Чэшскі нацыянальны рух звычайна разглядаюць як «гісторыю поспеху». Этніч‑ на абумоўленая чэшская нацыянальная ідэнтычнасць цягам некалькіх дзесяцігоддзяў нацыянальнай агітацыі набыла агульнае прызнанне чэшскамоўнага насельніцтва. Гэта адбылося ва ўмовах дэспатычнага рэжыму Метэрніха і насуперак нямецкаму культурнаму і сацыяльнаму дамінаванню. Раней у сваім параўнальным даследаванні я паказаў, што гэты поспех нельга вытлумачыць ні ўплывам Гердэра (як мяркуюць гісторыкі‑традыцыяналісты, перадусім нямецкія), ні магутнасцю ідэі «нацыяналізму» як самастойнай дзейнай сілы (free‑floating actor). Прынамсі, папулярны аўтар тэорыі нацыі як прадукту нацыяналізму Эрнест Гелнэр давёў, што паспяховыя нацыяналізмы мелі глыбокія гістарычныя карані ў грамадскіх і культурных працэсах, які ён памылкова назваў «індустрыялізацыяй». Згодна з маім ранейшым даследаваннем, пераход ад стадыі нацыянальнай агітацыі «Б» да стадыі масавага руху «В» быў магчымы толькі пры шэрагу пэўных варункаў, незалежных ад жаданняў «нацыяналістаў»: па‑першае, узмацненні сацыяльнай камунікацыі і мабільнасці, па‑другое, супадзенні нацыянальных патрабаванняў і сацыяльных (палітычных, культурных) інтарэсаў, г. зн. наяўнасці значэннага для нацыі канфлікту інтарэсаў, па‑трэцяе, існаванні моўнай і культурнай супольнасці, якой часам уласціва памяць аб старой «нацыянальнай» дзяржаўнасці.

У гэтым артыкуле я не маю намеру паўтараць ужо апублікаваныя вынікі, падаваць агульнавядомыя звесткі аб пераходзе нацыяналізму ад фазы «Б» да фазы «В», г. зн. да стадыі масавага руху. Я хацеў бы зрабіць крок назад і паспрабаваць вытлумачыць пераход ад ужо вывучанай фазы «А», дзе рэй вядуць нацыянальна «нейтральныя» навукоўцы, да нацыянальнай заангажаванасці і агітацыі фазы «Б». У гэтым артыкуле я маю за мэту адказаць на пытанне: чаму некаторыя інтэлектуалы вырашаюць тварыць новую нацыянальную ідэнтычнасць і пашыраць яе сярод членаў сваёй этнічнай групы? Або, калі карыстацца тэрміналогіяй Энтані Сміта, я намагаюся высветліць, чаму інтэлектуалы наважваюцца трансфармаваць этнічную супольнасць у мадэрную нацыю. Добра гэта ці не, але ў Еўропе дзейныя асобы гэтага працэсу бачылі сябе «абуджальнікамі» сапраўднай нацыі, збольшага лічачы бездзяржаўнасць неістотным або невызначальным фактарам (за выняткам Балканаў).

У выпадку Чэхіі — маецца на ўвазе, перадусім, Багемія — паварот да нацыянальнай агітацыі адбыўся паміж 1790 і 1815 гг. адначасова з аналагічнымі працэсамі ў Венгрыі, Нарвегіі і Грэцыі і значна раней, чым сярод большасці іншых еўрапейскіх нацыянальных рухаў.

Зыходным пунктам нашага аналізу будзе гіпотэза, якая ўзыходзіць да сацыяльнай псіхалогіі: патрэбу ў новай ідэнтычнасці трэба разумець як вынік крызісу ці страты старых ідэнтычнасцяў, як адказ на знікненне старых каштоўнасцяў і сацыяльных сувязяў ва ўмовах няпэўнасці, выкліканай сацыяльнымі і палітычнымі трансфармацыямі. Гэтая гіпотэза будзе праверана пры дапамозе аналізу эмпірычных дадзеных чэшскай гісторыі.

Яго працэдура будзе здзейснена ў тры этапы, пакліканыя даць адказы на тры пытанні.

1. «Канстанты»: якімі былі асноўныя фактары стабільнасці ва ўмовах «старога рэжыму»?

2. Якія змены і рэформы дэстабілізавалі ці падарвалі статус‑кво?

3. «Вынікі»: як члены чэшскай этнічнай супольнасці адрэагавалі на змены?

У другой палове XVIII ст. уклад жыцця жыхароў краіны — іх вераванні, традыцыі, ідэнтычнасць — задаваліся і падтрымліваліся шэрагам сталых адносін і інстытутаў. Гэтыя «канстанты» без істотных зменаў існавалі з XVII ст., а ў некаторых выпадках — нават з часоў Сярэднявечча.

Сярэднявечнае Багемскае каралеўства паступова страціла незалежнасць у час панавання Габсбургаў, але не знікла канчаткова. Засталіся яго імя, граніцы, сталіца (Прага) і колькі інстытутаў — такіх як Ландтаг, суд і нават канстытуцыя 1627 г.¹. Самыя арыстакратычныя роды не былі чэшскімі паводле паходжання (іх продкі завалодалі землямі, канфіскаванымі ў пратэстантаў пасля паразы і выгнання апошніх у 1620 г.), але на познім этапе іх члены пачалі атаясамліваць сябе з «землямі Багемскай кароны». Сярод шматлікіх прадстаўнікоў дваранства ўзнікла новае пачуццё ідэнтычнасці — «Landespatriotismus», краёвы патрыятызм. Ён паўстаў як рэакцыя на цэнтралісцкую палітыку Вены і палягаў у спробах утрымаць былыя прывілеі. Тым не менш, пераважная большасць дваранства ў Багеміі разглядала аўстрыйскую дынастычную ідэнтычнасць як дамінуючую, і многія арыстакраты падтрымлівалі габсбургскі цэнтралізм.

З часоў паразы пратэстантаў у Багеміі каталіцкая царква апанавала рэлігійнае, духоўнае і культурнае жыццё ў краіне. Ейная арганізацыя адпавядала старой палітычнай структуры: Багемія заставалася аўтаномнай царкоўнай адзінкай на чале з пражскім арцыбіскупам, арцыбіскупствам са сталіцай у Оламоўцы была і Маравія. Каталіцкая іерархія захоўвала элементы «краёвай» ідэнтычнасці, а некаторыя з яе членаў, асабліва з ніжэйшага духавенства, пашыралі багемскі «барочны патрыятызм» як пазітыўнае стаўленне да краю і нават разглядалі чэшскую мову як сімвал багемскай ці мараўскай адметнасці. Культ святога Вацлава І як «абаронцы» багемскай Кароны, шанаванне іншых «нацыянальных» святых уяўлялі сабой важны аспект гэтага патрыятызму. Натуральна, царква, апрача манапалісцкага кантролю над адукацыяй і духоўным жыццём, займала да сярэдзіны XVIII ст. прывілеяваны стан і ў эканамічнай, і ў палітычнай сферах.

Найбольш выразна сацыяльная канстанта праяўлялася ў існаванні жорсткай сістэмы прыгону ў сельскай мясцовасці і ў гільдыяў у гарадах. Шляхецкія маёнткі, якія амаль не змяніліся з часоў феадалізму, уяўлялі сабой базавы ўзровень адміністрацыі, падаткаабкладання і судаводства. Усе людзі былі жорстка ўключаны ў больш ці менш эфектыўную сістэму царкоўнай і дзяржаўнай адміністрацыі. Гэта азначала, што асобы нешляхетнага паходжання падпарадкоўваліся дзяржаве, царкве і працавалі ў іх уладаннях. Яны не мелі права на самакіраванне, але, у той жа час, былі адзінымі ў краіне падаткаплатнікамі. Тым не менш, ідэя прадвызначанай ад нараджэння няроўнасці людзей увогуле прымалася ўсімі слаямі непрывілеяванага насельніцтва як натуральная рыса іхнага жыцця.

Што можна сказаць пра этнічныя канстанты? Ад Сярэднявечча і ў Багеміі, і ў Маравіі большасць жыхароў гаварыла па‑чэшску, а меншасць — па‑нямецку. Пісьмовая чэшская мова развівалася цягам XIV ст. і заставалася афіцыйнай «урадавай» мовай да XVII ст. Канстытуцыя 1627 г. надала нямецкай мове роўны статус з чэшскай, але ў сапраўднасці нямецкая запанавала ў дзяржаўным кіраванні, эканамічным і культурным жыцці. Чэшскае насельніцтва берагло сваю мову: гэта відаць хаця б з таго, што чэшская заставалася мовай царквы. Існуюць доказы наяўнасці пэўнага ўзроўню этнічнай ідэнтычнасці, якая — за рэдкімі выняткамі — не суправаджалася ні ксенафобіяй, ні спантанным патрыятычным энтузіязмам. Сацыяльная структура, «Stand», усё яшчэ была вызначальнай. Так, чэшскамоўныя і нямецкамоўныя сяляне разам ўзялі удзел у вялікім сялянскім паўстанні на паўночным усходзе Багеміі², і няма сведчанняў, што паміж паўстанцамі абодвух этнасаў адбываліся нейкія канфлікты.

Наагул, можа скласціся ўражанне, што гэтае грамадства захоўвала стабільнасць і грунтавалася на агульнапрынятай няроўнасці, рэлігійнай законнасці і пастаянным прыгнёце. Аднак гэтае ўражанне будзе павярхоўным. У грамадстве спела напружанне і нарасталі адзнакі крызісу. Каб папярэдзіць канфлікты, палепшыць сітуацыю і пазбегнуць крызісу, асвечаныя абсалютысцкія манархі спрабавалі мадэрнізаваць грамадства шляхам рэформаў. Гэтыя славутыя рэформы, распачатыя пад канец праўлення Марыі‑Тэрэзы і працягнутыя Ёзэфам II, спарадзілі ў грамадстве значныя змены. Іх вынікі можна падсумаваць у пяці пунктах.

1. Дагэтуль манапалісцкая і некантраляваная ўлада каталіцкай царквы была абмежавана не толькі ўвядзеннем рэлігійнай талеранцыі і змяншэннем уплыву царквы на інтэлектуальнае жыццё, але і пераразмеркаваннем царкоўнай маёмасці на карысць дзяржавы.

2. Дзяржава зменшыла ўладу землеўладальнікаў, перадусім шляхам скасавання прыгону³ і павелічэння дзяржаўнага кантролю над мясцовай і цэнтральнай адміністрацыяй.

3. Прагрэс у юрыспрудэнцыі і рэформа заканадаўства, заснаваная на прынцыпах роўнасці ўсіх грамадзянаў, была першым крокам да скасавання — прынамсі ў тэорыі — класавай няроўнасці.

4. Новая канцэпцыя адукацыі і школьнай сістэмы прадугледжвала ўвядзенне ўсеагульнай пачатковай адукацыі і даступнасць вну для ўсіх насельнікаў краю.

5. Дзяржаўная адміністрацыя заўзята падтрымлівала пашырэнне прынцыпаў асветніцтва, заахвочвала навуковыя даследаванні, змяншаючы правы цэнзараў і спрыяючы стварэнню новай свецкай публікі.

Усе гэтыя рэформы, нават калі яны не заўжды ўспрымаліся станоўча, раней ці пазней паўплывалі на штодзённае жыццё, але іх непасрэднае значэнне было большае: яны дэманстравалі не толькі адукаваным класам, але і «простаму люду», што ўмовы і абставіны іх жыцця не былі нязменнымі і што іх можна палепшыць.

Натуральна, да гэтых рэформаў з’явілася апазіцыя, узначаленая перадусім часткай дваранства і касцельнай іерархіі. Гэтая апазіцыя, калі абстрагавацца ад яе рэакцыйнага характару, таксама мела мабілізацыйны ўплыў: яна выявіла феномен, які здаваўся дагэтуль неймаверным, г. зн. публічны супраціў волі і загадам манарха, дзяржаўнай уладзе. Вобраз непарушнага манарха быў падарваны. Усё гэта адыграла ролю фактара, які пахіснуў старыя канстанты і ранейшыя ідэнтычнасці.

Апрача гэтага агульнага ўплыву, кожная з пяці групаў рэформаў уключала змены, якія спрыялі — звычайна гэта не ўваходзіла ў намеры рэфарматараў — узмацненню новай нацыянальнай ідэнтычнасці.

Рэлігійная талерантнасць паклала канец перыяд пераследу і астракізму рэфарматарскіх традыцый у чэшскім культурным жыцці, які цягнуўся больш за 100 гадоў: датуль некаталіцкія кнігі, напісаныя па‑чэшску і апублікаваныя да трыюмфу контррэфармацыі, забараняліся і знішчаліся, а іх аўтары падлягагалі забыццю як «ерэтыкі». Толькі цяпер з’явілася магчымасць стварыць поўны вобраз гісторыі чэшскамоўнай літаратуры пачынаючы з XV ст. Дзякуючы рэлігійнай талеранцыі было дазволена нават перадрукаваць некаторыя важныя кнігі, напісаныя чэхамі некаталіцкага вызнання. Толькі ў гэткіх варунках мог быць апублікаваны шэраг новых гістарычных крыніц, што спрыялі лепшаму веданню мінуўшчыны краю, якую часамі разумелі як «нацыянальную гісторыю».

Традыцыйная гістарыяграфія разглядала скасаванне прыгону як пачатковы пункт міграцыі насельніцтва з чэшскамоўнай вёскі ў нямецкамоўныя гарады. Нядаўняе даследаванне ўдакладніла гэтае меркаванне ў двух аспектах: па‑першае, міграцыя з вёсак пачалася яшчэ да скасавання прыгону; па‑другое, гарады на асноўнай тэрыторыі Багеміі былі этнічна не настолькі анямечаны, як у Маравіі. Аднак больш істотнай з гледзішча крызісу ідэнтычнасці стала розніца ў рэалізацыі асабістай свабоды паміж чэшска‑ і нямецкамоўным сялянствам. Нямецкі селянін, мігруючы ў горад, трапляў у грамадства, чыя афіцыйная мова была падобная да яго мясцовага дыялекту. Чэшскі селянін трапляў у грамадства, чыю мову ён зразумець быў не ў стане. Тым самым розніца ў магчымасці сацыяльнага поспеху — а таксама і ў пошуку новай ідэнтычнасці — стала відавочнай.

Рэформа юрыспрудэнцыі выклікала актыўныя дэбаты, але не завяршылася да 1800 г. З гэтай прычыны яна мела абмежаваны ўплыў на асноўную масу насельніцтва. Тым не менш, адукаваная публіка, часткова чэшскага паходжання, была ў курсе рэформы і ўхваляла прынцып роўнасці людзей. Само па сабе скасаванне прыгону разглядалася як вялікая дэманстрацыя прынцыпаў роўнасці, што адкрывала шлях да новых грамадскіх зносін (і ідэнтычнасцяў).

Новая школьная сістэма таксама была выражэннем гэтай тэндэнцыі да роўнасці. Што да змены ідэнтычнасцяў, яе ўплыў быў амбівалентны. У тэорыі, усе вну і Пражскі універсітэт былі адкрыты для ўсіх, незалежна ад іх сацыяльнага паходжання. З іншага боку, пераход у выкладанні з лаціны на нямецкую мову ствараў новую няроўнасць. Тыя, для каго нямецкая была роднай, ці тыя, хто выхоўваўся ў дзвюхмоўных сем’ях, апыналіся ў больш выгадным становішчы, чым дзеці з чэшскамоўных сем’яў.

У адрозненне ад вышэйшых, у пачатковых школах навучанне ішло на «мясцовай мове». Гэта стала важным адпраўным пунктам не толькі для пашырэння пісьменнасці, але і для ўсведамлення этнічнай ідэнтычнасці. Да таго ж, гэта можна таксама разглядаць як сведчанне прэстыжу чэшскай мовы.

Тым часам як пачатковыя школы заставаліся пад царкоўным кантролем, большасць вну секулярызавалася: прапорцыя «свецкіх» прадметаў вырасла, у адукацыю было дазволена прыйсці новай навуковай ведзе. Такія прадметы, як гісторыя і геаграфія, набылі нечаканую важнасць для ўсведамлення адметнасці сваёй мясцовасці, краю і нацыі.

Секулярызацыя адукацыі, разам з лібералізацыяй інтэлектуальнага і навуковага жыцця, уплывала на характар новай сацыяльнай групы — свецкіх «інтэлектуалаў» (альбо, лепей сказаць, «інтэлігенцыі»), якія працавалі па кантракце або жылі са свабодных прафесіяў і захоўвалі частковую незалежнасць ад дзяржаўнага і царкоўнага кантролю, нават калі ступень незалежнасці прадстаўнікоў розных прафесіяў рознілася ад цалкам лаяльнага чыноўніка на дзяржаўнай службе да адносна незалежнага адваката ці лекара. Натуральна, гэтая новая катэгорыя адукаваных людзей, нават не беручы пад увагу іх нефартуннае паходжанне, часам мела складанасці ў дасягненні статусу, які адпавядаў бы іх кваліфікацыі. Не дзіўна, што некаторыя з іх па‑новаму разумелі сацыяльныя і матэрыяльныя інтарэсы і былі моцна зацікаўлены ў пошуку новай ідэнтычнасці.

Трэба сказаць, што большасць «новых інтэлектуалаў» не належала да якога‑небудзь існага стану ці малапрэстыжнай традыцыйнай прафесійнай групы. Нават тыя, хто спярша вывучыўся на святара ці манаха, не лічылі сваю прыналежнасць да царквы вырашальнай ідэнтычнасцю. Некаторыя з іх атаесамлялі сябе з сваімі арыстакратычнымі апекунамі (асабліва сярод багемскай шляхты), аднак мелі мала шанцаў увайсці ў гэты шляхецкі клас. Іншыя атаесамлялі сябе з мадэрнізаванай цэнтралізаванай дзяржавай, паколькі працавалі на дзяржаўнай службе, ім было цяжка прыняць іншыя традыцыйныя ідэнтычнасці, таму пошук новай ідэнтычнасці здаваўся ім непазбежным.

Унутраныя і інстытуцыянальныя рэформы грамадскага і культурнага жыцця былі толькі адным з фактараў, якія пахіснулі традыцыйныя сацыяльныя адносіны і ідэнтычнасці «старога рэжыму» Габсбургскай манархіі. Іншая катэгорыя шокаў была вонкавага паходжання і не залежала ад палітыкі дзяржавы, бо надышла з‑за мяжы.

Найбольш вядомыя і ўплывовыя сярод іх былі звязаныя з Французскай рэвалюцыяй і ўзмоцненыя інтэрвенцыяналісцкімі войнамі супраць яе. У гэтых войнах габсбургскія арміі адыгрывалі цэнтральную ролю і не маглі не ўздзейнічаць на камунікацыйную сістэму сваёй імперыі. Улічваючы рэаліі Цэнтральнай Еўропы, немагчыма было ажыццявіць татальную інфармацыйную блакаду, якая з пэўным поспехам была рэалізаваная ў Расіі і Іспаніі.

Пасля таго як рэвалюцыйныя тэрміны «свабода» і «роўнасць» стала немагчыма ігнараваць, паколькі яны ўвайшлі ў штодзённы ўжытак, урадавыя ідэолагі паспрабавалі пераняць іх, ужываючы ў якасці пазітыўных вартасцяў — натуральна, не для таго, каб абвясціць падзенне старога рэжыму, а наадварот, каб выдаць іх за яго натуральныя ўласцівасці. «Сапраўдныя» свабода і роўнасць ажыццяўляліся не ў «перакручаным» выглядзе ў Францыі, а на землях Габсбургаў. Пазней рэвалюцыйны тэрмін «айчына» («la patrie») быў адаптаваны як «Vaterland». З другога боку, тэрмін «la nation» не стаў прадметам пераацэнкі з боку кіруючай дынастыі, магчыма, таму, што не лічыўся небяспечным для стабільнасці старога рэжыму.

Дарма што войны супраць рэвалюцыйнай Францыі амаль не закранулі земляў багемскай Кароны, нямецкамоўная і чэшскамоўная чытацкая аўдыторыя рэгулярна атрымлівала інфармацыю аб бітвах і ваенных кампаніях: «французская пагроза» ўсё ж прысутнічала, прынамсі, у прыхаваным выглядзе. Псіхалагічнае і выхаваўчае значэнне ваенных рэляцыяў было агромністым: ніколі раней насельніцтва не атрымлівала гэткай дэталізаванай інфармацыі аб вайне. У гэтых рэпартажах вайна падавалася не толькі як міждзярджаўнае сутыкненне, але і як «наша вайна», змаганне супраць супольнага ворага, які часта вызначаўся па этнічнай прыкмеце: «французы». Ваенныя рэляцыі былі ў пэўным сэнсе інструментам ідэнтыфікацыі, але таксама яны навучалі мастацтву ўяўлення: ты ніколі не будзеш ведаць вынікаў вайсковых аперацыяў, выйграных або прайграных баталіяў — адзінае, што ты можаш зрабіць, гэта ўяўляць розныя альтэрнатывы.

У дадатак чытачы ваенных рэляцыяў (і ўскосна ўвесь народ) атрымлівалі вялізны аб’ём геаграфічных звестак пра замежныя краіны, іхніх насельнікаў, гарады, рэкі і г. д. Некаторыя з гэтых назваў чэшскія і нямецкія чытачы раней ніколі не чулі, і гэта станавілася для іх перш за ўсё практыкаваннем ва ўяўленні: уяўляючы аб існаванні «іншага», народ можа ўявіць і існаванне ўласнай групы, уласнай краіны.

Пазней, асабліва ў час напалеонаўскіх войнаў, дзякуючы вайсковым пастоям і перагрупоўкам спрацаваў яшчэ адзін чыннік ідэнтыфікацыі. Многія чэшскія сяляне і гарадскія жыхары ўпершыню напаткалі «іншых», якія гаварылі на мовах, адрозных ад звычайных чэшскай і нямецкай, — на французскай, а таксама на славянскіх мовах накшталт расійскай і г. д. Са сведчанняў сучаснікаў мы ведаем, што чэхі вагаліся паміж сімпатыяй да салдатаў, якія гаварылі на падобнай да іх мове, і нянавісцю да паразітычных патрабаванняў замежных (і не толькі замежных) арміяў.

Важна падкрэсліць, што рэвалюцыя і войны адсунулі на другі план усе іншыя інавацыйныя працэсы, што адбываліся па суседстве. Працэс распаду старой «Свяшчэннай Рымскай імперыі» амаль не атрымаў асвятлення ў газетах і каментарыях сучаснікаў. Гэтую маргіналізацыю можна вытлумачыць частковым поспехам венскага ўраду, які спрабаваў узмацніць аўстрыйскую ідэнтычнасць як чэшскамоўных, так і нямецкамоўных жыхароў краю за кошт ідэнтычнасці, заснаванай на лаяльнасці «Свяшчэннай імперыі». Падзеі ў апошняй падаваліся як адбытыя недзе за мяжой, у чужых краінах.

Урэшце, трэба згадаць некаторыя падзеі, якія не змянілі жыцця і інстытутаў у імперыі, але прыцягнулі ўвагу шырокіх масаў, паколькі яны таксама ўплывалі на пошук ідэнтычнасцяў. Гэтую ролю адыгралі тры вялікія палітычныя ўрачыстасці пачатку 1790‑х гг. Храналагічна першай падзеяй сталася публічная перадача кляйнодаў багемскай Кароны з Вены, дзе яны захоўваліся з часоў Марыі‑Тэрэзы, у Прагу. Перанос кляйнодаў багемскага каралеўства суправаджаўся ўрачыстымі працэсіямі і сходамі, падчас якіх дэманстраваўся краёвы патрыятызм, часам зьяўляючыся яўнай рэакцыяй на венскі цэнтралізм.

Другой урачыстасцю стала каранацыя Леапольда II на багемскага караля ў 1791 г. Пасля ягонай раптоўнай смерці годам пазней быў каранаваны яго сын Франц. Абедзве каранацыі сталі нагодамі для вялікіх святкаванняў не толькі для дваранства, але і для народу. Тысячы сялянаў і рамеснікаў былі запрошаны з правінцый у Прагу.

Калі гэтыя тры ўрачыстасці адпавядалі традыцыйным схемам старога рэжыму, то ўчыненая ў 1808 г. спроба абудзіць багемскі патрыятызм мела на мэце мабілізацыю ўсіх пластоў насельніцтва, каб узмацніць народны супраціў магчымай французскай інтэрвенцыі ў Багемію. Элементам гэтай патрыятычнай дзейнасці было ўшанаванне сярэднявечнага каралеўства і нават прэзентацыя чэшскіх гусітаў як прыкладу мужнасці і любові да сваёй айчыны. Пасля паразы 1809 г. патрыятычная агітацыя была прыпыненая. Тым не менш, гэты кароткі перыяд даў магчымасць невялікай групе чэшскіх патрыётаў узмацніць довады на карысць нацыянальнай агітацыі і апрабаваць яе інструменты і формы.

Трэба назваць, прынамсі, адзін негатыўны прыклад урадавых «інавацыяў»: у 1811 г. катастрафічны крызіс і дэфолт дзяржаўнай фінансавай сістэмы ўдарыў па амаль усіх падданых манархіі. Страта ашчаджэнняў з‑за ўрадавых рашэнняў не выклікала вялізнага хвалявання ў грамадстве, аднак падштурхнула да пошуку ідэнтычнасцяў, паколькі вельмі яўна нагадала ўсім жыхарам, што яны жывуць у адной краіне і падзяляюць адзіны лёс.

У апошняй частцы гэтага артыкула задамося пытаннем: як людзі рэагавалі на выклікі ўсіх гэтых гістарычных падзеяў? Як усе гэтыя змены і інавацыі паўплывалі на крызіс тоеснасці і пошук новых ідэнтычнасцяў?

Трэба адкінуць спрашчальніцкую спакусу намаляваць тэлеалагічную лінію ад крызісу самаідэнтыфікацыі, справакаванага асветніцкімі рэформамі, да ўтварэння мадэрнай чэшскай нацыянальнай ідэнтычнасці. Падчас крызісу можна вылучыць некалькі відаў актыўнасці, заснаванай на адрозных і ўзаемаскрыжаваных ідэнтычнасцях. Арыстакратычны краёвы патрыятызм перажыў яго ў якасці актывізатара навуковых даследаванняў гісторыі каралеўства, яго даўнейшай літаратуры і чэшскай мовы. Аналагічным чынам цесна звязаны з рэлігіяй барочны патрыятызм таксама перажыў перыяд асветніцкага абсалютызму, падкрэсліваючы традыцыі аўтаномнага каралеўства. Хаця абодва варыянты старога патрыятызму грунтаваліся на антымадэрнісцкіх пачуццях, яны маглі часткова сумяшчацца з новай ідэнтычнасцю, што развілася з асветніцкага рэгіянальнага патрыятызму. Гэты асветніцкі патрыятызм надзяляў патрыятычна настроенага індывіда (звычайна інтэлектуала) адказнасцю за росквіт і дабрабыт рэгіёну і яго насельніцтва: ён мусіў паляпшаць сітуацыю праз школьную адукацыю, навуковыя даследаванні і культурніцкую дзейнасць.

У апошняе дзесяцігоддзе XVIII ст. гэты рэгіянальны патрыятызм, які пачаткова меў інтэлектуальны, эксклюзіўны характар і ў большасці выпадкаў прапагандаваўся на нямецкай мове, распаўся на некалькі плыняў. Адна з іх адстойвала праграму чыста эканамічнага развіцця краю пры ігнараванні моўных праблем. Другая ўлілася ў краёвы патрыятызм з яго акцэнтам на навуковай дзейнасці. Трэцяя ўважала сваім асноўным абавязкам павышэнне культурнага стану і адукацыі найбольш прыгнечанай часткі насельніцтва — чэшскамоўнай. Апошні патрыятызм пачаў падтрымліваць чэшскі друк — не толькі публікацыі на эканамічныя тэмы, але і прысвечаныя мінуламу Багеміі, яе героям, сучаснаму стану краю, апісанню замежных краін як «іншага». Спецыфічным кампанентам гэтых асветных захадаў былі пераклады (і ўсё часцей арыгінальныя творы) мастацкай літаратуры як самага «народнага» чытва, а таксама дзе‑нідзе, перадусім у Празе, чэшскамоўнага тэатру, дзе ставіліся перакладныя п’есы і п’есы з гісторыі Багеміі. У гэтых абставінах з‑пад пяра некаторых інтэлектуалаў выходзілі патэтычныя «абароны» чэшскай мовы.

Найчасцей у патрыятычнай асветніцкай дзейнасці выкарыстоўвалася нямецкая — мова штодзённых зносін у манархіі Габсбургаў пад канец XVIII ст. Меншасць патрыётаў‑асветнікаў, якія пісалі па‑чэшску, дэманстравалі, што акрамя рэгіянальнай і прафесійнай яны трымаюцца і пэўнай этнічнай ідэнтычнасці. Тым не менш, ужыванне чэшскай мовы магло таксама спалучацца з барочным і нават з арыстакратычным краёвым патрыятызмам. Нягледзячы на гэткае скрыжаванне ідэнтычнасцяў, яны відавочна адрозніваліся сваім сацыяльным статусам. Чэшскамоўныя патрыёты таго часу наўрад ці маглі спадзявацца на матэрыяльную ці маральную падтрымку кіроўных эліт. Іншымі словамі, чэшскамоўная дзейнасць не прыносіла выгады патрыётам. Некаторая доля самаадданага энтузіязму была неабходнай перадумовай гэтай плыні патрыятызму, а яе актывісты ў лепшым выпадку маглі атрымаць узнагароджанне ў нематэрыяльнай сферы прэстыжу.

Аднак у гэтым патрыятычным кірунку прасочваліся базавыя маральныя прынцыпы асветніцкага патрыятызму: самаахвярная і актыўная любоў да айчыны безадносна да матэрыяльнай выгады. Такім чынам, прэстыж бачыўся як нейкі маральны ці духоўны заменнік матэрыяльнай выгады. Сімптаматычна, што на рубяжы XIX ст. Бернард Бальцана, прафесар этыкі Пражскага універсітэта, сфармуляваў канцэпцыю рэгіянальнага патрыятызму, у якой спалучаліся асветніцкія і рэлігійныя традыцыі: патрыятызм быў выяўленнем хрысціянскай міласэрнасці, запаветнай народу Богам, а ўсе віды патрыятычнай дзейнасці знаходзіліся ў поўнай згодзе з рэлігійнымі маральнымі прынцыпамі.

Акрамя гэтага спалучэння традыцый асветніцтва і барочнага патрыятызму, у той самы час, а больш дакладна ў год вышэйзгаданага крызісу (1808), узнікла яшчэ адно спалучэнне — аўстрыйскі дзяржаўны патрыятызм. Любоў да айчыны падавалася як неад’емная частка любові да імператара, які падаваўся як «бацька» сваіх падданых. Афіцыйная прапаганда навязвала падвойную ідэнтычнасць; шырэйшую — з імператарам і яго імперыяй, вузейшую — з канкрэтнай гістарычнай правінцыяй. Новая ідэнтычнасць, прапанаваная афіцыйным аўстрыйскім дзяржаўным патрыятызмам, стала галоўнай толькі для вельмі вузкага слою дзяржаўнай бюракратыі ў Багеміі і, часткова, арыстакратыі. Праўда, яе глыбока або павярхоўна засвоілі шырэйшыя масы насельніцтва, але для іх яна так і не стала галоўнай.

Патрыятычна настроеным інтэлектуалам, якія спрабавалі па‑новаму вызначыць уласную «нацыянальную» або рэгіянальную ідэнтычнасць, давялося адказаць на ключавое пытанне: як акрэсліць і апісаць бацькаўшчыну («patria») як аб’ект клопату і любові? Дзе радзіма іх суайчыннікаў? На парозе XIX ст. можна было вылучыць тры варыянты адказу, якія адпавядалі розным тыпам старога патрыятызму і іх мадыфікаваным версіям.

Тагачасны варыянт рэгіянальнага патрыятызму апеляваў да краю, вызначанага палітычнымі (або гістарычнымі) межамі, безадносна да яго ўнутранай структуры і этнічнага складу. Этнічныя ідэнтычнасці жыхароў лічыліся проста адметнай рысай гэтага рэгіёну. Гэтая старая канцэпцыя ў нечым скрыжоўвалася з краёвым і барочным патрыятызмам, а яго моўная і этнічная «нейтральнасць» азначала, што нямецкая заставалася галоўнай мовай камунікацыі, а яго ўплыў быў абмежаваны перадусім нямецкамоўнымі асвечанымі элітамі, у той час як чэшскамоўнае насельніцтва заставалася амаль не закранутае ім.

Інтэлектуалы чэшскага паходжання, якія адчувалі адказнасць за лёс сваіх суродзічаў, разумелі паняцце «patria» іначай. Найбольш аўтарытэтны сярод іх, Ёзэф Юнгман, вызначаў (упершыню ў 1806 г.) бацькаўшчыну як тэрыторыю, дзе людзі гавораць на адной, «нашай» мове. У якасці сіноніма «бацькаўшчыны» яны ўжывалі тэрмін «narod» — у сэнсе «нацыя». Гэты тэрмін не быў вынайдзеным імі неалагізмам: слова «narod» ужывалася ў чэшскай мове з XVI ст. і, прынамсі з XVII ст., азначала супольнасць, што характарызуецца супольнай гісторыяй, месцам пражывання, а таксама супольнай мовай.

Трэцяя канцэпцыя бацькаўшчыны была сфармуляваная ў той самы час прафесарам Бальцана. Ёй была нацыя, што ўключала ўсіх жыхароў Багеміі, здольных разумець і ўжываць і чэшскую, і нямецкую мовы, г. зн. дзвюхмоўная супольнасць. Гэтая візія здаецца вельмі сучаснай, нават моднай з гледзішча сённяшняга дня; аднак падзеі XIX ст. паказалі, што яна была ўтапічнай. Дарма што Бальцана быў у свой час больш папулярнай (перадусім сярод студэнтаў) і ўплывовай асобай, чым Юнгман, не яго, а акурат Юнгманава візія была ўзятая на ўзбраенне маладымі асвечанымі людзьмі падчас пошуку новай групавой ідэнтычнасці.

Калі мы задаёмся пытаннем, чаму менавіта «моўная» канцэпцыя нацыянальнай ідэнтычнасці стала найбольш прыцягальнай, то трэба ўлічваць, што наваспечаныя інтэлектуалы і студэнты паходзілі з ніжняй праслойкі сярэдняга класу; яны былі дзецьмі рамеснікаў, дробных крамнікаў і сялянаў. Большасць іх захоўвалі сувязь са сваімі сем’ямі і роднымі мясцінамі і добра ведалі, як жывецца там і які ўплыў нясуць асветніцкія рэформы.

Дзякуючы рэформам чэшскамоўны рамеснік ці селянін набыў асабістую свабоду і разглядаўся як роўны сярод роўных. Ён часта быў дастаткова заможным, каб мець пэўны ўзровень самасвядомасці, і таму ўспрымаў як знявагу факт, які не меў ніякага значэння для яго бацькоў і дзядоў: ён быў выключаны з новапаўсталага грамадства «роўных», бо мова, на якой ён гаварыў, адкідалася гэтым грамадствам як ніжэйшая. Пакуль гарызонт чэшскамоўных абмяжоўваўся феадальным маёнткам, нізкі статус іх мовы не адыгрываў істотнай ролі: адметнасць сваёй мовы, якую ён, «натуральна», успрымаў як мужыцкую, праяўлялася толькі падчас зносін з памешчыкам ды яго служкамі. Калі ж ён або яго сын выходзіў за межы мясцовага маёнтка, ён успрымаў сваё чэшскае этнічнае паходжанне як стыгмат або нават крыніцу прыніжэння. «Мы — чужынцы на ўласнай зямлі», — сказаў адзін адукаваны селянін яшчэ ў 1780‑я гг.

Відавочна, што сярод тых, хто асабліва востра адчуваў гэтую няроўнасць, былі сялянскія дзеці, якія сталі на цяжкі шлях набыцця вышэйшай адукацыі. Нават калі яны раней ці пазней авалодвалі нямецкай — адзінай мовай выкладання — яны былі не ў стане дабіцца лепшага сацыяльнага статуса або пасады. Пачуццё несправядлівасці штурхала некаторых з іх да прагі поўнай асіміляцыі, але ўсё часцей сустракалася іншая рэакцыя: рашэнне змагацца за роўнасць моваў у Багеміі, г. зн. яны прымалі і падтрымлівалі этнічную канцэпцыю нацыянальнай ідэнтычнасці і нацыі, прапанаваную Юнгманам.

Гісторыкі‑традыцыяналісты бачаць інспірацыі гэтай праграмы ў Гердэру і рамантызме, менавіта таму некаторыя грамадазнаўцы асуджалі яе. Сапраўды, творы Гердэра мелі для Юнгмана важнае значэнне як крыніца натхнення і як кропка апоры, а нямецкі рамантызм вітаўся ім як пацвярджэнне ягонай тэорыі, якая, аднак, была сфармуляваная і запісаная раней, чым славутыя «Прамовы» Фіхтэ і памфлеты Людвіга Яна.

Няма сумневу, што за рашэннем выбраць этнічны тып нацыянальнай ідэнтычнасці стаялі таксама эмацыйныя матывы. «Ірацыянальная» любоў да мовы паходзіла з больш зразумелай любові да суродзічаў, жыхароў краю, з якімі адбываецца атаесамленне. У гэтым плане прапановы Юнгмана былі абумоўленыя, хутчэй, спадчынай асветніцкага патрыятызму, чым уплывам «рамантызму».

Вельмі хутка этнанацыянальная ідэнтычнасць пачала распадацца на памяркоўную і радыкальную плыні. Памяркоўныя патрыёты разглядалі чэшскую мову як жывы сімвал супольнасці, віталі яе ўжыванне і развіццё, аднак лічылі патрабаванні аб яе роўнасці з нямецкай утапічнымі і нават неймавернымі. Захапленне чэшскай мовай і гордасць за чэшскую нацыянальную гісторыю не заміналі ім песімістычна ацэньваць перспектыву ператварэння чэшскай у сучасную пісьмовую мову. Таму ў Багеміі павінна дамінаваць нямецкая.

Радыкальная плынь імкнулася да сапраўднай, а не фармальнай роўнасці дзвюх моваў. Раней ці пазней чэшская мова павінна была дасягнуць узроўню, які дазваляў бы выражаць на ёй усё сучасныя пачуцці і думкі, апісваць складаныя ўзаемаадносіны. Таму яе трэба зрабіць мовай выкладання ў школах і мовай публічнага жыцця. Дарма што ў вачах сучаснікаў такі падыход здаваўся ўтапічным, гэтыя патрабаванні нельга тлумачць простым уздзеяннем рамантызму. Іх таксама не выпадае інтэрпрэтаваць як інструмент у барацьбе за палітычную ўладу, якім зрабіліся на стагоддзе пазней.

Інтэрпрэтуючы іх, трэба ўлічваць, што асветніцкая дактрына роўнасці людзей была пазней дапоўнена проталіберальнай дактрынай роўных магчымасцяў для кожнага чалавека. Гэтыя прынцыпы, аднак, нельга было рэалізаваць — прынамсі, паводле гэтых патрыётаў — ва ўмовах неаднолькавага прэстыжу і няроўных магчымасцяў розных моваў. Таму рашэнне прыняць моўную нацыянальную ідэнтычнасць не ішло ўразрэз з узніклымі ідэямі грамадзянскай супольнасці і грамадзянскай роўнасці. Да таго ж, барацьба за роўнасць моваў (і іх носьбітаў) нярэдка адпавядала патрэбе ў прэстыжы і прызнанні, адчуванай чэшскамоўнымі інтэлектуаламі.

Для лепшага разумення гэтага становішча праілюструем яго параўнаннем аргументаў, што ўжываліся на карысць чэшскай мовы патрыётамі‑асветнікамі ў 1780‑я — 1790‑я гг. (у «Абаронах»), і аргументамі, ужытымі Юнгманам у 1806 г. У «Абаронах» XVIII ст. чэшская мова ўсхвалялася перадусім за яе прыгажосць, лексічнае багацце і старажытнасць (мова, на якой гаварылі сярэднявечныя чэшскія каралі, і г. д.). Практычна ведаць яе ў той час рэкамендавалі элітам: памешчыку яна патрабавалася для лепшага разумення сваіх (чэшскіх) слугаў ці прыгонных, афіцэру — каб лепш разумець жаўнераў, лекару — сваіх пацыентаў. Супольнай рысай гэтых «Абаронаў» стала тое, што яны былі заклікамі, скіраванымі «нізамі» да «вярхоў» багемскага грамадства.

Юнгман таксама ўсхваляў гістарычныя і эстэтычныя вартасці чэшскай мовы, аднак найбольш важкі яго аргумент палягаў у тым, што менавіта чэшскі народ мае патрэбу ў паляпшэнні статусу сваёй мовы. Для яго было неістотна, на якой мове гаворыць дваранства; больш важна тое, што носьбіт чэшскай мовы, калі ён не валодае нямецкай, не мае шанцаў на сацыяльны поспех.

Пошук новых ідэнтычнасцяў адбываўся ў Багеміі каля 1800 г. адрознымі шляхамі і прывёў да ўтварэння розных тыпаў ідэнтычнасці. Натуральна, тое, якой альтэрнатыве аддаць перавагу, ці як пабудаваць іерархію старых і новых ідэнтычнасцяў, заўсёды было справай індывідуальнага выбару. Каб пазбегнуць крытыкі за тое, што мы знаходзімся пад уплывам «тэлеалогіі» і «этніцызму», задамо заключнае пытанне наконт шанцаў розных альтэрнатыў ператварыцца ў агульнапрынятыя «мадэрныя» нацыянальныя ідэнтычнасці.

Рэгіянальны надэтнічны патрыятызм захаваўся як ідэнтычнасць, уласцівая нямецкамоўным і дзвюхмоўным інтэлектуалам на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў. Аднак не ставячы мэты мабілізацыі масаў, ён аказаўся не ў стане канкураваць з іншымі ідэнтычнасцямі і мог існаваць толькі як маргінальная ідэнтычнасць, спалучаная з якой‑небудзь іншай. Тое самае можна сказаць пра рэгіянальную ідэнтычнасць як элемент нацыянальнай, хаця рэгіяналісты спрабавалі мабілізаваць насельніцтва. Так, напрыклад, мараўскія рэгіяналісты да другой паловы XIX ст. процістаялі поўнай інтэграцыі ў чэшскую нацыю, і ў выніку нацыянальная ідэнтычнасць мараўскага насельніцтва суіснуе з рэгіянальнай не як з альтэрнатыўнай, а як дадатковай ідэнтычнасцю.

Альтэрнатыва «багемскай» дзвюхмоўнай нацыі мела б рэальны шанец на поспех выключна ў выпадку прыняцця не толькі чэшскамоўнымі, а і нямецкамоўнымі жыхарамі краю. Чэхі, атрымаўшы вышэйшую адукацыю, выстаўлялі патрабаванне дзвюхмоўя, аднак даслоўна некалькі этнічных немцаў рабілі тое самае, вывучыўшы чэшскую мову, каб свядома стаць дзвюхмоўнымі «багемцамі». У той жа час з узнікненнем нацыянальнага руху ў нямецкіх дзяржавах усё больш нямецкіх інтэлектуалаў схіляліся да прыняцця моўнай канцэпцыі нямецкай ідэнтычнасці і разглядалі сябе ў якасці членаў нямецкай нацыі. Упершыню іхны выбар быў прадэманстраваны ў 1848 г. падчас дыскусіі аб удзеле ў выбарах у франкфурцкі парламент. Як толькі выбар быў зроблены, «дзвюхмоўная багемская нацыя» перастала быць альтэрнатывай.

Стары краёвы патрыятызм таксама адкідваў франкфурцкую і нямецкую ідэнтычнасць, аднак ён быў сацыяльна эксклюзіўнымі, а яго арыстакратычныя прадстаўнікі даслоўна пару разоў падтрымалі намаганні падвысіць статус чэшскай мовы як неад’емнай часткі іх самаідэнтыфікацыі з краем. Пераважная частка дваранства не адмовілася ад нямецкай мовы, якая служыла не столькі сімвалам іх нацыянальнай ідэнтычнасці, колькі сімвалам іх сацыяльнага панавання.

У выніку вызначэнне новай нацыянальнай ідэнтычнасці ў Багеміі паводле моўнага крытэру было пераможнай альтэрнатывай, бо толькі яно было рэальным шляхам інтэграваць патрыятычна настроеных інтэлектуалаў у чэшска‑ (але таксама нямецка‑) моўнае насельніцтва. Гэта не азначае, што ўсе жыхары краю абавязкова адгукаліся на «нацыянальныя» лозунгі. Пераход ад фазы «Б» да фазы «В» мог адбыцца толькі пры наяўнасці пэўных умоваў. Аднак гэта ўжо праблема для іншага даследавання.

Пераклаў з ангельскай В. Р. паводле:
Hroch, Miroslav. From ethnic group toward the modern nation: the Czech case //
Nations and nationalism. 2004. № 10 (1/2). P. 95—107.