Нягледзячы на заходнееўрапейскі крызіс партыйнай рэпрэзентацыі, рэальнае функцыянаванне дэмакратыі без эфектыўнай партыйнай сістэмы наўрад ці магчымае. Іншымі словамі, палітычныя партыі, якія рэпрэзентуюць разнастайныя грамадскія інтарэсы, адыгрываюць ролю гарантаў інстытутаў паліархіі. І падобна на тое, як многія даследаванні грамадзянскай cупольнасці зводзяцца да НДА, тэорыя дэмакратыі часам факусуецца менавіта на разнастайных аспектах партыйных сістэмаў.

Палітычныя партыі, магчыма, і апазіцыйныя, існуюць і ў недэмакратычных дзяржавах. Досвед трансфармацыі постсавецкіх рэспублік прывёў да ўзнікнення куды больш складаных гібрыдных сістэмаў, чым тыя, што існавалі, напрыклад, у Лацінскай Амерыцы. Постсавецкія рэжымы значна больш цынічныя. Сучасныя аўтакратыі змушаныя насіць маскі легітымнасці, і таму плюралістычныя характарыстыкі нярэдка сімулююцца самым недэмакратычным рэжымам. Постсавецкія рэжымы значна больш цынічныя за лаціна­амэрыканскія.І да старых гібрыдаў — «бюракратычнага аўтарытарызму», «делегацыйнай дэмакратыі», «неліберальнай дэмакратыі», «ліберальнага аўтарытарызму» — прыклад былых савецкіх рэспублік дазваляе дадаць новыя тыпы, такія, як «віртуальная дэмакратыя» і «кіраваная дэмакратыя».

Беларусь з’яўляецца такім прыкладам «неліберальнай аўтакратыі», якая, тым не менш, імкнецца «закасіць» пад дэмакратыю з мясцовым каларытам. De facto першае выяўляецца ў поўным ці частковым парушэнні ўсіх прынцыпаў паліархіі, а таксама ў ігнараванні наступных ключавых прынцыпаў: падзялення галінаў улады, сістэмы «стрымак і процівагаў», гарызантальнай і вертыкальнай падсправаздачнасці і вяршэнства закону. Значна больш цікавым падаецца імкненне беларускага рэжыму «гуляць» у дэмакратыю. Па‑першае, беларуская палітычная сістэма імкнецца выглядаць, як нейкая шумпераўская мінімалісцкая мадэль, — калі ёсць выбары, існуе і дэмакратыя. Слабое месца такой легітымацыі — практыка правядзення выбараў і падліку галасоў, якія сябе дыскрэдытавалі. Па‑другое, беларуская сістэма «гуляецца» ў ідэю мажарытарнай дэмакратыі — «легітымная» выканаўчая галіна можа мець усю ўладу і фармаваць абсалютную большасць. На жаль, пры гэтым ігнаруецца інстытуцыянальная абарона меншасці. Па‑трэцяе, беларуская сістэма спрабуе сімуляваць прамую дэмакратыю — рэферэндумы, Усебеларускія сходы і г. д. На жаль, першыя не пададказныя, апошнія — нелегітымныя. Па‑чацвертае, Беларусь (асабліва ў апошні час) імкнецца «гуляцца» ў паліархію, яна дазваляе нейкую прысутнасць свабоднай прэсы, незалежных НДА, апазіцыйных палітычных партыяў і г. д. Пра апошнія і пойдзе гаворка ў гэтым артыкуле.

Парадаксальнасць сітуацыі з апазіцыяй у Беларусі ў тым, што яна (апазіцыя) практычна цалкам задавальняе ўладу. Рэжым Лукашэнкі мае патрэбу ў дэмакратычнай апазіцыі — слабой і малаэфектыўнай — хоць бы дзеля таго, каб набыць алібі дэмакратычнасці. У межах гэтага артыкула я адмаўляюся абмяркоўваць тыя калідоры, якія ўлада пакінула апазіцыі і дзе апошняя і можа ажыццяўляць якую‑кольвек дзейнасць. Таксама я ўстрымаюся тут і ад пераліку фактаў парушэння правоў апазіцыі. Відавочна, што ў выпадку аўтарытарызму ідэалагічныя і рэпрэсіўныя апараты будуць працаваць на дыскрэдытацыю і кантраляванне альтэрнатыўных цэнтраў, якія прыцягваюць увагу грамадства. Плюс сучаснай апазіцыі для ўлады ў тым, што яе не трэба прыдумляць. Дзяржава затрачвае шмат намаганняў на такія праекты, як стварэнне паслухмяных прафсаюзаў, грамадскіх аб’яднанняў і нават — «сярэдняга класа» (дзякуючы сацыяльным праграмам і адносна высокім узроўням кампенсацыяў у бюджэтнай сферы «псеўдасярэдні клас» у нашых умовах не з’яўляецца «дзіцем» рынку і правоў уласнасці, як «petite bourgeoisie», і не можа быць палітычным суб’ектам — ён ёсць утрыманцам дзяржавы). Далей я хацеў бы акрэсліць некаторую праблематычнасць існавання беларускай апазіцыі.

1) Крызіс партыйнай рэпрэзентацыі. Ва ўмовах Беларусі дзяржава валодае абсалютнай манаполіяй на рэпрэзентацыю грамадскага інтарэсу і ажыццяўляе пранікненне ў логіку працы большасці фармальных і нефармальных інстытутаў. Ніякая альтэрнатыўная арганізацыя насельніцтва для калектыўнай дзейнасці немагчымая per se па‑за межамі дзяржавы — ці то падрыхтоўка рэвалюцыі, ці то дапамога валацужным сабакам, ці то будаўніцтва прытулкаў для беднякоў. Дзяржава не толькі выкарыстоўвае рэпрэсіўны апарат дзеля спынення такой дзейнасці, але і пастаянна выступае медыятарам практычна ва ўсіх інтэракцыях. Аднак трэба асцерагацца рэдукаваць гэтую праблему выключна да рацыянальнай спробы ўзнаўлення аўтарытарызму праз манапалізацыю ўсіх сфер і інстытутаў. Другім бокам гэтага медаля ёсць адсутнасць традыцый грамадзянскай культуры, калектыўнай дзейнасці, нізкі ўзровень грамадскага даверу. Актуальным у гэтым аспекце будзе тэзіс аб культурнай дэтэрмінаванасці дэмакратыі Роберта Патнама, які прасочвае сувязь паміж гісторыяй народа і наступнай спробай дэмакратызацыі.

У такой сістэме апазіцыя не рэпрэзентуе грамадскіх інтарэсаў у сувязі з рэпрэсіўнасцю дзяржавы і існуе зусім асобна ад народа. З другога боку, праблема мабілізацыі і рэпрэзентацыі відавочна звязаная з самой структурай і інерцыйнасцю беларускага грамадства. Такім чынам, у тых аблоках, дзе лунае апазіцыя, могуць і надалей узнікаць спробы рэарганізацыі і рэфарматавання партый, але яны, на жаль, практычна ніяк не звязаныя з рэальнымі грамадскімі працэсамі, што адбываюцца долу. Партыі дзеляць паміж сабой ідэалагічныя платформы: адны вырашаюць быць левымі, другія — правымі, іншыя — цэнтрыстамі, але пры гэтым яны застаюцца цалкам аўтаномнымі ад грамадства.

2) Крызіс легітымнасці беларускай апазіцыі і ейных лідэраў. Беларуская апазіцыя шмат у чым паўтарае тыя самыя працэсы, якія адбываюцца і ва ўладзе. Яна сама застаецца непададказнай перад грамадствам (якім чынам грамадзянін Беларусі можа ўзяць удзел у дзейнасці апазіцыі, калі ён не хоча стаяць са сцягам?). Яна сама, на жаль, дэманструе дэфіцыт дэмакратыі ў сваіх уласных дзеяннях. Больш за тое, яна нават і не спрабуе шукаць грамадскай легітымнасці. Складаецца ўражанне, быццам дастаткова і таго, што нейкія структуры пасля доўгіх і складаных перамоваў вырашылі намінаваць найлепшага прадстаўніка адразу і непасрэдна ў «героі нацыі». Але так не бывае. Увасабленнем падобнай стратэгіі ёсць Аляксандр Мілінкевіч, які атрымаў легітымацыю за кошт існых апазіцыйных структур, але, на жаль, так і застаўся адзіным лідэрам аб’яднанай апазіцыі. З аднаго боку, ён добра заявіў пра сябе ў Еўропе і эстэтычна задавальняе большасць грамадзянаў, якія не падтрымліваюць Лукашэнку, — хоць бы таму, што можа даць інтэрв’ю на замежнай мове, прыстойна выглядае і выказвае правільныя думкі. З другога боку, ён створаны паводле лякалаў еўрапейскага лідэра, і ў гэтым сэнсе відавочны парадокс: у Еўропе цяпер няма моцных лідэраў. Мілінкевіч жа вымушаны і выконваць ролю лідэра нацыі (хоць ён толькі лідэр апазіцыі), і мусіць гуляць паводле некаторых еўрапейскіх правілаў, якія не заўсёды падыходзяць, калі ўзнікае патрэба вывесці людзей на плошчу.

Што да Аляксандра Казуліна, то тут гаворка ідзе пра другі ўзровень легітымацыі — не столькі за кошт партыйнай структуры (далёкай ад народа), колькі дзякуючы «хрэсьбінам» трыбунай, плошчай і паходам на Акрэсціна. Такога кшталту інстытуцыянальнае прадпрымальніцтва ў сітуацыі аўтарытарнага рэжыму можа стаць эфектыўным. «Псеўдасярэдні клас» у Беларусі не з’яўляецца «дзіцем» рынку і правоў уласнасці — ён ёсць утрыманцам дзяржавы.Як вопытны маркетолаг Казулін выкарыстаў тыя магчымасці, якія яму дае рынак: ён дакладна ўспрыняў кан’юнктуру палітычнага рынка і выкарыстаў усе тыя асіметрыі ўлады, якія толькі можна было выкарыстаць. Іншымі словамі, ён гуляе ў сваю гульню менавіта з інстытуцыянальнай структурай палітыкі, а не ў межах і рамках гэтай палітыкі.

3) Крызіс вонкавых фактараў. Абывацелю дастаткова складана меркаваць пра замежную арыентацыю лідэраў беларускай апазіцыі. Папулізм (і з Расіяй, і з Еўрасаюзам) калі і можа задаволіць неспрактыкаваную душу беларуса, то ніяк не можа задаволіць палітыкаў — ці то расійскіх, ці то еўрапейскіх. Еўропа ўжо навучаная вопытам сімуляцыі еўрапеізацыі (у прыватнасці, адаптацыі acquis communataure) элітамі ў Балгарыі і Румыніі. Вось чаму «быць разам з Еўропай» у тэрмінах Еўрасаюза азначае цесную кааперацыю ў рамках палітыкі добрасуседства з далейшым леверэджам і працэдурай імплементацыі «акіса». Аляксандр Мілінкевіч такіх абяцанняў не даваў. Такім чынам, прыводзіць краіну ў адпаведнасць з патрабаваннямі аб’яднанай Еўропы — значыць пабудаваць ліберальную дэмакратыю разам з грамадска‑рэгуляванай рынкавай эканомікай. Расія ўжо стамілася ад пацалункаў у абмен на нафту і газ. «Быць разам з Расіяй» — значыць паўтарыць расійскую мадэль: прайсці шляхам праз алігархічную дэмакратыю да ліберальнай аўтакратыі, сумешчанай з карумпаванай эканомікай, і зрабіць эканоміку максімальна зручнай для пошуку рэнтаў як нацыянальнымі, так і расійскімі элітамі. І Аляксандр Казулін, відаць, такіх абяцанак не даваў. Натуральна, што такая нявызначанасць ёсць часткай больш шырокай праблемы — адсутнасці выпрацаванай стратэгіі.

4) Крызіс стратэгіі апазіцыі можна ўмоўна падзяліць на складнікі. З аднаго боку, адзінай стратэгіі, здаецца, няма зусім, як няма і агульнага бачання развіцця Беларусі. Апазіцыя цалкам ігнаруе патэнцыянальную інерцыйнасць беларускай сістэмы — залежнасць ад абранага шляху (path dependency), якая ў беларускіх рэаліях шмат у чым будзе вызначаць спосабы выхаду з аўтарытарызму. Дэкларацыі лідэраў апазіцыі застаюцца, хутчэй за ўсё, маніфестацыямі і пустымі слоганамі: «За Беларусь!», «За дэмакратыю!», «За свабоду!», «За еўрапейскую будучыню!» і г.д. Праблема палягае ў тым, што работа ідэалагічных апаратаў улады здолела дыскрэдытаваць усе гэтыя паняцці: дэмакратыя выступае ледзь не лаянкай, капіталізм абавязкова канатуе да алігархаў — энергетычных вампіраў нутра зямлі рускай і раскрадальнікаў народнага дабрабыту, а свабода — да ксенафобіі і фрустрацыі. Слушная стратэгія, з аднаго боку, павінна вызначаць канкрэтныя задачы, транзакцыйны кошт імплементацыі якіх не будзе перабольшваць патэнцыянальнай аддачы, і валодаць мабілізацыйнай сілай. Для румынаў, напрыклад, «еўраінтэграцыя» азначае вольны рынак працы, легалізацыю сваякоў за мяжой і г. д. Такія сувязі з мэтавымі групамі, якія маглі б падтрымаць гэтага кшталту праграмы, у нас не ўзніклі. Нарэшце, у стратэгіях партыяў практычна цалкам ігнаруюцца пытанні эканамічнай рэформы — не вызначаюцца патэнцыйныя бенефіцыяры, з дапамогай якіх такую рэформу можна было б «выцягнуць», не вызначаюцца ні хуткасць, ні памер, ні варыянт рэформы, ні кампенсацыйныя пакеты тым, хто ад рэформы прайграе. Баюся, нават і ўяўлення пра ўсю комплекснасць праблемы рэфармавання краіны з кансалідаванай неліберальнай аўтакратыяй, сумешчанай з неліберальнай эканомікай, не існуе ўвогуле.

Акрамя таго, назіраючы за дэфіцытам дэмакратыі ў апазіцыйных палітычных партыях, цяжка ўявіць, што, калі яны прыйдуць да ўлады, шырокія грамадзянскія кааліцыі будуць уключаныя ва ўкладанне пактаў дэмакратычных і эканамічных рэформаў. Сучасная стратэгія зводзіцца, на жаль, да чакання таго, што ўсё гэта неяк само па сабе спыніцца. Лукашэнка, як deus ex machina, зменіцца іншым deus ex machina і ў Беларусь прыйдуць дэмакратыя і лібералізм.

Парадокс беларускай улады ў тым, што яна вучыцца значна хутчэй, чым апазіцыя, яна здольная змяняцца і прыстасоўвацца пад уплывам асяроддзя. Інстытуцыянальная дынаміка выклікае да жыцця і дэтэрмінуецца самой рацыянальнасцю, якая зусім незалежная ад персанальных асаблівасцяў прэзідэнта. А наша апазіцыя ўпарта працягвае дэманізаваць і змагацца з адным чалавекам — прэзідэнтам краіны.

Эфектыўныя апазіцыйныя партыі і іхнія лідэры ва ўмовах аўтакратычнага рэжыму, які валодае манаполіяй на рэпрэзентацыю любых грамадскіх інтарэсаў, немагчымыя. З іншага боку, беларуская апазіцыя робіць уладзе вялікую ласку самім фактам свайго існавання. Праблема крызісу партыйнай рэпрэзентацыі датычыць і Беларусі — страчаныя лучывы паміж партыямі і грамадствам, у сувязі з гэтым большасць працэсаў, якія адбываюцца ў апазіцыі «наверсе», не аказваюць ніякага ўплыву на грамадства. Частка адказнасці за гэта ляжыць на рэжыме Лукашэнкі, аднак не варта ігнараваць і інэрцыйнасці беларускага грамадства, і адсутнасці традыцый грамадзянскай культуры і сацыяльнай мабілізацыі.

У беларускай апазіцыі няма бачання развіцця беларускай сітуацыі, як і няма патэнцыйнай мабілізацыйнай здольнасці. Акрамя таго, улада стала значна больш адаптыўная і адкрытая для інавацыяў і зменаў, што гарантуе яе выжывальнасць. Апазіцыйныя партыі, якія ненавідзяць і прэзідэнта, і адна адну (?), наўрад ці здольныя пераадолець інфармацыйныя асіметрыі і, здаецца, не разумеюць галоўнага. Праўленне Лукашэнкі небяспечнае не тым, што апошнія 12 гадоў тут умацоўваўся нейкі гібрыдны дыктатарскі рэжым, а тым, што тут сфармавалася і кансалідавалася пэўная сістэма сацыяльных інстытутаў. Менавіта таму няма асаблівых падставаў дзеля таго, каб звязваць магчымасць трансфармацыяў са зменай улады. Нават у тым разе, калі да ўлады прыйдзе новы лідэр (няхай ён будзе значна розніцца ад Лукашэнкі эстэтычна і палітычна), наўрад ці гэта прывядзе да значных і хуткіх зменаў палітычных практык. Усё ж такі будучыня будуецца не на руінах мінулага, а з гэтых самых руінаў.

Ёсць зусім асобная логіка інстытуцыянальнага развіцця і, адпаведна, варыянтаў яе ідэалагічнай легітымацыі. А ёсць Лукашэнка, які гэтую функцыянальную логіку развіцця дапаўняе і афарбоўвае ў свае ўлюбёныя колеры. Вось нарадзіўся б ён, напрыклад, у іншай вобласці — і Нацыянальная бібліятэка была б іншая — квадратная, ці ў выглядзе піраміды. Але вось тое, што нешта такое трэба было б пабудаваць, каб давесці усім, што мы найлепшыя, — гэта ўжо прадыктавана развіццём палітычных і эканамічных інстытутаў. Адбылося, на мой погляд, нейкае замыканне шляху Беларусі з кансалідацыяй рэжыму Лукашэнкі — сістэма будзе валодаць такой інерцыяй, што мяняць нешта будзе значна складаней (транзакцыйныя выдаткі), чым працягваць у тым самым духу. Ну хіба што ўжо з квадратнымі бібліятэкамі... Каторыя беларуская апазіцыя працягвацьме крытыкаваць.