і ратаваць сваё жыццё. Гэтаксама калі чалавек не ўпэўнены ў сабе інтэлектуальна (напрыклад, сумняецца ў сваіх здольнасцях ці ў вартасці сваіх ідэй), ён лягчэй паддасца стоме і адкладзе незавершаную работу, чым той, хто ясна ўсведамляе сябе «мысляром» і таму не сумняецца, што здатны развіваць фундаментальныя навуковыя ідэі. Няўпэўненасць у сваім самавызначэнні аслабляе волю, дадае нерашучасці і адымае матывацыю да дзеяння (прыклады ўсім добра вядомыя). А аслабленне волі перашкаджае звычайнай дзейнасці сімвалічнага ўяўлення. Паколькі за сацыяльную адаптацыю, належныя эмацыйныя і кагнітыўныя паводзіны адказвае менавіта сімвалічнае ўяўленне, як правіла, у выніку ўзнікае разумовы нязлад, запавольваюцца простыя разумовыя аперацыі і наагул зніжанца інтэлект.

Парадаксальна, але ў людзей, не ўпэўненых у сваім самавызначэнні, часам (але нашмат радзей) назіраецца імклівы ўздым крэатыўнасці — невялікая, але выбітная інтэлектуальная меншасць спараджае абсалютна новую, неверагодную інфармацыю. Прыналежнасць да большасці, падуладнай агульнаму эфекту, альбо меншасці, схільнай да творчага ўзлёту, звязаная з біялагічнымі асаблівасцямі мозга. Аднак супольны ўсплёск крэатыўнасці тлумачацца зменамі ў сімвалічных, а не ў нейронных ланцужках — іначай кажучы, працэсамі, што працякаюць у свядомасці, а не ў мозгу. Калі воля ўжо не можа выбіраць адпаведную кантэксту логіку, а таму перакрываюцца звычайныя каналы сімвалічнага ўяўлення, звышактыўнае сімвалічнае ўяўленне знаходзіць новыя каналы, «адкрывае» агульныя лагічныя прынцыпы ў быццам бы раней не звязаных логіках, і «пераскоквае» да высноў у новых, нечаканых кірунках. Гісторыя культуры сведчыць пра шчыльную сувязь паміж перыядамі анаміі, калі абвастраецца праблема самавызначэння, калі яго фармаванне прыносіць псіхалагічныя пакуты, — і ўсплёскамі культурнай творчасці. Але гэта проста пабочны эфект, бо, як я казала, крэатыўная рэакцыя на праблемы самавызначэння ўласцівая нямногім. Геній у кожным выпадку сведчыць пра разумовае ўзрушэнне, але не кожны выпадак разумовага ўзрушэння сведчыць пра генія.

І тут мы вяртаемся да нацыяналізму. Мадэрная культура, што палягае на нацыяналізме з яго свецкасцю, прынцыпамі роўнасці і суверэннай улады народу, — культура глыбінна анамічная. Яна не можа прапанаваць чалавеку дакладнай грамадскай структуры і адчування вызначанага, трывалага грамадскага стану. Карціна штохвіліны змяняецца, чалавека няспынна скіроўваюць на розныя, часта супрацьлеглыя шляхі, так што ён зусім заблытваецца і збіваецца з панталыку. Мы гаворым пра культурную карціну рэчаіснасці, але яна ствараецца на разумовым узроўні, г. зн. праз механізмы мозга — я мяркую, прыкладна, як фіксуецца мапа прасторы ў мозгу мышы. Такім чынам, уздзеянне нацыяналізму на свядомасць параўнальнае з уздзеяннем на мозг мышы хаатычна зменлівага фізічнага асяродка, напрыклад, калі ўзяць мыш за хвост і раскручваць яго ў паветры. Не трэба ніякіх эксперыментаў, каб зразумець, што ад такога жорсткага абыходжання звярок страціць разумовую раўнавагу і пачне ванітаваць.

У культуры нацыяналізму статус больш не вызначаецца нараджэннем, і таму грамадскі стан нельга прыраўняць да самавызначэння. Яно ўжо не велічыня, зададзеная культурай, яно не фармуецца натуральным чынам, праз урастанне ў сваё сацыяльнае кола. Асоба не абавязкова ўспрымае асяродак, у якім расце, як свой. У мадэрным грамадстве чакаецца, што чалавек будзе сам ствараць свой лёс — якая каласальная розніца ў параўнанні з усімі іншымі культурамі! А каб стварыць сябе, ствараючы для сябе належны асяродак, трэба спачатку «знайсці сябе». Мы цяпер вольныя выбіраць самавызначэнне і таму за яго адказваем. Калі раней самавызначэнне зводзілася да засваення і запамінання сімвалічнай інфармацыі з навакольнага свету, цяпер ствараць самавызначэнне — задача крэатыўнага сімвалічнага ўяўлення. А гэтая разумовая здольнасць у сваёй звычайнай дзейнасці залежыць ад самавызначэння. Гэтак нацыяналізм, можна сказаць, стварае новы завод людзей: ён змяняе механізмы фармавання і функцыянавння свядомасці, спараджаючы, з аднаго боку, вельмі тонкі слой выключна крэатыўных асоб, а з другога — колькасна шырэйшую меншасць усячасна дэзарыентаваных, збянтэжаных і няшчасных людзей.

Большасць у мадэрным грамадстве, як і раней, дзейнічае нармальна, так, як на працягу ўсёй гісторыі дзейнічала большасць людзей. Зразумела, уздзеянне нацыяналізму на асобу залежыць ад яе нейрафізіялагічных асаблівасцяў. Ён з большай верагоднасцю глыбока закране толькі тых, хто мае вострую прыроджаную чуйнасць да супярэчнасцяў у сістэмах сімвалаў. Такая чуйнасць, як і іншыя прыродныя задаткі, размяркоўваецца няроўна. Хутчэй за ўсё, яе дыяграма мела б выгляд звонападобнай крывой, калі вышэйшых за сярэдні ўзровень усё ж крыху менш, чым ніжэйшых. Каб чалавека бянтэжыла культурная анамія, трэба ўмець адначасова ўспрымаць шмат культурных сігналаў і заўважаць, г. зн. уяўляць, іх супярэчлівасць. Аднак многія людзі здольныя засяроджвацца толькі на адным сігнале і практычна адсякаюць усе астатнія; многія ўмеюць успрымаць розныя сігналы ізалявана, у поўным адрыве адзін ад аднаго, так што яны і не стасуюцца, і не супярэчаць адзін аднаму. Не ўсе, але пераважная большасць амерыканцаў пражылі ладную частку XX ст. абсалютна спакойна, не бянтэжачыся яскравай супярэчнасці паміж найвышэйшым для нацыі прынцыпам роўнасці і безліччу штодзённых праяў няроўнасці ў стане і магчымасцях. Каб тыя, хто сам не бачыць сістэмных культурных супярэчнасцяў, нарэшце заўважылі анамію, звычайна патрабуецца бедства або рэзкая, кардынальная змена ладу жыцця. Напрыклад, каб шараговыя грамадзяне ЗША зразумелі, што антысемітызм супярэчыць амерыканскім ідэалам, спатрэбілася Другая сусветная вайна і халакост; каб змяніўся погляд на «натуральнае» месца жанчын, спатрэбілася, каб сталі працаваць гараджанкі сярэдняга класа.

Хоць уздзеянне нацыяналізму (і анаміі ўвогуле) залежыць ад прыродных задаткаў, тым не менш можна сцвярджаць, што чым больш адкрытая культурная сістэма, чым паслядоўней ажыццяўляюцца ключавыя прынцыпы нацыяналізму ў грамадстве, тым больш пашыраецца анамія, тым глыбейшыя яе наступствы. Чым настойлівей грамадства заяўляе, што «ўсе створаныя роўнымі», тым цяжэй прыняць уласную няроўнасць у параўнанні з найлепшымі ці нават проста лепшымі за цябе: з першай прыгажуняй у школе ці ўвогуле з прыгажэйшымі дзяўчатамі, з найлепшымі або проста лепшымі за цябе студэнтамі або спартсменамі, з тымі, хто шпарчэй робіць кар’еру, мае большы заробак ці рахунак у банку, з тымі, у каго большы дом і прыгажэйшыя, разумнейшыя дзеці. Чым большы прастор для амбітнасці адкрывае культура, тым больш сумневаў у сабе і зайздрасці яна спараджае. Амбітнасць спрыяе творчым здольнасцям, а сумневы ў сваіх сілах і зайздрасць разбураюць унутраную раўнавагу і шкодзяць разумоваму здароўю. Адмоўны эфект мадэрнай анамічнай культуры, створанай нацыяналізмам, пераўзыходзіць станоўчы. Адкрытасць і плюралізм зрабілі непараўнальна больш людзей глыбока няшчаснымі, чым шчаслівымі. Невыпадкова разумовыя разлады — доля найбольш заможных і свабодных нацый. Іх паказчыкі заканамерна растуць разам з працягласцю жыцця, са знікненнем праблем, абумоўленых наваколлем (голад, недаяданне, спякота і холад), і фізічных хвароб. Шызафрэнія, разлады харчавання — par excellence бяда нашага часу. Амерыканскіх падлеткаў і моладзь ахапіла эпідэмія дэпрэсіі. Яна мае самыя розныя праявы: ад памяркоўнай формы (уласцівай, аднак, амаль усім) да цяжкой, фізічна разбуральнай хваробы, якая можа прывесці да самазабойства. Нават калі да гэтага не даходзіць, дэпрэсія часта пляжыць і руйнуе маладыя жыцці.

Не сон розуму спараджае вар’яцтва, а тое, што розум ніколі не адпачывае. Нацыяналізм патрабуе, каб кожны чалавек самастойна рабіў працу, якую іншыя культуры бяруць на сябе. Такім чынам, мозг перагружаецца і стамляецца, покуль не здарыцца ступар.

У ранейшых працах з нацыяналізму я паказвала, як глыбока ён уплывае на палітычную свядомасць і паводзіны сучаснага чалавека. У нядаўняй кнізе «Дух капіталізму», што працягвае тэму, распачатую ў манаграфіі «Нацыяналізм: пяць дарог да мадэрнасці», я паспрабавала звярнуць увагу на тое, як нацыяналізм фармуе мадэрную эканамічную дзейнасць, у прыватнасці, на яго асновапалеглую ролю ў стымуляванні эканамічнага росту. У сваёй сённяшняй прамове я імкнулася выявіць простую сувязь паміж нацыяналізмам і ўласцівым мадэрнаму чалавеку (г. зн. нам з вамі) разумовым развіццём і здароўем. Калі я маю рацыю, то глыбейшае, больш дакладнае разуменне нацыяналізму магло б даць ключ да лячэння агульнапашыраных псіхічных разлад, якія спарадзілі сучасную псіхіятрыю і клінічную псіхатэрапію і над якімі тыя марна б’юцца. Больш за тое, такое разуменне магло б стаць ключом да самой праблемы шчасця і няшчасця.

Тут сабраліся тыя, хто на працягу многіх гадоў, часта насуперак палітыкам, СМІ і калегам‑навукоўцам, разумее велізарную важнасць нацыяналізму. Аднак ён можа аказацца нават важнейшым, чым нам уяўлялася.

З нязначнымі скарачэннямі пераклаў з амерыканскай мовы Уладзімір Паўловіч паводле: Greenfeld L. Nationalism and the Mind // Nations and Nationalism. No. 11 (3). 2005. P. 325—341.